Wydawnictwa / Biblioteka Pana Cogito / Negatywy. Poetyki apofatyczne Aleksandra Wata i Piotra Matywieckiego

Wprowadzenie [fragment]
Apofatyczność utożsamiana jest zwykle z tradycją teologii negatywnej, w uproszczeniu definiowanej jako teologia oparta na przekonaniu o niepoznawalności i niewyrażalności Boga. Usystematyzowana została we wczesnym średniowieczu przez Pseudo-Dionizego Areopagitę, a z czasem posłużyła za fundament chrześcijańskiego mistycyzmu. W najwęższym znaczeniu jest to więc pewien ustalony w zamierzchłej przeszłości kanon myśli teologicznej związanej z określoną konfesją. Współcześnie dionizjański apofatyzm przeżywa jednak swoisty renesans. Poddaje się go reinterpretacjom, bada związki i analogie chrześcijańskiej apofatyki z judaizmem, zaś różne z gruntu teologiczne pojęcia są anektowane przez filozofię oraz literaturoznawstwo – gdzie formuły negatywne wyraźnie zyskują prymat. Z różnymi aspektami apofatyczności coraz częściej bywają kojarzone zjawiska na wskroś współczesne, takie jak nihilizm, tendencje post- i resekularyzacyjne, kryzys przedstawieniowości czy pamięć i postpamięć Zagłady, o której jeden z bohaterów tej książki mówi w kategoriach „negatywnego sacrum”. Przyjęta tutaj perspektywa obejmuje wszystkie te konteksty, a koncepcja poetyka pofatycznych stanowi ramę interpretacyjną, pozwalającą odczytać dwa reprezentatywne dla nowoczesności dzieła poetyckie przez pryzmat ich literackiej teologiczności, w powiązaniu z historycznymi dramatami i artystycznymi przełomami XX wieku oraz zagadnieniem przemian w pojmowaniu conditio humana.

Wyjściową tezą mojej pracy jest wyrażone w tytule założenie, że poetyki Aleksandra Wata i Piotra Matywieckiego są apofatyczne, a raczej: mogą być odczytywane jako apofatyczne i stanowi to kierunek interpretacji wartościowy poznawczo. Apofatyczność to ich właściwość dystynktywna, umożliwiająca odróżnienie tych twórczości od innych oraz zestawienie ich ze sobą na podstawie konkretnych cech. Jest ona także jakością charakterystyczną dla nowoczesności, dającą się odnaleźć i u innych twórców, choć w przypadku omawianych autorów wyraźnie wzmocnioną. Tradycja teologii negatywnej służy za kontekst, który oferuje wyjątkowo przystający do tych dzieł (jak również stojących za nimi biografii) model doświadczenia duchowego i jego wyrażania. To model będący niedomkniętą strukturą, który poddaje się schematyzacji, ale też wymyka się z niej – jest czymś paradoksalnie (w swoim niedookreśleniu oraz wewnętrznych sprzecznościach) klarownym i spójnym, co można nazwać po foucaultowsku „systemem myślenia”.

Swoista wieloaspektowość myśli apofatycznej, integrującej element refleksyjny z wyobraźniowym, a intelektualny z duchowym, ma swoje źródło w triadycznym modelu klasycznej apofazy. Jest ona jedynie w uproszczeniu sprowadzalna do stosowania kategorii negatywnych. Tak naprawdę obejmuje złożony proces formułowania pozytywnych twierdzeń na temat absolutnego sensu (tradycyjnie utożsamianego z Bogiem), zaprzeczania ich zasadności przez wprowadzanie określeń negatywnych – a wreszcie wykluczania adekwatności jednych i drugich. Prowadzi to do uznania względności wszelkiej mowy; tym samym otwiera na brak sensu, ale brak ten jest sensotwórczy: rozluźnia sieć uwarunkowań i pozwala na świadome rekonstruowanie znaczenia. Greckie apofaticos przyjęto tłumaczyć jako „przeczący” lub „negatywny”. Mówiąc o apofazie, należy jednak rozróżnić terminy apophasis („zaprzeczenie”, „negacja”) i aphairesis („usuwanie”, „odebranie”, a także „abstrakcja”). Afereza jest jednym z etapów na drodze apofazy – procesem pośrednim, polegającym na usuwaniu nadmiaru pozytywnych stwierdzeń oraz przekształcaniu określeń dosłownych w pojęcia abstrakcyjne. Apofaza, pojmowana szerzej, kieruje aż do „zamilknięcia pojęć” (ideałem jest tutaj milczenie mistyczne), ale rozpoczyna się od ich wprowadzania, afirmacji pozytywności, która ulega potem – po odkryciu niemożności właściwego nazywania boskości, a w konsekwencji: właściwie czegokolwiek – zanegowaniu i odrzuceniu, kiedy aferetycznie usuwa się to, co zbędne. Dalej następuje zaprzeczenie wszelkiej pozytywnej wiedzy i wykroczenie poza ramy pojęciowości. Apofatyczna logika zaprzeczania nie jest więc czystą (właściwie zaś: zredukowaną), ostateczną negacją. To negacja, która zachowuje w sobie pamięć o przeszłej, naiwnej afirmacji – i zawiera potencjał afirmacji przyszłej, świadomej; dąży do pełni, której nieosiągalność nie unieważnia podejmowanych ustawicznie intelektualnych i duchowych wysiłków. Przeciwnie: nadaje ona kierunek myśleniu i egzystencji, pobudza podmiotowość do rozwoju, a dzięki temu przeciwdziała stagnacji i jałowemu relatywizmowi, otwiera na inność. Owo otwarcie wynika ze świadomości, która uzyskiwana jest dzięki krytycznemu namysłowi i ciągłemu przekraczaniu ustalonego sensu. Jako taka apofatyka zdaje się odpowiadać późnonowoczesnej duchowości, ustanawiającej „świat uświadomionej i zaakceptowanej przygodności”: rewers albo negatyw przednowoczesnego świata ducha, będącego „światem konieczności uświadomionej”.

Tytułowa metafora negatywów przywołuje szereg znaczeń, które wiążą się z apofatycznym modelem poznania i wyrażania. Negatyw to zapis bardziej pierwotny niż naświetlone zdjęcie, ale pozbawiony wartości tradycyjnej mimesis – odrealniony, groteskowy, jawnie daleki od rzeczywistości, którą odbija; niegotowy, fikcjonalny i tymczasowy. Jest zaprzeczeniem wiernego odwzorowania, a jednocześnie jego graniczną realizacją. Sytuuje się między rzeczywistością utrwaloną, ale już nieistniejącą, i jej zapisem – zaistniałym, trwałym, choć nie-rzeczywistym; materialnym, lecz przynależnym raczej do świata myśli i wyobraźni niż materii. Obraz negatywowy w momencie naświetlenia staje się obrazem utajonym, niewidocznym, czekającym na wywołanie, które – gdy już nastąpi – z jednej strony zbliża do tego, co postrzegane jest jako prawdziwe, z drugiej: wytwarza złudzenie, że udało się uchwycić i unieruchomić rzeczywistość – w swojej istocie niezmiennie dynamiczną, płynną i nieskończoną. Apofatycznie pojmowana sztuka utrwalania, również twórczość poetycka, wydaje się zawierać takie właśnie elementy: negatyw, pozytyw (który ostatecznie okazuje się równie „prawdziwy” i „nieprawdziwy” jak negatyw) oraz obraz utajony. Temu rozwarstwieniu towarzyszy świadomość, że prawda nie daje się nigdy uchwycić, zawsze pozostaje w swojej pełni ukryta poza zasięgiem poznania i zrozumienia – próby jej uchwycenia i utrwalenia są jednak nieodzowne i wartościowe. W procesie tworzenia, ale też interpretowania dzieła uobecnia się bowiem, choć w śladowej postaci, coś wykraczającego poza wyrażalność, uprzedniego względem niej – co jednocześnie pochodzi z przyszłości, pozwala na aktywne postępowanie naprzód. Poetycka logika zaprzeczania jest w istocie logiką przekraczania – znoszenia zarówno kategorii pozytywnych, jak i negatywnych, a tym samym nieustannego wychylania się ku temu, co nieznane.

Streszczenie
Celem rozprawy jest zbadanie twórczości Aleksandra Wata i Piotra Matywiec­kiego w kontekście apofatyzmu rozumianego jako nurt w teologii, sposób kry­tycznego myślenia w duchu hermeneutyki oraz pojęcie z zakresu literackiej reprezentacji doświadczenia. Apofatyczność utożsamia się zwykle z tradycją teologii negatywnej, opartej na przekonaniu o niemożności poznania i opisania Boga. Jako apofatyczne bywają jednak określane także problemy na wskroś współczesne: nihilizm, postsekularyzm, kryzys przedstawieniowości czy pamięć i postpamięć o Zagładzie. Przyjęta tutaj perspektywa obejmuje oba te aspekty, a koncepcja poetyk apofatycznych stanowi nadrzędną ramę interpretacyjną, która pozwala odczytać dwa reprezentatywne dla nowoczesności dzieła przez pryzmat ich literackiej teologiczności, w powiązaniu z historycznymi dramatami i artystycznymi przełomami XX wieku oraz zagadnieniem przemian conditio humana. Pierwszy rozdział służy za zaplecze teoretyczne: określa nastawie­nie badawcze i aparat pojęciowy, przybliża podstawowy model apofatycznego poznania i wyrażania, a także uzasadnia umieszczenie analizowanych poetyk w takim kontekście. Rozdziały drugi oraz trzeci stanowią osobne opracowania monograficzne twórczości Wata i Matywieckiego. W podsumowaniu podjęta zostaje próba porównania tych dwóch dzieł oraz wyspecyfikowania głównych cech poetyki apofatycznej.

Summary
The aim of the dissertation is to study the works of Aleksander Wat and Piotr Matywiecki in the context of apophatism understood as a trend in theology, a way of critical thinking in the spirit of hermeneutics and a concept in the field of literary representation of experience. Apophatism is usually associated with the tradition of negative theology, based on the belief that it is impossible to know and describe God. However, some thoroughly contemporary problems can also be described as apophatic, namely: nihilism, post-secularism, the crisis of representation, as well as memory and post-memory of the Holocaust. The perspective adopted here comprises both of these aspects, and the concept of apophatic poetics constitutes an overarching interpretive frame that allows to read two works, which are representative of modernity, through the prism of their literary theologicality, in relation to historical dramas and artistic breakthroughs of the 20th century, as well as changes in conditio humana. The first chapter constitutes a theoretical background: it describes the research attitude and the conceptual apparatus, introduces the basic model of apophatic cognition and expression, and justifies placing the analysed poetics in such a context. The second and third chapters are separate monographs on the works of Wat and Matywiecki. In conclusion, an attempt is made to compare these works and to specify the main features of apophatic poetics.

O autorce
Ewa Goczał – absolwentka filologii polskiej i filologii rosyjskiej, a także studiów podyplomowych na kierunkach relacje chrześcijańsko-żydowskie i edytorstwo.
Jako literaturoznawczyni specjalizuje się w interpretowaniu poezji nowoczesnej. Jest laureatką X edycji Konkursu imienia Majera Bałabana za pracę doktorską pt. Negatywy. Poetyki apofatyczne Aleksandra Wata i Piotra Matywieckiego, która ukazała się drukiem w serii Biblioteka Pana Cogito (2022). Napisała również książkę Jak uczyć czytać z popiołów? Wiersze Jerzego Ficowskiego w polonistycznej edukacji o Holokauście (2021) i współredagowała tomy Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku. Przełom XX i XXI wieku (2019) oraz „Widziałem Go”. Literatura wobec doświadczenia religijnego (2018).
Kierowała pracami przy powstaniu portali «Польская литература онлайн» (www.polskayaliteratura.eu) i «Посестри. Українська i польська лiтература» (www.posestry.eu).

Publikacja powstała dzięki wsparciu finansowemu Instytutu Literatury w ramach Tarczy dla Literatów.

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
Korekta: Anna Kędroń, Natalia Hipnarowicz
Skład: Estera Sandecka
ISBN 978-83-67170-16-1