Wydawnictwa / Biblioteka Pana Cogito / Kairos. Szkice o poematach Karola Wojtyły

Lektura [fragment]

1
Pełne wydanie poezji Karola Wojtyły – w stulecie urodzin i piętnastolecie śmierci – daje możliwość ponownego wejścia w przestrzeń jej świata. Była ona w ostatnim czterdziestoleciu bardzo chętnie odwiedzana przez różne kręgi czytelników. Liczne prace przykryły ją wszakże nie tylko koronką subtelnych analiz, ale również szczelnym całunem apologii i okadziły pustą mądrością bombastu. Te drugie pominiemy więc bez żalu. Pominiemy także i te, w których analiza – jeśli nie jest czytaniem głębokim – bywa krępowana przez cytat, a interpretacja przez streszczenie. W jednych i drugich autor przesłonił dzieło, a pierwotna rola poety i późniejsza papieża zostały z sobą połączone. Dlatego tutaj – w interpretacjach, a nie w historycznoliterackiej syntezie – przywołamy tylko najskromniejszy, trzeci rodzaj prac, gdzie krytyków-znawców bardziej zajmowało uogólnienie niż szczegół, bardziej próba dotarcia do poety jako myśliciela i poezji w jej „istocie” aniżeli bezproduktywne szukanie poety w papieżu i papieża w poecie.

Wojtyle nie chodziło przecież o to, by go czytać przez księżowską szatę. Gdyby oczekiwał takiej lektury, nie podpisywałby swoich wierszy pseudonimem. Mówił: „byłem […] zakonspirowany i zostałem zakonspirowany właściwie do dnia wyboru na papieża”. Od początku ukrywając przed czytelnikiem prawdziwe imię, nie chciał więc, aby jego utwory odbierano przez pryzmat jego osoby, a także przypisanego do niej stanu. Z chwilą „dekonspiracji”, to jest wyboru na tron papieski, sytuacja lekturowa się zmieniła. Tadeusz Nowak napisał:

„Nikt […] z rozsądnie myślących ludzi nie będzie próbował oddzielać tych wierszy od osoby piszącego, od jego majestatu, godności. Może tak by się stało, może trzeba by było tę granicę znaleźć, wyraźnie zaznaczyć, gdyby treść tych wierszy nie została potwierdzona życiem piszącego, działaniem, powołaniem większym i szerszym, niż można się było domyślać, przeczuć. Zważywszy jednak, że wiersze […] są zaledwie zapiskami, notatkami przyszłych kazań, przemówień, bulli, encyklik, nie ma chyba potrzeby poszukiwania tej nieuchwytnej granicy oddzielającej je od osoby wikarego, biskupa, kardynała Karola Wojtyły, wreszcie Papieża Jana Pawła II.”

A jednak w trakcie pisania wierszy Wojtyła odsuwał osobowe (czyli własne) kapłaństwo na plan dalszy, jakby w obawie, że czytelnik jego poezji utożsami je z wyznawczą funkcją słowa, potwierdzającą, że Bóg jest Bogiem, dążenie do świętości koniecznością, a ułomny człowiek pragnie kontaktu z Absolutem, stale potykając się na wyboistej drodze życia.

„Kapłaństwo – pisał Karol Wojtyła – jest sakramentem i powołaniem. Twórczość poetycka jest funkcją talentu – ale talenty również stanowią o powołaniu, przynajmniej w sensie podmiotowym. Można więc stawiać sobie pytanie: w jaki sposób te dwa powołania, kapłańskie i poetyckie, współistnieją ze sobą, w jaki sposób wzajemnie się przenikają w tym samym człowieku? Pytanie takie dotyczy czegoś więcej niż utworów. Dotyczy ono autorów. Dotyczy sprawy, która jest jakąś osobistą tajemnicą każdego z nich. Czy jednak pisząc, nie odsłaniają tej tajemnicy? Mamy prawo postawić w ten sposób pytanie.”

Naturalnie, że mamy prawo do takich pytań, i ja także będę je stawiał w różnych układach i z różną intencją; „wiersze poetów, w których wiernie współgrają brewiarz i lutnia”, jak pisał ks. Zdzisław Jastrzębiec-Peszkowski, odsłaniają bowiem tę podstawową zależność między poezją a teologią, które już zdążyły zrosnąć się z sobą i przybrać kształt osobnej dyscypliny rozważań – teologii literatury.

Streszczenie
Książka gromadzi szkice, które powstały podczas lektury poematów Karola Wojtyły w ich pełnym oraz wariantywnym kształcie. Przywołując różne wcześniejsze próby lektury, autor skłania się do takiego modelu interpretacji, który znajduje oparcie w refleksji strukturalistycznej i wykorzystuje doświadczenia metafizyki egzystencjalnej. Nieobce są mu też podpowiedzi – zorientowanych chrześcijańsko – teologii literackich.

Wyodrębnionych zostało pięć głównych problemów, skupionych wokół ideowych słów kluczy: Myśl, Ojczyzna, Kościół, Praca, Śmierć. Autor książki wyprowadza sens tych zagadnień, interpretując poematy Wojtyły – uznaje, że można opowiedzieć o świecie idei poprzez drobiazgowy rozbiór, ponowioną lekturę i wielokrotne czytanie tych samych fragmentów.

Książka nie jest zbiorem systematycznych debat, raczej komentarzem do bogatej biblioteki analiz i interpretacji poezji Karola Wojtyły. Ta biblioteka stale jest wzbogacana przez nowe spojrzenia krytyczne, a im głębiej twórca Kamieniołomu wchodzi w historię literatury i historię myśli, tym intensywniej jest odczytywany – poza wierzchnią szatą jego słów. Przyglądając się niektórym poematom, autor starał się pokazać osobną dykcję, podporządkowaną w całej twórczości Wojtyły podobnym regułom. Ta poezja – według określenia Jana Błońskiego „ściśle religijna” – jest każdorazowo poezją myśli.

Summary
The book collects sketches written while reading Karol Wojtyła’s poems in their complete forms and their variants. By recalling various earlier attempts at reading, the author prefers to apply a model of interpretation that is based on structuralist reflection and uses the experiences of existential metaphysics. There are also hints of Christian-oriented literary theologies.

Five main problems have been identified, focused around ideological keywords: the Thought, the Homeland, the Church, the Work, Death. The author of the book introduces the meaning of these issues by interpreting Wojtyła’s poems; he recognizes that it is possible to talk about the world of ideas through a detailed analysis, re-reading, and reading the same passages over and over again.

The book is not a collection of systematic debates, but rather a commentary on the rich library of analyses and interpretations of Karol Wojtyła’s poetry. This library is constantly enriched by new critical perspectives, and the deeper the author of the poem The Quarry enters the history of literature and the history of thought, the more intensely his works are read – beyond the outer garment of his words. Looking at some of the poems, the author tried to show a separate diction, governed by similar rules throughout all Wojtyła’s works. This poetry, “strictly religious” according to Jan Błoński, in every instance is the poetry of thought.

NOTA O AUTORZE
prof. dr hab. Marian Kisiel (Uniwersytet Śląski w Katowicach) – profesor w Instytucie Literaturoznawstwa na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Śląskiego. Członek Polskiego PEN Clubu oraz Komitetu Nauk o Literaturze PAN. Opublikował kilkanaście książek o polskiej literaturze XX wieku, w których podjął problematykę historii literatury jako nauki o literaturze, kultury literackiej jako wyzwania rzuconego socjologii lektury, krytyki literackiej jako wyznania autobiograficznego, literatury emigracyjnej jako splotu programów i postaw ideowych, poezji jako doświadczenia. Ostatnio wydał Splot. Szkice o poezji polskiej, rosyjskiej i żydowskiej (Katowice 2021).

***

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
Redakcja naukowa: prof. dr hab. Krzysztof Dybciak, prof. dr hab. Maciej Urbanowski
Redakcja językowa: Adrian Kyć
Korekta i adiustacja: Anna Kędroń, Maria Król
Skład i łamanie: Pracownia Mole
ISBN: 978-83-67170-10-9