Wydawnictwa / Biblioteka Pana Cogito / Żywioł i duch. O wyobraźni pneumatoforycznej Krzysztofa Kamila Baczyńskiego

Wprowadzenie [fragment]

Kłopotliwy chrześcijanin
Krzysztof Kamil Baczyński nie przeżył wojny. Ten niezaprzeczalny i tragiczny fakt ma poważne konsekwencje, nie tak jednak oczywiste, jak się wydaje. Śmierć Baczyńskiego, w powszechnym odczuciu przedwczesna, nie była skądinąd szokująca. Walczący żołnierz liczył się z taką ewentualnością – ryzyko utraty życia jest przecież w jego los wpisane. Krzysztof Kamil został zresztą zapamiętany jako człowiek, który ostatnie lata przeżył w przeczuciu śmierci, starając się zdążyć ze wszystkim, co najważniejsze. Pisał dużo, jakby w gorączkowym pośpiechu, oświadczył się Barbarze Drapczyńskiej ledwie cztery dni po poznaniu przyszłej żony, nie odkładał niczego na „potem” – podejrzewał, że nie będzie mu dane doczekać końca wojny. Nie unikał niebezpieczeństw: „koledzy nazywają go «szalonym», tak rwał się do boju, ginie, jak powiadają, w «ekstazie bojowej»”. Śmierć Baczyńskiego była tragedią, ale nie zaskoczeniem.

Poległy 4 sierpnia 1944 roku poeta nie może być uczestnikiem ani nawet biernym obserwatorem procesów, które uczyniły z niego legendę. To inni przynoszą i przysyłają przechowywane przez siebie lub otrzymane w podarunku wiersze Baczyńskiego, by stworzyć korpus jego twórczości. To inni opowiadają jego historię. Baczyński nie może zaprotestować, gdy do jednego z wydań jego wierszy włącza się utwory przyjaciela, Weintrauba, ani gdy to Jerzemu Kamilowi przypisuje się autorstwo tekstu stworzonego przez Krzysztofa Kamila. Nie uczestniczy w wydawaniu powojennych zbiorów swoich wierszy i nie ma wpływu na ich zawartość oraz kompozycję. Nie wypowiada się w żadnym wywiadzie na temat swojego stosunku do własnych żydowskich korzeni. Nie przytakuje ani nie zaprzecza, gdy włącza się go do grona poetów katolickich lub nazywa bluźniercą.

Umierając, Krzysztof Kamil Baczyński zmienia się w legendę, a żyjąc w porządku legendy – staje się tajemnicą. Jego twarz przekształca się w wizerunki z pamiątkowych monet, banerów, plakatów, murali, gadżetów, portretów patrona szkoły – coraz łatwiej rozpoznawane oblicze coraz mniej znanego człowieka. Jest to tajemnica biografii, ale i tajemnica tekstu. Z pewnością niejeden czytelnik poezji Jana Bugaja mógł się poczuć oszołomiony niezwykłym połączeniem różnorodnych elementów, ogromem wątków, tematów, obrazów, symboli, nastrojów i nawiązań. W obliczu takiej niejednorodności motywów podstawą interpretacji stać się powinno kryterium funkcji w całokształcie dzieła. Aby zobaczyć, co stanowi centrum tego fascynującego kosmosu, trzeba się choć na moment uwolnić spod wpływu oślepiającego blasku legendy. Elementy kluczowe nie zawsze przyciągają uwagę, mogą się nie wydawać efektowne, niekoniecznie zwyciężają frekwencyjnie. Bywają wyłączone z porządku legendy – może nie są w niej potrzebne, a może pojawia się obawa, że naruszą wizerunek Baczyńskiego jako „ikony kultury popularnej”? Elementy, dzięki którym można przeżyć zaskoczenie twórczością tego poety, mają charakter religijny, zatem uzasadniona okazuje się interpretacja poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego jako chrześcijańskiej albo raczej przenikniętej chrześcijańskim duchem. Najistotniejszym problemem wierszy późnych – traktowanych jako wyraz moralnej, emocjonalnej i artystycznej dojrzałości poety – jest doświadczenie świętości w sytuacji tragicznej. Ślady tego doświadczenia są dostrzegalne przy najprostszym, bezstronnym opisie, ale próba ich odczytania domaga się już ujęcia teologicznego. Potrzeba takiego „interpretacyjnego przeskoku” może się okazać niespodzianką dla wnikliwego czytelnika poezji Krzysztofa Kamila.

Streszczenie
Książka Żywioł i Duch. O wyobraźni pneumatoforycznej Krzysztofa Kamila Baczyńskiego dotyczy tych wymiarów poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, które ujawniają się szczególnie w jego późnych wierszach i prowokują do podjęcia badań z pogranicza literaturoznawstwa i teologii. Pneumatoforyczność (zgodnie z greckim źródłosłowem „pneumatoforyczny” oznacza „niosący ducha”) okazuje się szczególną jakością wyobraźni poetyckiej „drugiego Słowackiego”, znajdującą swój wyraz na różnych poziomach organizacji tekstu. Zawarte w wierszach Baczyńskiego obrazy doświadczenia świętości w sytuacji tragicznej pozwalają na nowo odkryć jednego z najważniejszych polskich poetów XX wieku dzięki wyzwoleniu się spod wpływu legendy – unieśmiertelniającej, ale i zniekształcającej obraz człowieka poszukującego odpowiedzi na najważniejsze egzystencjalne pytania. Obrazy Ducha Świętego okazują się kluczem do zrozumienia złożonej i nieortodoksyjnej, często zniekształcanej w procesie recepcji twórczości Jana Bugaja religijności poety oraz uchwycenia istoty sanctum rodzącego się w ruchu między żywiołem i Duchem.

Summary
The book Żywioł i Duch. O wyobraźni pneumatoforycznej Krzysztofa Kamila Baczyńskiego [The element and the Spirit. On Krzysztof Kamil Baczyński’s pneumatophoric imagination] concerns those dimensions of Krzysztof Kamil Baczyński’s poetry, which are particularly visible in his late poems and provoke research from the border of literary studies and theology. Pneumatophoricity (from the Greek “pneumatophoric” meaning “bearing the spirit”) turns out to be a special quality of the poetic imagination of “the second Słowacki,” which is expressed at various levels of the text organization. In Baczyński’s poems, the descriptions of experiencing the sacred in a tragic situation enable rediscovering the poet through the liberation from his legend, which immortalizes him, but also distorts his image as a man searching for answers to the most important existential questions. Images of the Holy Spirit turn out to be the key to understanding the poet’s complex and unorthodox religiousness, often distorted in the process of reception of his works, and also the key to grasping the essence of the sacred emerging from the motion between the element and the Spirit.

Nota o autorce
Dr Justyna Baran (Uniwersytet Śląski) – doktor nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa, absolwentka studiów podyplomowych na kierunku wprowadzenie w teologię (Wydział Teologiczny UŚ). Autorka artykułów poświęconych twórczości Krzysztofa Kamila Baczyńskiego: Zburzony pomnik i chrześcijańska nadzieja [w:] Religijność na progu nowoczesności. O literaturze polskiej lat 1918–1945, red. M. Ołdakowska-Kuflowa, L. Giemza (Lublin 2010); Teologiczne podstawy wizji historii w poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, „Śląskie Studia Polonistyczne” 2011, nr 1; Podgryzanie i biała magia, czyli co u Baczyńskiego robią myszy… [w:] Zwierzęta i ludzie. Praca zbiorowa, red. J. Kurek, K. Maliszewski (Chorzów 2011).