Wydawnictwa / ROK ROMANTYZMU / Wokół liryki i liryczności doby romantyzmu

Tom prezentuje badania Czesława Zgorzelskiego (1908–1996) nad sztuką poetycką i estetyk liryczności w okresie romantyzmu. Dwa pierwsze studia dotyczą jednak zróżnicowania zjawisk stylowych w oświeceniu stanisławowskim (Wśród gwiazd liryki stanisławowskiej) oraz dorobku najbardziej znaczącego poety preromantyzmu (Droga twórcza Kazimierza Brodzińskiego). Rozdział Przełom romantyczny w dziejach liryki polskiej dotyczy najogólniejszych czynników romantycznej przemiany w liryce, przy czym przemianę tę ukazano w ścisłym związku z sytuacją liryki w latach 1795–1820. Liryczność poezji romantycznej to mała monografia estetyczno-genologiczna, obejmująca kolejno: charakterystykę liryczności (jako kategorii estetycznej wiążącej się z podmiotowością wypowiedzi, obecnej w zróżnicowanym nasileniu niezależnie od rodzaju czy gatunku utworu), liryczność w konstrukcjach lirycznych i dramatycznych, koronne gatunki liryki romantycznej, poetykę tej liryki, osiągnięcia liryczne Mickiewicza, Słowackiego, Norwida. 

Drogi rozwojowe liryki Mickiewiczowskiej przynoszą próbę diachronicznego oglądu sztuki lirycznej Mickiewicza z zaakcentowaniem nieuchwytnych dla badania naukowego aspektów ekspresji i nowatorstwa tej poezji. Elegijna poezja Mickiewicza, obecna w tym dorobku od niektórych wierszy fazy wileńsko-kowieńskiej do elegijności lozańskiej, została ukazana w swoich czynnikach estetycznych i gatunkowych na tle romantycznych przemian świadomości i praktyki poetyckiej. W strefie liryczności „Pana Tadeusza” zostaje wyróżniony głos podmiotu autorskiego, który w wyobrażeniu czytelnika łączy w sobie osobowość autora i postawę narratora-artysty; treści nasycone lirycznością to bezpośrednie wyznania „ja” narracyjnego, ale też liryzowane opisy przyrody czy epizody o szczególnym nacechowaniu emocjonalnym. Rozdział W krainach poezji Mickiewiczowskiej ukazuje wielkie domeny tematyczne liryki poety: wspomnienia, marzenia, sny i „widzenia”. 

Dwa kolejne rozdziały to mistrzowskie interpretacje wierszy Juliusza Słowackiego: Rozłączenie oraz Na sprowadzenie prochów Napoleona. W rozprawie „Miniatury” liryczne Słowackiego autor wychodzi od systematyki odmian liryki poety (opowiadania liryczne, monologi deklamacyjno-retoryczne, konstrukcje śpiewne, utwory śpiewno-elegijne, wypowiedzi programowo-konfesyjne, wiersze-proroctwa, piosenki, wiersze medytacyjno-kontemplacyjne), aby w konstelacji miniatur lirycznych poety zaobserwować najbardziej intensywną liryczność oraz najgłębiej potraktowane wartości liryki osobistej. Rozdział O śpiewnej oraz retorycznej organizacji poezji Słowackiego ukazuje biegunowo odmienne zasady struktury lirycznej w praktyce poetyckiej romantyka, a także postuluje szczegółową analizę ścierania się obu tych skrajnych tendencji w ramach konkretnego organizmu poetyckiego.

Dzieje psalmu „Super flumina Babylonis” w poezji polskiej XIX wieku to przegląd dziewiętnastowiecznych naśladownictw i parafraz psalmu, inspirującego szczególnie poezję o wymowie patriotyczno-religijnej (między innymi Woronicza, Niemcewicza, Brodzińskiego, Witwickiego, Mickiewicza, Słowackiego, Lenartowicza, Konopnickiej), obecnego także w pamięci i wyobraźni poetów XX wieku (Broniewskiego, Baczyńskiego, Miłosza). W studium z poetyki historycznej Jak doszło do kariery piosenki w poezji romantycznej? zostały uwzględnione liczne warunki rozwoju gatunku, związane z dynamiką procesu literackiego na przejściu między oświeceniem a romantyzmem. W studium Elementy „muzyczności” w poezji lirycznej autor wyróżnia czynniki wiążące muzykę i poezję: instrumentację głoskową, rytm, intonację. Zgorzelski podkreśla różnorodność czynników współdziałających w poezji z przebiegiem linii intonacyjnej; postuluje, aby ewentualne używanie określenia „muzyczność” dotyczyło jedynie podobieństwa w zakresie metod całościowego organizowania wypowiedzi.

Tom zamyka rozprawa Historycznoliterackie perspektywy genologii w badaniach nad liryką. Dotyczy ona warunków zastosowania systematyki genologicznej odnośnie do liryki w badaniach historycznych (w perspektywie procesu literackiego). Uwzględnienie trzech podstawowych funkcji poezji: emotywnej, konatywnej i denotatywnej (poznawczej) umożliwia wtopienie schematu wewnętrznego zróżnicowania liryki (liryka autoprezentacji, liryka apelu, liryka przedstawiająca) w ogólną systematykę literatury. Umożliwia to tym samym ujawnienie stosunków, jakie zachodzą w systemie literatury danego etapu historycznego. Historyk liryki odwołuje się efektywnie do koncepcji utworu jako struktury nawiązującej swoim stylem i tonem wypowiedzi do różnych szeroko rozumianych sposobów wyrażania się człowieka, z czego wynika rozróżnienie w utworach lirycznych intonacji retorycznej, śpiewnej i mówionej. Zmianom historycznym ulegają nie tylko funkcjonalne i strukturalne przejawy wciąż krzyżujących się i ścierających ze sobą gatunków. Proces historyczny obejmuje także przemiany ogólnych pojęć o gatunkach, a w praktyce badawczej historyka ważną rolę odgrywa pojęcie „pamięci” gatunkowej.

Summary

The volume presents the research of Czesław Zgorzelski (1908-1996) on poetic art and aesthetics of lyricism in the Romantic period. However, the first two studies concern diversity of stylish phenomena in the Stanisław Enlightenment (Among the Stars of Stanisław Lyric Poetry) and works of the most significant poet of Pre- -Romanticism (The Creative Way of Kazimierz Brodziński). The chapter The Romantic Breakthrough in the History of the Polish Lyric Poetry presents the most general factors of the romantic transformation in lyric poetry, and this change has been shown in a close relation with the state of lyric poetry in the years 1795-1820. The Lyricism of Poetry in Romanticism is a small, aesthetic and genological monograph which includes sequentially: characteristics of lyricism (as a aesthetic category connected with the subjectivity of utterances and present in diverse intensity regardless of the type or genre of the work), lyricism in lyric and dramatic constructions, principal genres of romantic lyric poetry, poetics of this lyric poetry, and lyric achievements of Mickiewicz, Słowacki, Norwid.

The Developmental Ways of Mickiewicz Lyric Poetry brings an attempt of the diachronic view of Mickiewicz lyric art with the accentuation of aspects – imperceptible for scientific research – of expression and innovation of this poetry. The Elegiac Poetry of Mickiewicz, presented in these works from some poems of the Vilnius and Kaunas phase until the Lausanne elegiac works, has been shown in its aesthetic and genre factors against the background of romantic transformations of awareness and poetic practice. In the Zone of Lyricism of “Pan Tadeusz” distinguishes the voice of the authorial subject, which according to imagination characterising the reader combines the author’s personality and the narrator-artist’s attitude; contents riddled with lyricism mean the direct confessions of narrative “I”, but also the lyricised descriptions of nature or episodes with specific emotional markedness. The chapter In the Realms of Mickiewicz Poetry show the great thematic domains of the poet’s lyric art: memories, fantasies, dreams and “seeings”

Two next chapters constitute the masterful interpretation of Juliusz Słowacki’s poems: Rozłączenie [Disconnection] and Na sprowadzenie prochów Napoleona [For Bringing the Ashes of Napoleon]. In the treatise The Lyric Miniatures of Słowacki, the author begins considerations with the systematics of variations of the poet’s lyric works (lyric short stories, declamatory and rhetorical monologues, melodious constructions, melodious and elegiac works, programme and confessional utterances, poems-predictions, songs, meditative and contemplative poems), and later he observes – within the constellations of the poet’s lyric miniatures – the most intense lyricism and the most deeply treated values of personal lyric poetry. The chapter About the Melodious and Rhetorical Organisation of Słowacki’s Poetry shows the extremely distinct rules of lyric structure in the poetic practice of the Romantic, and it postulates the detailed analysis of clashing of these two extreme trends within a particular poetic organism.

The History of the Psalm Super Flumina Babylonis in the 19th-Century Polish Poetry constitutes a review of the 19th-century repetitions and paraphrases of the psalm inspiring especially poetry with patriotic and religious meaning (poetry of Woronicz, Niemcewicz, Brodziński, Witwicki, Mickiewicz, Słowacki, Lenartowicz, Konopnicka, etc.), and this psalm is also present in the memory and imagination of the 20th-century poets (Broniewski, Baczyński, Miłosz). The study concerning historical poetics How Did the Song Make a Career in Poetry of Romanticism? takes into acount numerous conditions of the genre development, connected with the dynamics of the literary process during transition between the Enlightenment and Romanticism. In the study Elements of Musicality in Lyric Poetry, the author distinguishes factors binding music and poetry: sound instrumentation, rhythm, intonation. Zgorzelski emphasises the diversity of factors cooperating within poetry with the course of the intonational line; he postulates that possible using of the term „musicality” should concern only similarity in the scope of methods referring to the organisation of utterances.

The volume is closed by the treatise Historical and Literary Perspectives of Genology in the Research on Lyric Poetry. It concerns conditions required for using genological systematics with regard to lyric poetry in historical research (in the perspective of the literary process). Taking into account the three basic functions of poetry: emotive, conative and denotative (cognitive), one can interblend the scheme of lyric poetry’s internal diversity (the lyric poetry of self-presentation, appealing, showing) with the general systematics of literature. Such a combination enables to reveal relationships within the system of literature characterising a particular historical stage. The historian of lyric poetry refers effectively to the concept of the work as a structure relating with its style and tone of utterances to different widely understood ways of communicating by man. Consequently, in lyric works, one can make the distinction between rhetorical, melodious and spoken intonations. Historical changes concern not only the functional and structural manifestations of steadily crossing and clashing genres. The historical process includes also the transformations of general ideas about genres, and the idea of genre “memory” plays an important role in the research practice of the historian.
 

***

Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach zadania Kanon Polski.

Wydawca: Księgarnia Akademicka
Miejsce i rok wydania: Kraków 2021
Opracowanie redakcyjne: Andrzej Lubach
ISBN: 978-83-8138-553-4