Wydawnictwa / Biblioteka Krytyki Literackiej / Kronikarz "czasów niepewnych". O Ferdynandzie Goetlu i jego twórczości

W literaturze XX stulecia Ferdynand Goetel wyraziście zaznaczył swoją obecność. Dzięki swoim utworom zdobył uznanie zarówno wśród czytelników, jak i profesjonalnych znawców: krytyków i historyków literatury; był przy tym znany i w Polsce, i za granicą. Jako twórca nie stronił od aktywności w życiu literackim, angażował się w pracę organizacyjną na rzecz środowiska pisarskiego, niekiedy też doświadczał – nie zawsze dla literatury bezpiecznych – związków z polityką. Jego pisarstwo podlegało również ciśnieniu czasu, w którym powstawało. Z dobrymi i złymi tego skutkami. Nieraz te konsekwencje były bardzo dotkliwe, o czym i Goetel, i jego odbiorcy mogli się przekonać. Miał też świadomość powinności, jakie ciążą na pisarzu. Do tych obowiązków należy głoszenie prawdy, której cenę autor Z dnia na dzień poznał jak mało kto. Jemu i jego dziełu zechcemy przyjrzeć się w dwóch perspektywach: biografii i twórczości.

Rozdział I
Porządek życia [fragment]

1. Meandry wczesnych lat
Początki biografii Ferdynanda Goetla wpisują się w czas wielkich przeobrażeń, których Europa i świat doświadczały na końcu XIX i w pierwszych dekadach XX wieku. W pamiętniku Patrząc wstecz, będącym swego rodzaju podsumowaniem życia, autor tak o sobie pisał

„Jestem dzieckiem okresu, kiedy to ludzie, ich idee i zamysły ruszyły naprzód w zawrotnym tempie. Wiele spraw, które w dzieciństwie moim uchodziły za urojenie, zostało urzeczywistnionych. Nastąpiły odkrycia, o których nam się nie śniło (PWW 15).”

Z czasem coraz wyraźniej towarzyszyła Goetlowi świadomość przyśpieszenia cywilizacyjnego, gwałtownie zmieniającej się rzeczywistości. Dziesięć lat po zakończeniu drugiej wojny światowej ukazywał siebie w kalejdoskopie przemian, jakich dane mu było doświadczyć:

„Nowa era nastawała już wielokrotnie za mego życia. Po raz pierwszy, gdy na podstawie pięcioprzymiotnikowego sposobu głosowania został wybrany posłem krakowski trybun ludu Ignacy Daszyński… Po raz drugi, gdy ujrzałem w Wiedniu szybującego ponad wielotysięcznym tłumem Bleriota… Po raz trzeci, gdy w Turkiestanie zastała mię rewolucja bolszewicka… Po raz czwarty, gdy znalazłem się w wolnej Polsce, o której marzyło kilka pokoleń… Po raz piąty, gdy w pracowni fizycznej Akademii Górniczej w Krakowie usłyszałem muzykę transmitowaną przez fale radia… Po raz szósty, gdy rozpadło się państwo polskie. Po raz siódmy, gdy po powstaniu warszawskim opuszczałem zniszczoną doszczętnie Warszawę… Po raz ósmy, gdy w Hiroszimie gruchnęła bomba atomowa… Po raz dziewiąty… Nie! Nie ma już potrzeby wymieniać. Od chwili, gdy skończyła się wojna, nowa era objawia mi się codziennie. W gazetach, w przemówieniach, w pyskówkach, w posiedzeniach „brain trustów”, w wierszach, w kinoteatrach trójekranowych i czteroekranowych, w kasandrycznych proroctwach i w sielankowych wizjach. Nie sposób się opędzić nowej erze (Rojenia o nowej erze, PPPZF 365).”

Takie refleksje towarzyszyły pod koniec życia Goetlowi, urodzonemu 15 maja 1890 roku w małopolskim miasteczku Sucha (dziś Sucha Beskidzka), wówczas w znajdującej się w granicach Austro-Węgier Galicji. Należał do pokolenia przejściowego między epoką Młodej Polski a dwudziestoleciem niepodległości, nazywanego niekiedy – choć nie jest to określenie przyjmowane powszechnie i bez zastrzeżeń – pokoleniem legionowym, czyli tych młodych, którzy na początku XX wieku angażowali się w walkę o niepodległość i doczekali restytucji państwa polskiego, dla których przeżyciem pokoleniowym było doświadczenie Wielkiej Wojny oraz następującej po niej wojny z Rosją Sowiecką i którzy debiutowali przeważnie u schyłku Młodej Polski (nastawieni już jednak opozycyjnie do jej haseł i manifestów), a istotną pozycję zdobywali w latach II Rzeczypospolitej. Jako twórca Goetel zapisał się w kilku epokach literackich. Pierwsze pisarskie ślady zdołał zostawić jeszcze przed pierwszą wojną światową, a więc pod koniec młodopolskiego okresu; rozkwit talentu i największe sukcesy autora przypadły na dwudziestolecie międzywojenne, przerwane czasem drugiej wojny światowej, która zmuszała do funkcjonowania w zupełnie innych warunkach i okolicznościach; po wojnie z przyczyn politycznych musiał opuścić kraj i przyjąć status emigranta. Pracowity, naznaczony historycznymi wydarzeniami i obfitujący w spotkania ze znaczącymi postaciami żywot zakończył po siedemdziesięciu latach w „polskim Londynie”, na wygnaniu.

Ferdynand Goetel wywodził się z rodziny o niemieckich korzeniach, w pokoleniu rodziców już całkowicie spolonizowanej. Wychowywał się – głównie w Krakowie – w trudnych na ogół warunkach materialnych, a sytuację rodziny pogorszyła wczesna śmierć pracującego na kolei ojca, Walentego. By zapewnić dwóm synom utrzymanie i wykształcenie, matka, Julia (z domu Köhler), prowadziła mały zakład krawiecki. Opiekę nad chłopcami sprawował również wuj Ferdynand Turliński, restaurator, który zapisał się jako przyjaciel młodopolskiej bohemy, prowadzący słynny w swoim czasie w Krakowie lokal „Paon”. W przeciwieństwie do rok starszego brata Walerego, późniejszego wybitnego geologa i profesora Akademii Górniczej (przemianowanej następnie na Akademię Górniczo- -Hutniczą), Ferdynand sprawiał trudności wychowawcze i niechętnie poddawał się obowiązującej dyscyplinie, przez co zmuszony był kilkakrotnie zmieniać szkoły (po krakowskich gimnazjach trafił do Lwowa, gdzie uczył się między innymi w cesarsko-królewskiej szkole kadetów, jednak nie zdecydował się na karierę wojskową i ostatecznie „cywilny” egzamin maturalny zdał w 1908 roku w Krakowie). Po latach pisarz tak oceniał ten okres swego życia:

„Historia mych lat szkolnych dzieli się na trzy etapy: a) od klasy pierwszej do czwartej włącznie okres burzliwy i ponury, w ciągu którego zmieniłem trzy zakłady gimnazjalne, uchodząc na ogół za chłopca tępego, o instynktach zbrodniczych (wielu profesorów uważało mnie za straconą jednostkę, a pewien dyrektor gimnazjalny oświadczył wręcz memu opiekunowi, iż kwalifikuję się na szubienicę), b) od klasy czwartej, przez szkołę kadecką, aż do egzaminu do szóstej realnej – okres przejściowy, w którym uchodziłem za zdolnego lenia, i c) finał w szkole realnej, gdy wybiłem się na prymusa klasowego, nie pracując dziwnym zbiegiem okoliczności więcej niż w latach dawniejszych (Jak się uczyli współcześni wybitni pisarze polscy? Ankieta „Wiadomości Literackich”, SLK 351).”

Literatura nie stała wówczas w centrum jego zainteresowań. Choć lektury były ważne, w trakcie gimnazjalnej edukacji bardziej pociągał Goetla rysunek, w czym wykazywał niemałe zdolności, a także muzyka (grał na skrzypcach, chętnie uczęszczał do opery i na koncerty). Młodzieńczej aktywności oczywiście nie wyczerpywała szkoła – obaj bracia uczestniczyli w kółkach samokształceniowych, obracali się w kręgach postępowej (czy nawet w ówczesnym pojęciu radykalnej) młodzieży, uprawiali sport, zwłaszcza piłkę nożną, narciarstwo, wędrówki górskie i taternictwo, współtworzyli nieformalny Klub Kilimandżaro, a następnie działali w Sekcji Turystycznej Towarzystwa Tatrzańskiego. W przypadku młodszego z braci rozbudzona ambicja zdobywania tatrzańskich szczytów przynosiła sukcesy, jak na przykład wejście na grań Hrubego w 1908 roku, ale też prowadziła do dotkliwych porażek, jak o rok późniejszy wypadek na Wielkiej Buczynowej Turni, w którym zginął jeden z uczestników wyprawy. Fascynacja Tatrami pozwalała również stykać się z podhalańskim folklorem i legendą góralszczyzny oraz – co nie mniej ważne – zaznać atmosfery Młodej Polski tatrzańskiej w jej schyłkowych latach, sprzyjając kontaktom z wybitnymi osobistościami, lokalnymi i przy[1]jezdnymi, ściągającymi wówczas licznie do Zakopanego i okolic. Przyszedł także czas na inicjację polityczną, związaną z działalnością w organizacji młodzieżowej „Spójnia”, pozostającej w kręgu oddziaływania Polskiej Partii Socjalistycznej. Różnice ideowe w ruchu socjalistycznym z czasem zmusiły Ferdynanda do dokonania wyboru – zafascynowany postacią Józefa Piłsudskiego, opowiedział się za programem niepodległościowym, reprezentowanym przez PPS-Frakcję Rewolucyjną. W sierpniu 1912 roku został nawet sekretarzem zjazdu irredentystów w Zakopanem (udział w zjeździe brał również Piłsudski), na którym powołano Polski Skarb Wojskowy.

Streszczenie
Opracowanie w popularyzatorskiej formule przedstawia życie i dzieło Ferdynanda Goetla, pisarza i publicysty, prezesa Polskiego Oddziału PEN Clubu (1926–1933) i Związku Zawodowego Literatów Polskich (1932–1939) oraz członka Polskiej Akademii Literatury (1936–1939), podczas niemieckiej okupacji organizatora pomocy dla środowiska literackiego, współredaktora konspiracyjnego „Nurtu”, a także uczestnika pierwszej polskiej delegacji na miejsce zbrodni w Katyniu (1943), po drugiej wojnie światowej niezłomnego emigranta w Londynie, którego postać i twórczość w okresie PRL zostały objęte całkowitym zakazem cenzury. Pierwsza część przedstawia skomplikowane losy twórcy w kilku epokach literackich: młodopolskie początki, pisarski sukces odniesiony w dwudziestoleciu międzywojennym, okres wojny i okupacji oraz powojenne lata przeżyte na wygnaniu. Druga część prezentuje – w uporządkowany sposób i w możliwie całościowym ujęciu – bogatą twórczość pisarza. Zawiera omówienie jego dzieł, szerzej rozwijając interpretację utworów zamieszczonych w antologii, na które składają się: dwa fragmenty „wrażeń z podróży” Przez płonący Wschód, trzy opowiadania (Ludzkość z lat międzywojennych, Zemsta i Dzieci nie płaczą z okresu emigracyjnego), dwa rozdziały z pamiętnika Czasy wojny (w tym sprawozdanie z wyjazdu do Katynia) oraz fragment nieukończonej powieści Samotność.

Summary
The study presents in a popularizing way the life and works of Ferdynand Goetel, writer and publicist, president of the Polish PEN Club (1926–1933) and the Trade Union of Polish Writers (1932–1939), member of the Polish Academy of Literature (1936–1939), organizer of the aid for the literary community during the German occupation, co-editor of the underground journal Nurt, as well as a participant in the first Polish delegation to the crime scene in Katyn (1943), a staunch emigrant in London after World War II, whose works were completely banned by the censorship in the Polish People’s Republic. The first part presents the complicated fate of the author in several literary periods: his Young Poland beginnings, the literary success achieved in the interwar period, the period of war and occupation, and the post-war years spent in exile. The second part presents, in an orderly and possibly comprehensive approach, the rich oeuvre of the writer. It contains a discussion of his works, broadly interpreting the ones included in the anthology, which consists of: two fragments of “journey impressions” from Przez płonący Wschód [Across the blazing East], three short stories (Ludzkość [Humanity] from the interwar period, Zemsta [Vengeance] and Dzieci nie płaczą [Children don’t cry] from the emigration period), two chapters from the diary Czasy wojny [The time of the war] (including a report from the delegation to Katyn) and a fragment of the unfinished novel Samotność [Loneliness].

BIBLIOTEKA KRYTYKI LITERACKIEJ KWARTALNIKA „NOWY NAPIS”
RADA NAUKOWA: Marian Kisiel, Wojciech Kudyba, Józef Maria Ruszar
RECENZJA NAUKOWA: Włodzimierz Bolecki, Maciej Urbanowski
AUTOR: Krzysztof Polechoński
REDAKCJA: Adrian Kyć
KOREKTA: Sabina Wojtasiak, Aleksandra Luberda
PROJEKT TYPOGRAFICZNY: Marcin Bruchnalski
OKŁADKA: Aurelia Milach
SKŁAD I ŁAMANIE: Alicja Stępniak

Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Kanon Polski.