Wydawnictwa / ROK ROMANTYZMU / Dziedzictwo Słowackiego w poezji polskiej ostatniego półwiecza 1918–1968

Streszczenie

Książka przedstawia formy oddziaływania twórczości Juliusza Słowackiego na poezję polską w okresie 1918-1968. U podstaw rozprawy leży kwestia aktualności dziedzictwa wieszcza w poezji w ciągu pięćdziesięciu lat od debiutu pokolenia, które weszło na literacki rynek z początkiem nastania drugiej niepodległości. 

Trzy rozdziały z pierwszej części książki ukazują trzy kierunki oddziaływania dziedzictwa Słowackiego na lirykę dwudziestolecia międzywojennego. W rozdziale Od poezji wieszczej do stereotypu zostały poddane analizie ideowe, wersyfikacyjne i stylistyczne nawiązania do dziedzictwa Słowackiego w twórczości Jana Lechonia. Omówiono także czynniki, które złożyły się na legendę literacką tego skamandryty, kreującej go jako dziedzica wielkich romantycznych tradycji, szczególnie tych spod znaku autora Lilli Wenedy. Przedstawiono zmieniający się wpływ krzemienieckiego poety na kolejne dzieła Lechonia, dostrzegając w nich próbę dostosowania osiągnięć Słowackiego do ówczesnych teorii poetyckich, w których dorobek wieszcza stawał się inspiracją do kreacji nowych mitów historycznych. Podkreślono przy tym wyjątkowość (na tle poezji polskiej) nawiązań Lechonia w ostatnim okresie jego twórczości do mistycznej liryki autora Samuela Zborowskiego, widząc w nich wpływ teorii poezji czystej ks. Henri Brémonda.

Omówiony w drugim rozdziale (Słowacki w służbie rewolucji i ojczyzny) casus Władysława Broniewskiego wiąże się z wpisywaniem ruchu rewolucyjnego w ramy tradycji romantycznej. Dla młodego Broniewskiego Słowacki występował w roli mistrza sztuki poetyckiej, u którego terminowanie jest niezbędnym etapem w edukacji poety, zachowującego przy tym odrębność i zdolność do krytycyzmu wobec nauczyciela. 

Trzeci rozdział (Rekwizyt retoryczny) daje wgląd w strategię poetycką Wierzyńskiego, sprowadzającego spuściznę Słowackiego do roli rekwizytu w retorycznej poezji politycznej i patriotycznej, w której najczęściej stosowaną metodą było posługiwanie się frazeologizmami zaczerpniętymi z dzieł Słowackiego jako punktem wyjścia do własnych rozważań. Na rozumienie romantyzmu, a także na kształt retoryki Wierzyńskiego zasadniczy wpływ wywarł Mickiewicz, twórczość krzemienieckiego poety była natomiast wykorzystywana wtedy, gdy celem autora Wolności tragicznej było przekazanie śmiałych, nieustępliwych słów prawdy.

Druga część książki przedstawia recepcję twórczości Słowackiego przez awangardzistów (kolejno: Peipera, Przybosia i Brzękowskiego), zarysowując drogę odczytywania dziedzictwa wieszcza w kontekście nowoczesnej liryki. Rozdział IV pokazuje spojrzenie papieża awangardy na twórczość romantyka, sprzeciwiające się jej młodopolskim interpretacjom.

W rozdziale Między racjonalizmem a romantyzmem omówiono silne oddziaływanie Słowackiego na twórczość Juliana Przybosia (nazwanego największym znawcą wieszcza wśród ówczesnych poetów), przejawiające się między innymi w wyzyskiwaniu jego poetyckiego sposobu obrazowania do stworzenia własnych koncepcji poetyckich, co jednocześnie pozwoliło zaakcentować nowatorstwo twórczości Słowackiego. W rozdziale Słowacki w kontekście nadrealizmu badacz zaznacza wyjątkowość (na tle polskich poetów XX wieku) strategii inspirującego się francuską poezją nadrealistyczną Jana Brzękowskiego, który zwykle przyjmował konwencję poetycką Słowackiego w celach mitotwórczych.

W trzeciej części, przedstawiającej kolejny etap oddziaływania Słowackiego na polską lirykę, znajduje się rozdział Drugi Słowacki, w którym główny nacisk położono na omówienie paranteli między Krzysztofem Kamilem Baczyńskim a wieszczem znad Ikwy. Oprócz wskazania podobieństw biograficznych i psychofizycznych łączących obu twórców poddano analizie wzorowanie się Baczyńskiego na technice pisarskiej romantyka w zakresie wersyfikacji, materii poetyckiej, obrazowania, symbolicznie ujętej kolorystyki, operowania podobnymi motywami w zbliżonych celach oraz cytatami z dzieł Słowackiego i aluzjami związanymi z jego twórczością.

W rozdziale VIII (Pod znakiem Piasta Dantyszka i ogórka) scharakteryzowano wieloznaczne związki wybitnego przedstawiciela pokolenia „Współczesności” (awangardy 1956) – Stanisława Grochowiaka – z tradycją romantyczną i twórczością Juliusza Słowackiego, postrzeganego jako mistrz groteski, racjonalistyczny myśliciel, autor inspirujących koncepcji historiozoficznych, a także poeta wytyczający wzory moralne i patriotyczne dla okupacyjnego pokolenia twórców.

Książkę wieńczy Zakończenie, które podsumowuje omawianą tematykę i formułuje wnioski wskazujące na żywe oddziaływanie liryki Słowackiego w latach 1918-1968. Szczególnie wyeksponowano inspirujący charakter twórczości wieszcza w latach 30. ubiegłego wieku.

Ewa Modzelewskia-Opara

Summary

The book presents forms of influence of Juliusz Słowacki’s works on Polish poetry from 1918-1968. The basis of the thesis comprises a question of topicality of the great poet’s heritage in poetry from the period of fifty years starting with the debut of a generation which appeared in the literary market with the beginning of the second independence. Three chapters of the first part of the book show three directions of influence of Słowacki’s heritage on poetry from the interwar period. The chapter Od poezji wieszczej do stereotypu [From the great poetry to stereotype] contains an analysis of conceptual, structural and stylistic references to Słowacki’s heritage in the works of Jan Lechoń. The discussion concerns also factors shaping the literary legend of this skamandryta – the legend creating him as a successor of great romantic traditions, especially those represented by author of Lilla Weneda. The first chapter presents changing influence of the poet from Krzemień on the subsequent works of Lechoń. The presentation detects in these works an attempt of adjustment of Słowacki’s achievements to then poetic theories in which works of the great poet became an inspiration for creating new historical myths. Furthermore, the analysis emphasises uniqueness (against the background of Polish poetry) of Lechoń’s references in the last period of his artistic activity to the mystical poetry of the author of Samuel Zborowski, discerning in these references the influence of the pure poetry theory formed by the Reverend Henri Bremond.

The second chapter Słowacki w służbie rewolucji i ojczyzny [Słowacki serving revolution and homeland] discusses a casus of Władysław Broniewski, which is connected with incorporating the revolutionary movement into the frames of romantic traditions. Young Broniewski considered Słowacki as a master of poetic art and apprenticeship to him as a necessary stage in education of the poet who simultaneously retains individuality and ability to criticise the teacher.

The third chapter Rekwizyt retoryczny [Rhetorical props] offers an insight into the poetic strategy of Kazimierz Wierzyński, who treats Słowacki’s heritage as a prop in the rhetorical, political and patriotic poetry, in which the most commonly used method involved usage of phrasemes derived from Słowacki’s works – as a starting point of Wierzyński’s considerations. Wierzyński’s understanding of the Romanticism and shape of rhetoric were mainly influenced by Mickiewicz. The works of the poet from Krzemieniec was used only when the author of Wolnośćtragiczna [Tragic freedom] meant to communicate bold, persistent words of truth.

The second part of the book presents reception of Słowacki’s works by avant-gardists (sequentially: Peiper, Przyboś, Brzękowski), outlining the way of reading the heritage of the great poet in the context of modern poetry. The fourth chapter show the view of the pope of avant-garde on the Romantic’s works, opposing their interpretations proposed by Young Poland. In the chapter Między racjonalizmem a romantyzmem [Between rationalism and romanticism], the author discusses the strong influence of Słowacki on works of Julian Przyboś (called the biggest connoisseur of the great poet among the then poets), manifested for example in employment of the poetic way of imaging exhibited by Słowacki to create one’s own poetic concepts – this employment allowed to accentuate the innovation of Słowacki’s works. In the chapter Słowacki w kontekście nadrealizmu [Słowacki in the context of surrealism], the researcher emphasises uniqueness (against the background of Polish poets from the 20th century) of strategy characterising Jan Brzękowski, who was inspired by French surrealistic poetry and usually accepted Słowacki’s poetic convention for mythopoeia purposes.

The third part, presenting the next stage of Słowacki’s influence on Polish poetry, comprises the chapter Drugi Słowacki [The second Słowacki] in which parantela between Krzysztof Kamil Baczyński and the great poet from the Ikwa River has been mainly discussed.

Besides indicating biographical and psychophysical similarities connecting both artists, the analysis concerns Baczyński’s modelling after the literary technique of the Romantic within the scope of versification, poetic matter, imaging, symbolically treated colouring, operating similar motifs for similar purposes as well as quotes from Słowacki’s works and hints linked to his works.

The eighth chapter Pod znakiem Piasta Dantyszka i ogorka [Under the sign of Piast Dantyszek and cucamber] characterises polysemic connections of the outstanding representative of the “Wspołczesność” [“Present”] generation (the avant-garde of 1956) – Stanisław Grochowiak – with the romantic tradition and works of Juliusz Słowacki perceived as the master of grotesque, rationalistic thinker, author of inspiring historiosophical concepts as well as the poet defining moral and patriotic ideals for the occupational generation of artists.

The book is surmounted with Zakończenie [The ending] which summarises the discussed subject area and forms conclusions indicating the active influence of Słowacki’s poetry in 1918-1968. The inspiring character of the works of the great poet in the 1930s has been especially exposed.

Ewa Modzelewska-Opara

***

Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach zadania Kanon Polski.

Wydawca: Księgarnia Akademicka
Miejsce i rok wydania: Kraków 2021
Opracowanie redakcyjne: Grażyna Plater
ISBN: 978-83-8138-537-4