Wydawnictwa / Biblioteka Krytyki Literackiej / Wojna, śmiech, polityka…. Wędrówki po tematach polskiej literatury nowoczesnej

Wojna, śmiech, a nawet konceptualnie - za Bergsonem, Bachtinem i innymi - traktowane żart i śmiech to są sprawy poważne. Arcypoważnym interpretatorem tych tematów jest autor niniejszego zbioru tekstów o polskiej literaturze nowoczesnej. Nawet o literackim humorze - jak i o wszystkich poruszanych tematach - mówi się tu nadzwyczaj serio i merytorycznie. Jest to poważna, pryncypialna krytyka literacka. Dlatego w ogóle warto ją uważnie czytać.

Ale taka też jest rola znaczącego eksperta. Maciej Urbanowski odgrywa ją z pokaźną erudycją, znajomością rzeczy i elegancją stylu. Skutecznie zachęca do poważnej i sumiennej lektury.

Autor posiada dar przedstawiania interesujących zagadnień oraz ważnych i aktualnych problemów, dotychczas niezauważonych przez myśl naukową i krytyczną. Wybrane przez niego wątki literaturoznawczej refleksji ukazują ważkie tematy zarówno dalszej, jak i niedawnej przyszłości, a także teraźniejszości.

prof. dr hab. Krzysztof Krasuski


Słowo wstępne

Niniejszy tom jest w znacznej mierze wyborem tekstów z książek, które publikowałem w latach 2001–2020. Kilka artykułów – są to z reguły teksty najnowsze – pochodzi z tomów zbiorowych lub czasopism, przede wszystkim z „Arcanów”, z którymi jestem związany od 1995 roku. Krytyką literacką zajmuję się jeszcze dłużej, bo od roku 1990.

O wyborze takich, a nie innych tekstów ze sporego, jak się okazuje, krytycznoliterackiego i historycznoliterackiego „urobku” zdecydowało subiektywne przekonanie autora o ich ważności, zwłaszcza pamięć o tym, że spotkały się one swego czasu z żywszym przyjęciem czytelników albo że były przywoływane przez innych krytyków czy historyków. Ale istotne było i to, aby wybór padł na teksty poruszające problematykę mogącą zainteresować wyobrażonych czytelników serii, w której książka się ukazuje, czyli licealistów, studentów, może także ich nauczycieli. Stąd raczej klasycy: Bruno Schulz, Zbigniew Herbert czy Konstanty Ildefons Gałczyński, a nie – na przykład – Mi- chał Kryspin Pawlikowski, Janusz Krasiński albo Jan Emil Skiwski, o których też często i chętnie pisywałem. Zainteresowani nieobecnymi tu twórcami mogą sięgnąć do kilku książek autora z dawniejszych lat.

Tak skonstruowany tom jest w jakiejś mierze autoportretem pewnego czytelnika, zapisem jego literackich fascynacji i książkowych przygód, swego rodzaju lekcją tego, jaką literaturę czytał i jak ją czytał w ciągu ostatnich dekad, a także – po co to robił. Na pewno ten czytelnik łączył perspektywę i warsztat historyka literatury z temperamentem krytyka literackiego, co widać w tym zbiorze. Studia i przeglądy o ambicjach syntezy zderzają się tu z recenzjami, a perspektywa makroliteracka z literackimi studiami przypadku, czyli lekturą pojedynczych utworów. Czy jest to spójne, czy podejmowane przez tego czytelnika wybory były trafne i czy je przekonująco uzasadniał, nie mnie oceniać. Pomijając sprawy redakcyjne, nie poprawiałem jednak żadnego z zamieszczonych tu tekstów – ich aktualność może być równie ciekawa, co ich związek z dawnymi już emocjami badacza i krytyka w jednym.

Tom ten jest jednak również – przynajmniej mam taką nadzieję – portretem literatury polskiej ostatnich stu lat, literatury coraz częściej nazywanej mianem nowoczesnej. Portretem-mozaiką, bo składa się nań kilkadziesiąt tekstów, z których każdy stanowi odrębną całość. Tym niemniej zebrane razem dają one chyba zarys pewnej całości i ukazują ciągłość naszej literatury. Widzę tę ciągłość chociażby w ponawianiu tematów, które stały się tytułami kolejnych części niniejszej książki. Są to tematy dla mnie najciekawsze, ale też istotne dla polskich pisarzy i – tak sądzę – decydujące o odrębności, wyjątkowości naszej literatury i tego, jak rozumiała ona nowoczesność. Nie zmienia to oczywiście tego, że polska literatura nowoczesna była pełna innych, czasem równie ważnych tematów.

Podtytuł książki – Wędrówki po tematach – jest zapożyczony od Kazimierza Wyki i nawiązuje do tytułu jego znanej książki z 1971 roku: Wędrując po tematach. Czy Wyka zainspirował się tytułem studium Jerzego Stempowskiego Nowe marzenia samotnego wędrowca, wydanego w 1935 roku? Tego nie wiem, ale o swoich „wędrówkach literackich” pisał już w roku 1838 Józef Ignacy Kraszewski. Metafora czytania jako wędrowania jest więc tyleż dawna, co popularna i poręczna. Sygnalizuje ona na pewno procesualny, dynamiczny, ale i nieciągły charakter owych czynności. Może także ich przygodność oraz indywidualny charakter? Na pewno przywodzi ona na myśl niespieszność, z jaką wędrowiec zwiedza w trakcie swej wędrówki świat. Wędrówka bywa wycieczką, ale czasem jest rekonesansem, czyli rozpoznaniem terenu jeszcze nieoswojonego poznawczo. Są z nią związane wysiłek fizyczny i poznawczy, ale zarazem rozrywka i przyjemność, co nie wyklucza wpisanych niekiedy w wędrówkę ryzyka i niebezpieczeństwa. Dzisiaj odczuwam też w niej rodzaj nienowoczesności.

Temat z kolei jest tu rozumiany tyleż szeroko, co zdroworozsądkowo. Nie staram się go definiować, na pewno też nie uprawiam tutaj krytyki tematycznej w takim rozumieniu, jakie terminowi temu nadali Francuzi, między innymi Georges Poulet czy Gaston Bachelard. Temat tutaj to zarówno, jak chce słownik terminów literackich, zespół motywów stanowiących ośrodek świata przedstawionego danego dzieła i powracających w szeregu dzieł literackich, jak i problem, idea, zagadnienie, nawet wydarzenie...

Mam nadzieję, że czytelnik moich dawnych i nowych wędrówek po literaturze polskiej odniesie z nich korzyść i przyjemność podobną tej, jaką odczuwał ich autor.

Maciej Urbanowski
 

Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Kanon Polski

BIBLIOTEKA KRYTYKI LITERACKIEJ KWARTALNIKA „NOWY NAPIS”
RADA NAUKOWA: Marian Kisiel, Wojciech Kudyba, Józef Maria Ruszar
RECENZJA NAUKOWA: Krzysztof Krasuski, Paweł Panas
REDAKTOR NAUKOWY KSIĄŻKI: Wojciech Kudyba
AUTOR: Maciej Urbanowski
REDAKCJA: Agnieszka Zwarycz-Łazicka
KOREKTA: Klaudia Król, Anna Kędroń
PROJEKT TYPOGRAFICZNY: Marcin Bruchnalski
OKŁADKA: Adam Gutkowski
SKŁAD I ŁAMANIE: Alicja Stępniak