Wydawnictwa / Biblioteka Pana Cogito / Wyobraźnia. Osoba. Teodramat. Antropologia poetycka w dramaturgii Cypriana Norwida i Karola Wojtyły

Spis treści:
  • Wstęp
  • Rozdział I W świetle chrześcijańskiej wyobraźni
    • Szkic metodologiczny
    • Chrześcijańska wyobraźnia – istota i źródła
    • Dynamizm Objawienia – dynamizm wyobraźni i jej wymiar czasowy
    • Człowiek w wymiarach chrześcijańskiej wyobraźni
  • Rozdział II Teatr Cypriana Norwida i Karola Wojtyły
    • Doświadczenie teatru
    • Wizja teatru i ekspansja teatralnego widzenia
  • Rozdział III Poetyka dramatów w służbie antropologii
    • Prymat słowa a teodramatyka wyobraźni
    • Pozasłowne komponenty dramatyczności
    • Genologia dramatów a ukazanie prawdy o człowieku
  • Rozdział IV Antropologia poetycka w ujęciu teodramatycznym
    • Gra wolności
    • Człowiek jako byt dynamiczny. Stawanie się osobą
  • Rozdział V Krakus Cypriana Norwida i Promieniowanie ojcostwa Karola Wojtyły wobec Księgi Rodzaju. Interpretacja paralelna
    • Misteria
    • Bohater i jego droga
    • Droga do źródła – „początku”
  • Zamiast zakończenia: Zwolon Cypriana Norwida i Brat naszego Boga Karola Wojtyły odczytane personalistycznie
    • Perspektywa personalistyczna
    • Dwa źródła kształtowania się pojęcia osoby
    • Teatralne źródła pojęcia osoby
    • Wczesnochrześcijańskie źródła pojęcia osoby
    • Człowiek-osoba wobec innych osób. Zwolon i Brat naszego Boga
  • Bibliografia
  • Streszczenie
  • Summary
  • Nota o autorce
  • Note about the Author
  • Indeks osobowy
Opis:

Wstęp [fragment]

W ogóle bowiem człowiek ma to do siebie, że niepodobna go wyczerpać historycznie.
Pierwiastek pozahistoryczny w nim tkwi, owszem, leży u źródeł jego człowieczeństwa.
Próba zaś przeniknięcia człowieka łączy się z sięganiem do tych źródeł.

Karol Wojtyła, Brat naszego Boga

Badanie antropologii poetyckiej czy literackiej nie dziwi dziś nikogo. Rokrocznie pojawia się wiele takich studiów, które prezentują różne metody, a co za tym idzie, różne spojrzenia na człowieka oraz na literaturę. W ślad za nimi podążają teoretycy literatury, porządkując dyskurs, proponując refleksje metaantropologicznoliterackie. Przykładem takiej refleksji jest sformułowana przez Ryszarda Nycza próba rozróżnienia dwu nurtów „antropologii”, które pojawiły się w kręgu badań literackich:

„[…] jasna jest […] intencja odróżnienia antropologii literatury (jako nauki o antropologicznych podstawach, funkcjach, uwarunkowaniach literatury i jej uczestników) od literackiej antropologii jako wiedzy o antropologicznych wymiarach i postaciach specyficznie literackich struktur i kategorii.”

Jeśli więc „literacką antropologię” rozumieć będziemy jako koncepcję człowieka ewokowaną przez literaturę, niniejsza praca zbliża się do drugiego z wymienionych przez Nycza kierunków badań. Ma ona bowiem na celu wyinterpretowanie refleksji o człowieku zapisanych w dziełach literackich, szczególnie zaś – w utworach dramatycznych. Chodzi w niej przede wszystkim o znalezienie takiego narzędzia, które umożliwi rozpoznanie aksjologii leżącej u podstaw konstruowania dramatis personae, a zarazem ściśle będzie oddawać specyfikę dramaturgii.

Wśród propozycji metodologicznych zazwyczaj kojarzonych z tego typu badaniami dominującym nurtem jest dziś antropologia kulturowa, która ujmuje człowieka w konkretnym miejscu i czasie, a więc jako uwarunkowanego przez te dwie kategorie. Posługuje się ona takimi pojęciami jak: „obcość”, „swojskość”, „płeć” i „seksualność” (z całym współczesnym zróżnicowaniem tej kategorii), „kontekst kulturowy”, „wzór kulturowy”, „tradycja”, „stereotyp” i wiele innych. W antropologii literatury rozumianej jako dyscyplina z pogranicza literaturoznawstwa i antropologii kulturowej zwraca się uwagę na wartości poznawcze, które wnosi literatura różnych kultur (bez względu nawet na prezentowane walory estetyczne) do badań antropologicznych; podejmowane są problemy związane z przekładem, będącym próbą już nie tylko ujęcia dzieła w innym języku, lecz także przełożenia na inny kod kulturowy. Mówi się sporo o zmianie dyskursu antropologicznego wskutek sięgania po kategorie literackie – ale także o zmianach w narracji literackiej.

Padają również pytania o wzajemne korzyści, które wypływają z mariażu tak rozumianej antropologii i literaturoznawstwa – z zaznaczeniem, że liczniejsze są te, które czerpie antropologia z badań nad literaturą. Anna Łebkowska zadaje pytania o tożsamość antropologii literatury – czy, jak proponują niektórzy, ma być ona rozumiana jako dziedzina antropologii, czy koniecznością jest budowanie jej „na gruzach” istniejących dziedzin, czy też należy znaleźć nową, transdyscyplinarną formułę. W tym samym artykule autorka podaje przykład bardzo ciekawego procesu „przepływu” pojęć i kategorii:

„Nie sposób tu nie przypomnieć, że gdy mowa o korzyściach, jakie literaturoznawstwo czerpie z antropologii, wymienić można takie pojęcia i kategorie, które – co pozornie zaskakujące – pierwotni były przedmiotem badań nauki o literaturze, a po rozszerzeniu, przeformułowaniu, wzbogaceniu przez antropologię do badań literatury powracają i to otoczone aurą poznawczej atrakcyjności. Sztandarowym przykładem byłaby tu niewątpliwie kategoria narracji.”

I choć w niniejszej pracy nie sięgam po narratologię, podobnie jak po antropologię kulturową i kategorie obecnie ściśle z nią powiązane (studia postkolonialne, gender studies, queer theory i inne, które, tak jak wymienione, zbliżają się raczej w kierunku socjologii literatury niż antropologii sensu stricto), przytoczyłam powyższy przykład, by pokazać per analogiam, jaką drogę starałam się przejść, by „przeniknąć człowieka” w dramaturgii Cypriana Norwida i Karola Wojtyły. Z tym że drogę tę pokonywałam w oparciu o Teodramatykę Hansa Ursa von Balthasara. Dlaczego właśnie tam doprowadziły mnie moje poszukiwania?

Metody wyżej wspomniane w swoim spojrzeniu na literaturę konfrontują człowieka (bohatera) z aktualnymi wzorcami kultury i kontekstem społecznym. Analizują bohatera jako przystającego – bądź nie – do kontekstu kulturowego lub społecznego, jednak w swych diagnozach pomijają duchowość, przez co stają się niewystarczające, gdy pochylamy się nad dziełami stawiającymi duchowość w centrum aksjologicznego i antropologicznego przesłania. A taka perspektywa dominuje w dramatach Cypriana Norwida i Karola Wojtyły. Co więcej, duchowość zdaje się być w nich źródłem aksjologii, sferą nadrzędną wobec sensualnego i psychicznego wymiaru człowieczeństwa, chroniącą człowieczeństwo przed destrukcją w opresyjnym kontekście społecznym lub w obliczu przeciwności losu. Poszukiwałam więc metody, która będzie odpowiadać wymaganiom tej literatury, a zarazem uwypukli wspólnotę patrzenia na człowieka u obu autorów. Dzieło szwajcarskiego teologa spełnia to kryterium, a ponadto nie skupia się na teorii literatury, lecz na praktyce dynamicznego ujmowania człowieka, charakterystycznego dla dzieł dramatycznych.

Streszczenie
Praca Antropologia poetycka w dramatach Cypriana Norwida i Karola Wojtyłjest interdyscyplinarnym i komparatystycznym studium nad dramatem odczytywanym przez pryzmat toposu theatrum mundi. Interdyscyplinarnym – ponieważ sięga zarówno po narzędzia filologiczne i teatrologiczne, jak filozoficzne oraz teologiczne. Komparatystycznym – ponieważ dramaturgia tytułowych autorów odczytywana jest w swoistym dialogu, w którym obie strony wzajem otwierają dla siebie nowe płaszczyzny sensu. Bogate instrumentarium metodologiczne prowadzić ma w rezultacie do wydobycia aksjologicznych podstaw wizji człowieczeństwa wpisanej w dramaty.

Dramaturgia odczytywana jest „w perspektywie chrześcijańskiej wyobraźni” – tak został nazwany rozdział metodologiczny. Za „summę” tej wyobraźni autorka uznaje dzieło Hansa Ursa von Balthasara Teodramatyka, w którym historię świętą ujmuje się w kategoriach teatralnych, i stara się uchwycić wątki szczególnie cenne dla badań nad dramaturgią.

Kolejny rozdział pracy ukazuje bogactwo doświadczeń teatralnych Cypriana Norwida i Karola Wojtyły, ich rozeznanie w konwencjach teatralnych swoich czasów oraz osobistą ocenę tych trendów. Szczególny akcent położony zostaje na wizję teatru, jaką można odnaleźć w pismach obu autorów – jako sztuki odzwierciedlającej dramatyzm rzeczywistości, a zarazem mającej ścisły związek z sakralnością.

Rozdział poświęcony poetyce dramatów jest już wstępem do rozważań nad ich antropologią poetycką. Przedstawia środki, które służą ukazaniu określonej wizji człowieczeństwa, w tym zabiegi mniej „oczywiste”: dłuższe milczenie, monologi, kontemplacyjne „zatrzymania” akcji, medytacyjność. Przede wszystkim podjęty zostaje temat prymatu słowa, w dalszej kolejności czasowość dramatów, na koniec zagadnienia genologiczne.

Rozdział antropologiczny został podzielony na dwie części, z których pierwsza poświęcona jest „grze wolności”. W perspektywie teodramatycznej każdy człowiek staje przed wyborem sposobu, w jaki rozegra swoją wolność: na sposób dramatyczny bądź niedramatyczny. Przekonanie to ilustrują liczne przykłady z dramatów obu autorów, obfitujące w momenty „otwierające” bohaterów na nowy wymiar wolności. Druga część tego rozdziału jest kulminacyjna. Konkretne postaci ukazane są w niej jako „osoby” w sensie teo-dramatycznym, to znaczy w odniesieniu do jednostkowej misji, jaką mają wypełnić, „definiując się” w działaniu, a zarazem włączając w „jedyny dramat” Boga-Człowieka.

Rozdział piąty jest konkretną propozycją komparatystycznej interpretacji Krakusa Cypriana Norwida i Promieniowania ojcostwa Karola Wojtyły w świetle Teodramatyki, a także przy uwzględnieniu zbieżności w prezentowanym przez obu autorów artystycznym odniesieniu do Biblii.

W miejsce zakończenie proponuje się inną paralelną interpretację dwu utworów, tym razem w świetle źródeł personalizmu i myślenia o człowieku jako osobie. Celem jest nie tylko ukazanie różnic w podejściu personalistycznym oraz teodramatycznym, lecz także wskazanie na interesującą zbieżność źródeł, z jakich czerpią oba możliwe narzędzia do badania antropologii w dramacie.

Summary
Poetic Anthropology in the Dramas by Cyprian Norwid and Karol Wojtyła is an interdisciplinary and comparative study of drama construed through the prism of the topos of theatrum mundi. Interdisciplinary – because it uses philological and theatrical tools as well as philosophical and theological ones. Comparative – because the dramaturgy created by the authors is read through a dialogue, in which both sides open up new planes of meaning for each other. A rich collection of methodological instruments is to help extract the axiological foundations of the vision of humanity inscribed in the dramas.

Dramaturgy is construed “in the perspective of Christian imagination” as shown in the title of the methodological chapter. The author considers Hans Urs von Balthasar’s work Theodrama to be the ‘summa’ of this imagination. The sacred history is framed here in theatrical terms, and the author seeks to capture themes of particular value for the study of drama.

The next chapter shows the richness of Cyprian Norwid’s and Karol Wojtyła’s theatrical experience, their understanding of theatrical conventions of their time and their personal assessment of these trends. A special emphasis is placed on the vision of theatre found in the works of both authors – as an art that reflects the drama of reality, and at the same time an art that has a close relationship with the sacred.

The chapter on the poetics of the dramas is an introduction to considerations of their poetic anthropology. It reveals the means by which a particular vision of humanity is portrayed, including less ‘obvious’ procedures: longer silence, monologues, contemplative ‘cessation’ of the action, meditation. First of all, the theme of the primacy of the word is broached, followed by the temporality of the dramas, and finally the genological issues.

The anthropological chapter is divided into two parts, the first of which is devoted to the ‘game of freedom’. In a theodramatic perspective each person is faced with the choice of how he or she will play out his or her freedom: in a dramatic or a non-dramatic way. This conviction is illustrated by numerous examples from the dramas of both authors, which abound in moments that ‘open’ the characters to a new dimension of freedom. The second part of this chapter is climactic. The particular characters are shown here as ‘persons’ in the theo-dramatic sense, i.e. in relation to the individual mission they are called to fulfil, ‘defining themselves’ in action and at the same time including themselves in the ‘one drama’ of the God-Man.

Chapter Five is a concrete proposal for a comparative interpretation of Cyprian Norwid’s Krakus and Karol Wojtyła’s Radiance of Fatherhood in the light of Theodrama, also when taking into account the convergence in the artistic reference to the Bible presented by both authors.

In lieu of a conclusion, another parallel interpretation of both works is offered – this time in the light of the sources of personalism and thinking about man as a person. The aim is not only to show the differences in the personalist and theodramatic approaches, but also to point out the interesting convergence of sources that both possible instruments for the study of anthropology in drama draw from.

O autorze
Agnieszka Komorowska – absolwentka Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu (magisterium z filologii polskiej ze specjalizacją teatrologiczną i z filozofii), doktor nauk humanistycznych. Główne zainteresowania badawcze: dramat i teatr w kontekście korespondencji sztuk oraz pogranicza teatrologii, antropologii filozoficznej i teologii. Publikowała m.in. w „Ethosie”, „Rocznikach Humanistycznych”, „Studiach Norwidianach” i „Sztuce Edycji”. Ukończyła kurs pedagogiki teatru krakowskich Pracowni Dilettante. Ceni formy niedramatyczne, szczególnie teatr światła i ruchu. W latach 2012–2021 instruktor teatralny Stowarzyszenia Inicjatyw Kulturalnych tARTak. Prowadziła warsztaty teatralne, reżyserowała i koordynowała projekty artystyczne budzące kreatywność dzieci i młodzieży. Wolontariuszka misyjna. Wrażliwość społeczna już dwukrotnie zawiodła ją w ubogie rejony Ameryki Południowej (2007–2008 Peru oraz 2018–2019 Brazylia). Tłumaczy książki i artykuły z bliskich sobie dziedzin z języka hiszpańskiego i portugalskiego.

Publikacja powstała dzięki wsparciu finansowemu Instytutu Literatury w ramach Tarczy dla Literatów.

 

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
Redakcja naukowa: Justyna Pyzia, Józef Maria Ruszar
Korekta i adjustacja: Agnieszka Górska, Agata Tondera
ISBN 978-83-66765-56-6

Loading...