Wydawnictwa / Biblioteka Pana Cogito / Miasto potencjalne. Warszawa w latach 1945–1980 w wybranych utworach prozy polskiej

Wprowadzenie
Powojenna Warszawa to szczególne miasto, które w literaturze inspiruje charakterystyczne formy reprezentacji. Jedną z nich jest pojawiający się w wielu opowieściach o stolicy „mit utraconego starego miasta” z naczelną dla niego kategorią utraty, uwypuklający problem przerwania historycznej ciągłości lokalnej przestrzeni. W polskiej prozie z lat 1945–1980 ujęcie to rywalizuje z komplementarną w zasadzie formą „miasta na ruchomych piaskach”, w której przestrzeń stolicy ujmowana jest konsekwentnie w kategoriach wariabilistycznych, utrudniających zakorzenienie.

Literatura poruszająca temat Warszawy nie ogranicza się oczywiście do samej reprezentacji przestrzeni. W ramach poszczególnych poetyk autorskich oraz z powodu wykorzystywania przez pisarzy różnych form i gatunków miasto ulega celowym odkształceniom oraz zakrzywieniom. Wiele miejsc zaczyna przez to tętnić innym życiem, a znane budynki zyskują zupełnie niespodziewane przeznaczenie. Tak oto Pałac Kultury i Nauki przybiera w wybranych powieściach postać złowrogiego panoptykonu, fatamorganicznej piramidy lub groteskowej kaplicy, a więc budowli o funkcjach penitencjarnych czy sakralnych. Stolica prowokuje zarazem pisarzy do stawiania pytań o to, co ówczesne władze czyniły w ramach odbudowy i zarządzania jej terytorium, oraz zastanowienia się nad tym, jak „powinno” lub „nie powinno” być ono zagospodarowywane. Tym samym przestrzeń miejska nabiera w tekstach literackich specjalnego charakteru etycznego i jest rozpatrywana z perspektywy dobra mieszkańców, jak i wspólnoty narodowej, która w swojej stolicy wkrótce będzie szukać śladów historii oraz symboli świadomości zbiorowej.

Literatura o Warszawie powojennej to ogromny rezerwuar różnorodnych wypowiedzi, na który składają się nie tylko teksty poetyckie i prozatorskie traktujące o stolicy, ale również artykuły i książki naukowe oraz krytycznoliterackie na ich temat.

Uprzedzając ewentualne zarzuty, od razu wyjaśnię, dlaczego wybrałem prozę tych, a nie innych pisarzy. Otóż decydując się na tak szeroką problematykę, musiałem rozsądnie ograniczyć zbyt ekspansywny przedmiot badań. W selekcji materiałów kierowałem się trzema kryteriami. Przede wszystkim zależało mi na tym, aby moja rozprawa realizowała pewne cele teoretycznoliterackie. Chcąc w efektywny metodologicznie sposób podjąć zagadnienia względnie nowe dla rodzimych badań spacjologicznych, położyłem nacisk na twórczość autorów rzadko obecnych na tym gruncie (na przykład Stefana Kisielewskiego czy Pawła Hertza). Chcąc stworzyć zarazem zwartą opowieść o kształtowaniu się miasta, uwzględniłem teksty bardziej klasyczne, na przykład autorstwa Mirona Białoszewskiego czy Tadeusza Konwickiego. Wśród „warszawskich klasyków” nie ma w rozprawie Marka Nowakowskiego – jego najcenniejsza dojrzała oraz późna spuścizna wykracza poza przyjęte w pracy ramy chronologiczne. Trzecie z kryteriów miało charakter genologiczny. Uznałem, że przedmiotem moich badań powinny być teksty różnorodne gatunkowo – choćby po to, abym mógł uwzględnić jak najszersze spektrum zagadnień (czasem być może luźno powiązanych z główną tematyką pracy) i punktów widzenia (także tych wykluczonych z dyskursu publicznego przez cenzurę – stąd moje zainteresowanie chociażby dziennikami pisarzy).

Podczas selekcji materiałów szybko doszedłem do wniosku, że znane mi narzędzia służące do badania przestrzeni pomijają ważne aspekty wybranych tekstów. Moje własne propozycje metodologiczne są z tej przyczyny konstrukcjami złożonymi, w których wykorzystuję zarówno narzędzia używane w dyskursie spacjologicznym, jak również teorie czy metafory interpretacyjne nigdy z tymi badaniami niełączone. Rozwijanie „nauk pomocniczych” na gruncie paradygmatu przestrzennego było konieczne, aby naświetlić problematykę nieraz niewidoczną z jego perspektywy. Polskie badania spacjologiczne, o czym warto pamiętać, opierają się na teoriach zaczerpniętych z badań francuskich lub anglosaskich, skoncentrowanych na problematyce przestrzeni państw kapitalistycznych.

Pluralizm języków teoretycznych, na który zwracam uwagę, wynikł jednak przede wszystkim z różnorodności tematycznej pracy. Aby uniknąć nieporozumień, omówię krótko poszczególne wybory metodologiczne.

Rozprawę rozpocząłem od przybliżenia specyfiki rodzimych badań nad przestrzenią oraz określenia przemian, jakie się w nich dokonują. Osobne miejsce zajęła kwestia przeobrażeń samych trybów pisania o powojennej Warszawie w pracach literaturoznawczych. W swojej analizie tych procesów wsparłem się z jednej strony na zmodyfikowanej teorii recepcji Piotra Sobolczyka, a z drugiej na aparacie pojęciowym wypracowanym na gruncie socjologii nauki (w wydaniu Thomasa S. Kuhna i Paula K. Feyerabenda). W rozdziale drugim podjąłem próbę usystematyzowania zagadnień związanych z opozycją przedwojenne/powojenne występującą w prozie Mirona Białoszewskiego i Pawła Hertza. Tym razem posłużyłem się ujęciem psychologicznym, a mianowicie rozróżnieniem na introjekcję oraz inkorporację zaproponowanym w pracy L’écorce et le noyau Nicolasa Abrahama i Márii Török (przy uwzględnieniu reinterpretacji tej koncepcji przez Jacques’a Derridę). Zarówno w drugim, jak i w trzecim rozdziale Warszawa została przeze mnie zdefiniowana w kategoriach wariabilistycznych – jako „przestrzeń potencjalna”. Moje rozumienie potencjalności opiera się na definicji zaczerpniętej z rozprawy Pawła Mościckiego, w której potencjalność uznaje się za możliwość jednoczesnego bycia i nie-bycia. W rozdziale trzecim przedstawiam polityczny obraz powojennej stolicy oraz moją autorską koncepcję „geowładzy”. Przedmiotem interpretacji są tu dzienniki Marii Dąbrowskiej, Leopolda Tyrmanda oraz Stefana Kisielewskiego. Do ich analizy wykorzystałem zarówno narzędzia spacjologiczne, jak i wybrane aspekty myśli politycznej Michela Foucaulta.

Niektóre koncepcje wspomnianego filozofa rozwinąłem także w rozdziale czwartym (na przykład definicję władzy-wiedzy), w  którym skoncentrowałem się na problematyce etyki wobec przestrzeni. Moje rozumowanie teoretyczne w tej części rozprawy było wyjątkowo złożone, jako że poszczególne wypowiedzi poddałem oglądowi z dwóch perspektyw – z punktu widzenia etyki deskryptywnej oraz metaetyki. W tej drugiej dziedzinie moje stanowisko zakłada emotywizm i naturalizm w wersjach złagodzonych. Dodatkowo, by przeanalizować emotywne składniki wybranych wypowiedzi, posłużyłem się teorią performatywności funkcjonalnej. W zakresie metodologicznym pewną prostotą odznacza się rozdział piąty (wraz z podrozdziałem). Przyglądam się w nim strategiom przedstawiania Warszawy w powieściach kryminalnych Leopolda Tyrmanda, Stefana Kisielewskiego i Edmunda Niziurskiego. W każdym przypadku lekturę oparłem na metaforze interpretacyjnej zaczerpniętej z fabuły opowiadania Skradziony list Edgara Allana Poego. Metaforę tę wykorzystałem do analizy autorskich strategii tekstowych, które służą do przewrotnego „ukrycia na wierzchu” detali historyczno-kulturowych i politycznych związanych z wizerunkiem stolicy.

W rozdziale szóstym skoncentrowałem się na zjawisku mody w prozie Leopolda Tyrmanda. Jak przekonuję, przez ubiór autor dokonuje w utworach indywidualizacji postaci. Aby uwzględnić kontekst psychologiczny, ale i społeczno-kulturowy tego zagadnienia, wykorzystałem teorię mody socjologa Georga Simmela oraz pomocniczo język teoretyczny Rolanda Barthes’a z Systemu mody. Ostatni rozdział stanowi pod względem metodologicznym klasyczną interpretację figuralną. Zakładam w niej, że kluczem do zrozumienia powieści warszawskich Tadeusza Konwickiego, a ściślej Wniebowstąpienia i Małej apokalipsy, jest figura Żyda Wiecznego Tułacza, z typową dla niej tęsknotą za rajem utraconym, z motywami oczekiwania i błądzenia w przestrzeni.

Podczas przeprowadzania kolejnych interpretacji towarzyszyła mi świadomość, że jest to przede wszystkim moja lektura – a więc kogoś, kto nie zna z doświadczenia opisywanych realiów, kto zapoznawał się z nimi pośrednio. W poszczególnych rozdziałach uwzględniam tę perspektywę – ważną i pomocną, jak się okazało, w scharakteryzowaniu istoty referencjalności niektórych tekstów, z pozoru nieroszczących sobie prawa do opisu ówczesnych realiów.

Jako całość niniejsza rozprawa miała realizować jeszcze jeden cel. Dla mnie było nim przejście od metod wypracowanych na gruncie strukturalizmu, którymi posługiwałem się w debiutanckim opracowaniu na temat narracji strumienia świadomości i monologu wewnętrznego, ku metodologiom bardziej zróżnicowanym, odpowiadającym myśleniu i postawie hermeneuty.

Streszczenie
Niniejsza książka została poświęcona powojennej Warszawie z lat 1945–1980, a ściślej temu, w jaki sposób uobecniła się ona w tekstach prozatorskich (wybranych utworach Leopolda Tyrmanda, Stefana Kisielewskiego, Mirona Białoszewskiego, Pawła Hertza, Marii Dąbrowskiej, Tadeusza Konwickiego i Edmunda Niziurskiego). Praca ma układ problemowy i składa się z siedmiu rozdziałów.

Pierwszy z nich, recepcyjny, przybliża główne kierunki w rodzimych badaniach nad przestrzenią w literaturze i związany z nimi proces ,,specjalizacji poetyk”, a ponadto opisuje wiodące sposoby konceptualizacji powojennej Warszawy w pracach literaturoznawczych (m.in. „mit utraconego miasta” i „miasto na ruchomych piaskach”).

Rozdział drugi zestawia opowieści o Warszawie Białoszewskiego i Herza. Zaproponowana interpretacja zakłada, że występującą w nich opozycję przedwojenne/powojenne regulują w utworach psychologiczne mechanizmy związane z utratą i żałobą – inkorporacja oraz introjekcja.

Z rozdziału trzeciego – będącego komparatystyczną lekturą dzienników Dąbrowskiej, Tyrmanda i Kisielewskiego – wyłania się polityczny obraz powojennej Warszawy oraz koncepcja ,,geowładzy”.

Rozdziały drugi i trzeci wyodrębniają również z tekstów wybranych autorów ogólną wizję stolicy. Główna teza zakłada, że w przeanalizowanych dziełach literackich Warszawa jest swoistą ,,przestrzenią potencjalną”, zawieszoną między byciem a nie-byciem.

Rozdział czwarty jest próbą zarysu problematyki etyki wobec przestrzeni; zaprezentowany wywód przybliża główne idee etyczne przyświecające myśleniu pisarzy na temat tego, jak ,,powinna” lub ,,nie powinna” być zagospodarowywana przestrzeń powojennej Warszawy, oraz – z perspektywy metaetycznej – określa zasadność przedstawionych przezeń postulatów w perspektywie dobra mieszkańców i/lub wspólnoty narodowej.

Rozdział piąty charakteryzuje strategie tekstowe (zastosowane w powieściach kryminalnych Tyrmanda, Kisielewskiego i Niziurskiego) służące przedstawieniu związanych z wizerunkiem powojennej Warszawy detali i wątków historyczno- kulturowych oraz politycznych. W analizach powieści zastosowanie znalazła metafora interpretacyjna zainspirowana fabułą opowiadania Edgara Allana Poego Skradziony list, opierająca się na mechanizmie ukrycia poszukiwanej rzeczy przez zmianę jej wyglądu.

Rozdział szósty opisuje proces indywidualizacji przez ubiór w prozie Tyrmanda; zaprezentowany wywód sytuuje problematykę mody na przecięciu czynników psychologicznych, historycznych i społecznych, przedstawia konotowane przez strój znaczenia, a także określa rolę ubioru i mody w narracji utworów oraz w perspektywie życia i zainteresowań samego pisarza.

Ostatni rozdział stanowi klasyczną interpretację figuralną, zakładającą, że kluczem do zrozumienia powieści warszawskich Konwickiego jest legenda Żyda Wiecznego Tułacza z typową dla niej melancholią za rajem utraconym, motywami oczekiwania i błądzenia w przestrzeni.

Summary
This book is devoted to post-war Warsaw in the years 1945–1980, and, more precisely, to how it is made present in prose texts (selected works by Leopold Tyrmand, Stefan Kisielewski, Miron Białoszewski, Paweł Hertz, Maria Dąbrowska, Tadeusz Konwicki and Edmund Niziurski). The study is structured around particular issues and consists of seven chapters.

The first of them, the receptive one, introduces the main trends in Polish research on space in literature and the related process of “the specialization of poetics,” and describes the main ways of conceptualizing post-war Warsaw in literary studies (including “the myth of the lost city” and “a city on quicksand”).

The second chapter juxtaposes the stories about Warsaw by Białoszewski and Hertz. The proposed interpretation assumes that the pre-war/post-war opposition in the works is regulated by two psychological mechanisms related to loss and mourning, namely incorporation and introjection.

From the third chapter, which is a comparative reading of the diaries of Dąbrowska, Tyrmand and Kisielewski, emerges a political image of post-war Warsaw and the concept of “geo-power.”

The second and third chapters also distinguish the general vision of the capital city from the texts of selected authors. The main thesis assumes that in the analysed literary works Warsaw is a kind of “potential space,” suspended between being and non-being.

The fourth chapter is an attempt to outline the problem of ethics in relation to space. The presented argument introduces the main ethical ideas according to which the writers think about how the space of post-war Warsaw should or should not be developed. It also defines, from a meta-ethical perspective, the legitimacy of the postulates presented by it in terms of the sake of the inhabitants and/or the national community.

The fifth chapter characterizes textual strategies (applied in crime fiction by Tyrmand, Kisielewski and Niziurski) used to present historical, cultural and political details and threads related to the image of post-war Warsaw. In the analyses of the novels, an interpretative metaphor was used, inspired by the storyline of Edgar Allan Poe’s The Purloined Letter, based on the mechanism of hiding the sought item by changing its appearance.

Chapter six describes the process of individualization through clothing in Tyrmand’s prose. The presented argument places the issue of fashion at the intersection of psychological, historical and social factors, as well as presents meanings associated with clothing and defines the role of dress and fashion in the narrative of the works and in the perspective of the life and interests of the writer himself.

The last chapter is a classic figural interpretation, assuming that the key to understanding Konwicki’s Warsaw novels is the legend of the Wandering Jew, with its typical melancholy for a paradise lost, motifs of waiting and wandering in space.

Nota o autorze
Dr Piotr Prachnio (Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach) – doktor nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa, krytyk i teoretyk literatury, tłumacz esejów i opowiadań Thomasa Pynchona, autor książki Strumień świadomości i monolog wewnętrzny w prozie polskiej w latach 1956–1980 (Warszawa 2018), niespełna stu recenzji krytycznych oraz kilkunastu artykułów i esejów (między innymi „Teksty Drugie”, „Twórczość”, „Nowe Książki”, „Topos”, „Arcana”, „Nowy Napis co Tydzień”, „MiroFor”). Od roku 2015 stały współpracownik miesięcznika ,,Nowe Książki”.

***

Wydawca: Instytut Literatury
Redakcja naukowa: prof. dr hab. Maciej Urbanowski, prof. dr hab. Andrzej Karcz
Redakcja językowa: Pracownia Mole
Korekta i adiustacja: Alicja Stępniak, Adrian Kyć
Skład: Estera Sendecka
ISBN: 978-83-67170-13-0
ISBN: 978-83-67170-25-3