Nowy Napis Co Tydzień #069 / Międzynarodowe Centrum Badań nad Fenomenem Solidarności. Czy polska Solidarność może odnowić światowy etos pracy?

W czasach komunizmu idea solidarności scementowała Polaków i dała im siłę do walki o wolność. Jest to dziedzictwo wciąż żywe w naszej pamięci, dlatego warto je ciągle na nowo podejmować i rozwijać. Szczególna odpowiedzialność w tym zakresie spoczywa na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II w Krakowie, z którym związane są przecież postaci św. Jana Pawła II oraz ks. prof. Józefa Tischnera. Papież Polak, wywodzący się ze środowiska intelektualnego Krakowa, jeszcze jako kardynał Karol Wojtyła w swoich pracach filozoficznych pisał o idei uczestnictwa związanej z postawą solidarności„Zasadniczym wyrazem uczestnictwa jako właściwości osoby jest postawa solidarności. Mocą tej postawy człowiek znajduje spełnienie siebie w dopełnieniu innych” (K. Wojtyła, Osoba i czyn [w:] Osoba i czyn oraz inne studia antropologiczne, Lublin 2000, s. 324).[1]. To również On w trakcie swojej pierwszej pielgrzymki do Ojczyzny w 1979 roku obudził w umysłach Polaków ducha solidarności. W ten sposób wydarzenia Sierpnia 1980 roku były owocem ugruntowanej na wartościach postawy moralnej Polaków, którzy pokazali całemu światu, że domaganie się praw pracowniczych może odbywać się w sposób pokojowy przez dialog.

Podobnie ks. Józef Tischner w swojej Etyce solidarności uczył Polaków właściwego rozumienia solidarności, opartego na zasadzie: „Jeden drugiego brzemiona noście”. Środowisko akademickie Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie (UPJPII, wcześniej: Papieskiej Akademii Teologicznej), świadome tej odpowiedzialności, podejmowało na przestrzeni lat różne inicjatywy rozwijające dziedzictwo solidarności.

Globalne wyzwania gospodarcze. Powstanie MCBFS

Pod koniec 2017 roku Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność” zwróciła się do Wydziału Filozoficznego UPJPII z propozycją nawiązania współpracy. Towarzysząca temu wymiana opinii na temat przyszłości związków zawodowych na świecie, w szczególności roli, jaką powinna odegrać w tym zakresie NSZZ „Solidarność”, doprowadziła do podjęcia wspólnych kroków na rzecz utworzenia nowej instytucji zajmującej się badaniem zjawiska „Solidarności” w kontekście międzynarodowym. Ważną rolę w trakcie rozmów odegrali Artur Mrówczyński-Van Allen (Instytut Filozofii Edith Stein – IFES w Granadzie) oraz Jarosław Wasilka z Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”. Zaowocowało to powołaniem Międzynarodowego Centrum Badań nad Fenomenem Solidarności (MCBFS) jako jednostki naukowej, funkcjonującej przy Wydziale Filozoficznym UPJPII i działającej we współpracy z Komisją Krajową Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego  „Solidarność”.

Powstanie MCBFS zostało potwierdzone 19 czerwca 2018 roku w Zakopanem poprzez podpisanie dokumentu Porozumienie o współpracy naukowej, którego sygnatariuszami byli Wielki Kanclerz UPJPII, JE Ksiądz Arcybiskup prof. dr hab. Marek Jędraszewski oraz Przewodniczący KK NSZZ „Solidarność” Piotr Duda. Jednocześnie pieczę nad Centrum objęli Koordynatorzy MCBFS: Pierwszy Zastępca Przewodniczącego KK NSZZ „Solidarność” Bogdan Biś oraz Dziekan Wydziału Filozoficznego UPJPII ks. dr hab. Jarosław Jagiełło, prof. UPJPII.

Aby zrozumieć cel i przyczynę powstania MCBFS, warto zacytować słowa preambuły Porozumienia:

W trosce o poszanowanie godności człowieka oraz odnowę ethosu pracy, odwołując się do polskiego dziedzictwa „Solidarności”, a także opierając się na gruncie etyki chrześcijańskiej i katolickiej nauki społecznej, członkowie założyciele, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie oraz Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, tworzą Międzynarodowe Centrum Badań nad Fenomenem Solidarności, które stanowić będzie wspólną przestrzeń intelektualnego poszukiwania umożliwiającą wymianę myśli między środowiskami naukowymi zgłębiającymi ideę solidarności a środowiskami pracowniczymi skupionymi wokół idei „Solidarności”. Intelektualny fundament Centrum w sposób szczególny stanowi rozwijana na Wydziale Filozoficznym UPJPII myśl filozoficzna Jana Pawła II (Karola Wojtyły) oraz Józefa TischneraPorozumienie o współpracy naukowej, Zakopane 19 czerwca 2018, archiwum MCBFS.[2].

W tamtym czasie o potrzebie i powstawaniu nowej instytucji badającej zjawisko „Solidarności” zaczęto również mówić podczas międzynarodowej konferencji „Economy of Desire” (Granada, 17–25 czerwca 2018), organizowanej przez IFES, UPJPII, KK NSZZ „Solidarność”, a także we współpracy z innymi instytucjami z Hiszpanii, Wielkiej Brytanii oraz Stanów Zjednoczonych.

Jednym z wystąpień odczytywanych podczas konferencji był referat przewodniczącego KK NSZZ „Solidarność” Piotra Dudy, zatytułowany Wobec globalizacji pragnień (tak zwana „Deklaracja z Granady”). Duda wyrażał w nim przekonanie, że na problemy generowane przez współczesną globalną gospodarkę można odpowiedzieć poprzez stworzenie uniwersalnych, zjednoczonych związków zawodowych. Jak zauważał:

Gospodarka jest globalna, a standardy są lokalne. Przeważnie państwowe. Problem w tym, że różne państwa mają różne systemy, różny poziom rozwoju, a tym samym różny poziom zabezpieczeń. Biznes natomiast już dawno przestał być lokalny i bez ograniczeń korzysta z różnic, przerzucając produkcję tam, gdzie dla niego taniej […]. Powoduje to coraz trudniejsze realia dla funkcjonowania związków zawodowych, które też funkcjonują lokalnie. […] Związkom zawodowym brakuje realnej i ponadgranicznej siły i możliwości skutecznego działania, skoordynowania i opartego na solidarności przeciwdziałania wobec nieuczciwych działań wielkiego biznesu. […] Globalizacja zatem wymaga również uniwersalizacji związków zawodowychP. Duda, Wobec globalizacji pragnień, wystąpienie podczas konferencji „Economy of Desire” (Granada, 18 czerwca 2018).[3].

Idee przyświecające powstaniu MCBFS znalazły swoje odzwierciedlenie już kilka miesięcy później, kiedy obradujący na Jasnej Górze XXIX Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność” przyjął dokument Posłanie do ludzi pracy całego świata (Częstochowa, 25–26 października 2018). Zapisano w nim, że konieczne jest „zorganizowanie wspólnej pracy wokół idei powstania ponadnarodowych związków zawodowych”Posłanie Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność” do ludzi pracy, XXIX Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność”, Częstochowa 25–26 października 2018.[4].

Na początku istnienia MCBFS wyłoniono pięcioosobowy Zarząd pierwszej kadencji – na czele którego stanął ks. prof. dr hab. Władysław Zuziak, kierownik Katedry Etyki na Wydziale Filozoficznym UPJPII. Pozostałymi członkami Zarządu MCBFS zostali: Wicedyrektor Zarządu dr Jakub Synowiec (UPJPII), Sekretarz Zarządu dr Amadeusz Pala (UPJPII), Artur Mrówczyński-Van Allen (IFES) oraz Jarosław Wasilka (KK NSZZ „Solidarność”).

Cele i pierwsze osiągnięcia

Do celów MCBFS należy między innymi tworzenie duchowo-intelektualnego zaplecza dla inicjatyw podejmowanych przez KK NSZZ „Solidarność” w oparciu o katolicką naukę społeczną oraz etykę chrześcijańską i pośrednictwo w kwestiach społecznych między środowiskiem akademickim a związkami zawodowymi, instytucjami społecznymi oraz innymi podmiotami. Centrum ma również promować badania nad historią i specyfiką NSZZ „Solidarność”, a także rozwijać działalność naukowo-badawczą dotyczącą aktualnych problemów i wyzwań związanych z bieżącą działalnością NSZZ „Solidarność”Por. Statut MCBFS z dnia 26 lutego 2018 r.[5].

Pierwszym ważnym wydarzeniem współorganizowanym przez MCBFS wraz z KK NSZZ „Solidarność” była konferencja Obudził w nas Solidarność. W 40. rocznicę Pierwszej Pielgrzymki Jana Pawła II do Ojczyzny, która odbyła się 3 czerwca 2019 roku w Gdańsku w historycznej Sali BHP. Oprócz Związkowców w wydarzeniu tym uczestniczyli przedstawiciele Rządu RP, na czele z Premierem Mateuszem Morawieckim, a także hierarchowie Kościoła katolickiego. Spotkało się ono z szerokim zainteresowaniem świata mediów. Celem konferencji było przypomnienie, że to Papież Polak odegrał kluczową rolę w dziejowych wydarzeniach swojej Ojczyzny, które nadeszły w krótkim czasie po wypowiedzeniu przez Niego pamiętnych słów „Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi!”.

Głównym prelegentem podczas konferencji był prof. Rocco Buttliglione, włoski polityk, nauczyciel akademicki, bliski współpracownik Jana Pawła II, który w swoim referacie Znaczenie NSZZ „Solidarność” dla Europy przedstawił aktualne problemy świata pracy rodzące się z presji wywieranej na politykę przez światowy biznes. Jak mówił, w konfrontacji z wielkimi koncernami rządy poszczególnych państw nie są w stanie dyktować zasad w obronie sprawiedliwości społecznej, a często wręcz robią wszystko, aby stworzyć bardziej atrakcyjne warunki dla kapitału i przyciągnąć na swoje terytorium nowe inwestycje. Prawa pracownicze są zaniedbywane, a siła przetargowa związków zawodowych działających na skalę jedynie lokalną jest dramatycznie niska. Dlatego prof. Buttliglione wskazywał na konieczność powołania międzynarodowych związków zawodowych:

W konsekwencji w uniwersalizacji celu obrony praw pracowniczych rodzi się potrzeba powstania ruchu pracowniczego, który miałby wymiar uniwersalny i ponadnarodowy – mówił. – […] NSZZ „Solidarność” wskazuje drogę nowego etapu w historii ruchu pracowniczego, opartego na transcendencji godności osoby ludzkiej, na budowaniu wspólnoty ludzi pracy, która ożywi życie narodów, na fundamencie sojuszu wolności i prawdy oraz wspólnego rynku i solidarności. […] Podczas pierwszej pielgrzymki do Ojczyzny św. Jan Paweł II wzywał Polskę do przyjęcia roli szczególnie odpowiedzialnego świadka. NSZZ „Solidarność” był odpowiedzią Polski na to wyzwanie. Teraz ta odpowiedzialność trwa jako zadanie szerzenia i przekazywania wszystkich uniwersalnych marzeń o wydarzeniu Solidarności innym pokoleniom i ludzkości, aby ponownie Duch Boży mógł odnowić oblicze ziemiKonferencja „Obudził w nas solidarność. W 40. rocznicę pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do ojczyzny”, nagranie video TVP: https://www.tvpparlament.pl/retransmisje-vod/inne/konferencja-obudzil-w-nas-solidarnosc-w-40-rocznice-pierwszej-pielgrzymki-jana-pawla-ii-do-ojczyzny-z-udzialem-premiera/42913519[6].

Prof. Buttliglionemu sekundował ks. prof. dr. hab. Władysław Zuziak, który w referacie Rola Jana Pawła II w dojrzewaniu do Solidarności zwracał uwagę na potrzebę ciągłego budzenia ducha solidarności w społeczeństwie. Dyrektor MCBFS stwierdzał:

By móc realizować te piękne i ważne cele, musimy odbudowywać poczucie więzi, które w nas kiedyś obudził Jan Paweł II, to poczucie, które zawiera w sobie otwarcie się na rzeczywistość, na siebie nawzajem […], otwarcie się na wiarę w człowieka, zarówno w siebie jak i drugiegoTamże.[7].

Drugim istotnym wydarzeniem współorganizowanym przez MCBFS wraz z KK NSZZ „Solidarność” była dwudniowa konferencja robocza Solidarność: od godności człowieka do ponadnarodowej współpracy, która odbyła się 8–9 listopada 2019 roku, również w historycznej Sali BHP w Gdańsku.

Pochodzący z różnych krajów uczestnicy konferencji starali się podjąć refleksję nad polskim doświadczeniem fenomenu „Solidarności”, spojrzeć na nowo na ugruntowane w nim idee jako nadal aktualne, mogące ożywiać i inspirować narody i ruchy społeczne na całym świecie. Istotą spotkania była próba pokazania, że doświadczenie „Solidarności” ma charakter uniwersalny, może być inspiracją dla innych doświadczeń (kulturowych, politycznych i społecznych) oraz stać się fundamentem współpracy międzynarodowej – asumptem do powstania związków zawodowych o charakterze ponadnarodowym.

Podczas jesiennego spotkania w Gdańsku doszło również do formalnego ukonstytuowania się Rady Naukowo-Programowej MCBFS, w skład której weszło kilkadziesiąt osób z Polski i ze świata, głównie badaczy reprezentujących różne dyscypliny naukowe, ale także działaczy NSZZ „Solidarność”. W skład Rady weszli między innymi: prof. Rocco Buttliglione, ks. prof. dr hab. Piotr Mazurkiewicz (UKSW), prof. Guzmán Carriquiry Lecour (Urugwaj), prof. Aldo Carreras (Argentyna), prof. Emilio Morales de la Barrera (Chile), prof. Rodrigo Guerra López (Meksyk) i prof. Adrian Pabst (Anglia). Członkowie Rady sformułowali i przegłosowali Uchwałę Programową Rady Naukowo-Programowej MCBFS, w której ponownie zwracali uwagę na konieczność kształtowania postaw i umysłów w duchu personalizmu chrześcijańskiego.

Każde pokolenie pracowników ma swoje doświadczenie – czytamy w dokumencie – każdy jest wezwany do bycia misjonarzem solidarności, uczącym innych ludzi żyć i myśleć według wartościUchwała Programowa Rady Naukowo-Programowej Międzynarodowego Centrum Badań nad Fenomenem Solidarności z dnia 9 listopada 2019 roku.[8].

Uchwała kończyła się także zaproszeniem do współpracy i refleksji szerokiego grona osób zatroskanych o godność ludzi pracy:

Przedstawiamy to świadectwo wszystkim ludziom dobrej woli, a w szczególności papieżowi Franciszkowi, który dziś wzywa pracowników całego świata, aby odnowili świadomość tożsamości i powołaniaTamże.[9].

Prywatna audiencja u papieża Franciszka

Odwołanie się do Franciszka w przytoczonym wyżej tekście Uchwały nie było pustą deklaracją, bo oto w grudniu 2019 roku MCBFS spotkał ogromny zaszczyt – Zarząd Centrum, Zespół Koordynatorów i Przewodniczący Prezydium Rady Naukowo-Programowej wspólnie z delegacją Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” udali się z wizytą na prywatną audiencję do papieża. Celem wizyty było przedstawienie projektu powstania sieci autonomicznych związków zawodowych, inspirowanych społeczną nauką Kościoła i otwartych na współpracę ponadnarodową oraz idei samego MCBFS. Papież Franciszek przyjął wszystkich bardzo serdecznie i udzielił błogosławieństwa. Podczas audiencji powiedział, że:

Słowo „solidarność” nieco się zużyło i czasami bywa niewłaściwie interpretowane […]. Jest to wrażliwość na głos sióstr i braci, których pozbawiono prawa do godnych człowieka warunków pracy, do godziwej zapłaty, niezbędnej na utrzymanie rodziny, do opieki zdrowotnej, czy do odpoczynkuPozdrowienie Ojca Świętego do Zarządu NSZZ „Solidarność” (4 grudnia 2019 roku) http://www.vatican.va/content/francesco/pl/speeches/2019/december/documents/papa-francesco_20191204_solidarnosc.html[10].

Plany na przyszłość

Na 2020 rok, w którym ma miejsce 100. rocznica urodzin św. Jana Pawła II oraz 40. rocznica podpisania Porozumień Sierpniowych i powstania NSZZ „Solidarność”, Zarząd Centrum planował serię wydarzeń – przede wszystkim konferencję naukową w Rzymie (Od doświadczenia Solidarności do „Ogólnego porozumienie w sprawie godności pracy") oraz udział w uroczystościach 40-lecia Solidarności. Plany te zostały jednak pokrzyżowane przez pandemię COVID-19. Gdy tylko sytuacja na świecie istotnie się poprawi, oczywiście nastąpi próba podjęcia ich na nowo. Natomiast jeszcze w obecnym roku planowane jest powołanie Fundacji MCBFS, która pomoże w realizacji celów statutowych Centrum. Ponadto w planach jest ubieganie się o granty badawcze czy poszerzenie działalności o współpracę z innymi podmiotami naukowymi, kulturalnymi i społecznymi. Wszystkie te zabiegi będą miały na celu głębsze poznanie historii i aktualności NSZZ „Solidarność” oraz odkrywanie intelektualnych fundamentów idei solidarności, która wykrystalizowała się w polskim środowisku filozoficznym XX wieku. Zaś w pierwszej połowie 2021 roku zostanie wydana powstająca już monografia naukowa Solidarność w życiu publicznym, w której różni badacze będą między innymi starali się odpowiedzieć na pytanie, czy na gruncie idei solidarności można stworzyć projekt globalny, zmieniający świat.