Czytelnia / Gabriela Zapolska
Gabriela Zapolska (pseud. sceniczny), wł. Maria z Korwin-Piotrowskich (ur. 30 marca 1857 r. w Podhajcach, zm. 17 grudnia 1921 r. we Lwowie) – aktorka, powieściopisarka, dramatopisarka, felietonistka. Jej inne pseudonimy to: Józef Maskoff, Walery Tomicki, Maryja.
Pochodziła z rodziny ziemiańskiej, odebrała skromne wykształcenie domowe. Rodzina zmusiła ją do małżeństwa z oficerem wojsk rosyjskich. Jako dwudziestoczteroletnia kobieta związała się z innym mężczyzną, zaszła w ciążę i porzuciła męża, a tym samym rodzinę, która nie mogła tolerować takich poczynań. Próbowała swych sił jako aktorka, felietonistka i krytyk teatralny. W 1889 wyjechała do Paryża, gdzie nawiązała liczne kontakty w środowisku teatralnym i malarskim, a także z polską emigracją orientacji socjalistycznej, co wpłynęło na ukształtowanie jej poglądów społecznych. Po powrocie do kraju zamieszkała w Krakowie. Nadal grała w teatrzykach i teatrach, pisała felietony, powieści, nowele i sztuki teatralne. Wyszła ponownie za mąż za malarza Stanisława Janowskiego i osiadła we Lwowie. Powtórne małżeństwo też się wkrótce rozpadło.
Zapolska znana jest dziś głównie jako dramatopisarka, ale jej prawdziwym światem była scena. Zaczynała od występów w teatrzykach objazdowych, w teatrach w Krakowie, Lwowie i Poznaniu, lecz bez wielkiego powodzenia. W Paryżu grała m.in. w Théâtre Libre i Théâtre de L'Oeuvre Lugne-Poëgo. Nie zrobiła wielkiej kariery, ale nabyła pewnych doświadczeń artystycznych. Szczególnie cenne było dla niej uczestniczenie w inscenizacji Wnętrza Maeterlincka w Théâtre de L'Oeuvre. Po powrocie do kraju grała m.in. w teatrze lwowskim i krakowskim, którymi kierował Tadeusz Pawlikowski. Na przeszkodzie nieźle rozwijającej się kariery aktorskiej stanął jej krnąbrny charakter. Aktorzy byli wówczas całkowicie zależni od dyrektorów teatrów, którzy montowali doraźne zespoły do konkretnych przedstawień. Zapolska, która miała wiele z - jak to wówczas nazywano - sufrażystki, popadała w nieustanne konflikty. Toteż po 1900 zrezygnowała i od czasu do czasu organizowała teatr własny. W 1902 prowadziła w Krakowie szkołę aktorską. Na jej bazie utworzyła Teatr Niezależny Gabrieli Zapolskiej. Najciekawszym jej dokonaniem tego okresu były inscenizacje Maeterlincka. Wcześniej Wnętrze tego dramaturga, uważanego za trudnego i mało zrozumiałego, wystawił Pawlikowski w Teatrze Miejskim w Krakowie (1899). Głośne przedstawienie onieśmieliło potencjalnych naśladowców. Zapolska, wykorzystując doświadczenia paryskie, odważyła się na dwie inscenizacje. W 1902 w swojej szkole dramatycznej wystawiła fragmentyKsiężniczki Maleny (jedyna inscenizacja w Polsce). W tym samym roku we własnym mieszkaniu zaprezentowała Intruza. Spektakl powtórzyła rok później w swoim Teatrze Niezależnym, który wystąpił w Hotelu Saskim. We Lwowie zorganizowała teatr wędrowny swojego imienia, który w latach 1907-1908 objeżdżał Galicję. W latach 1912-1913 sprawowała funkcję kierownika literackiego Teatru Premier. Jako felietonistka i krytyk teatralny współpracowała m.in. z „Gazetą Krakowską”, „Słowem Polskim”, „Nową Reformą”, „Ilustracją Polską” i „Wiekiem Nowym”.
Jako pisarka była ogromnie płodna. Publikowała nowele, powieści obyczajowe, psychologiczne, melodramaty i teksty publicystyczne. Wiele wczesnych utworów ukazało się w odcinkach w prasie. Wczesne nowele zebrała w tomie Z dziejów boleści (1890). Do najważniejszych dokonań prozatorskich należą: Małaszka (1883), Kaśka Kariatyda, Przedpiekle (1889), Menażeria ludzka (1893), Zaszumi las (1899), Sezonowa miłość (1904), Córka Tuśki (1907), O czym się nie mówi (1909), O czym się nawet myśleć nie chce (1914), Kobieta bez skazy (1913). Powieści i nowele tłumaczone były na wiele języków, m.in. na rosyjski, niemiecki, szwedzki, czeski, węgierski, słowacki i ukraiński.
Największą wartość w dorobku Zapolskiej mają dramaty, m.in.: Ich czworo. Tragedia ludzi głupich (premiera 1893), Żabusia (1897), Małka Szwarcenkopf (1897), Jojne Firułkes (1898), Moralność pani Dulskiej (1906), Panna Maliczewska (1910). W niedługim czasie po premierach dramaty ukazywały się drukiem. Tłumaczone były na kilkanaście języków i grane w licznych teatrach polskich i europejskich, doczekały się adaptacji radiowych, później telewizyjnych.
Poczynając od debiutu, każdy utwór Zapolskiej prowokował gwałtowne ataki krytyki konserwatywnej: oskarżano ją o niemoralność, eksponowanie problemów ciała, epatowanie brudem życia i poruszanie tematów tabu. A jej dramaty od stu lat nie schodzą z desek scenicznych, zarówno dzięki znakomitej, zwartej konstrukcji i doskonałym rolom, jak i dzięki pewnej ponadczasowości przesłania: filisterstwo wszak nie jest produktem tylko danej epoki i grupy społecznej, lecz stanem ducha.
