Nowy Napis Co Tydzień #073 / Tworzyć wbrew chorobie
1. Przedwcześnie zdany na innych
Poeta przyszedł na świat 10 grudnia 1947 roku w Sanoku jako syn Zbigniewa Szubera i Ewy z domu Lewickiej. Ojciec, instruktor pilot, od wczesnej młodości zafascynowany lotnictwem szybowcowymi samolotowym, przez całe życie związany był z Aeroklubem Podkarpackim w Krośnie. Młodość Janusza Szubera wiąże się z Warszawą, Krynicą i – przede wszystkim – z rodzinnym Sanokiem, który stał się symbolem ojczyzny najbliższej, domowej.
W latach szkolnych Janusz Szuber uczestniczył w życiu turystycznym i sportowym, a po maturze w 1967 roku (zdanej z wyróżnieniem) otrzymał od wojskowej Komisji Poborowej najwyższą kategorię zdrowia i sprawności („A”). Dzięki odbywanym razem z ojcem wycieczkom motocyklowym Szuber poznawał główne pasma Gór Słonych i Bieszczadów.
Studia wyższe z zakresu filologii polskiej rozpoczął na Uniwersytecie Warszawskim w październiku 1967 roku. Swoje młodzieńcze próby poetyckie przedstawił ulubionemu wykładowcy, Zdzisławowi Łapińskiemu, który wiersze te zaakceptował. Na drugim roku studiów wystąpiły już pierwsze objawy choroby, która dość szybko i na kilkanaście lat całkowicie pozbawiła poetę możliwości uczestniczenia w życiu publicznym.
Od tego czasu Janusz Szuber poruszał się wyłącznie na wózku inwalidzkim i do 1995 roku, pozostając osobą całkowicie anonimową (choć nadal dużo czytał), prowadził notatniki literackie, pisząc przede wszystkim wiersze, które zostały opublikowane dopiero u schyłku XX stulecia, dzięki pomocy finansowej jego kuzynki, doktor Grażyny Jarosz (ur. 1954), nieustannie wspomagającej swego brata ciotecznego.
Poeta przebywał stale w Sanoku, pod opieką rodziców, dzięki którym mógł funkcjonować i pracować intelektualnie w warunkach domowych. Przełomową datą w biografii Janusza Szubera, czyli 24 lutego 1991 roku, równo w rok po śmierci babki, był dzień, w którym umarła matka poety. Ostatnie dwadzieścia lat swego życia poświęciła opiece nad ciężko chorym synem. Ojciec poety, Zbigniew, zmarł wkrótce potem (1918–1996). Wówczas obowiązki opiekunki przejęła siostra zmarłej, Krystyna Jaroszowa (1923–2014), wdowa po Stefanie.
2. Spóźniony debiut poetycki
Janusz Szuber zadebiutował lokalnie, w konkursie „Ziemia rodzinna Grzegorza z Sanoka w literaturze”, zorganizowanym przez Miejską Bibliotekę Publiczną. Wybrane wiersze publikował jako Apokryfy i epitafia sanockie na łamach samorządowego „Tygodnika Sanockiego”.
Dwa pierwsze tomy pięcioksięgu lirycznego ukazały się w listopadzie 1995 roku. Biblijny termin grecki pentateuch, czyli „pięcioksiąg”, podkreśla epicko-liryczne ambicje poety, który w swych utworach – za sprawą własnej biografii, fenomenu rodzinnego miasta oraz prymarnych relacji nazywanego i nazywającego – chciał uchwycić istotę rzeczy ze szczególnym uwzględnieniem Miejsca, konkretnego i metafizycznego zarazem.
Janusz Szuber zadebiutował zatem w wieku czterdziestu ośmiu lat, ze znacznym opóźnieniem w stosunku do swoich rówieśników z Nowej Fali, podejmując oryginalną tematykę w starannie opracowanej poetyce. Jego przyjaciel ze studiów, Antoni Libera, dostarczył Zbigniewowi Herbertowi gotowy „pięcioksiąg” poetycki. Herbert – sam już wówczas poważnie chory – poświęcił wiele sił i czasu na lekturę tekstów Szubera wydanych w Sanoku. W liście z 1996 roku entuzjastycznie oceniał wiersze debiutanta:
Tom ten [Gorzkie prowincje] czytany nocą po prostu mnie zachwycił. […] w czasie lektury Pana wierszy kość ma ogonowa drętwiała wielokrotnie. Niestety mój drogi Przyjacielu, jest Pan poetą i nic na to nie można poradzić. […] Przemawia Pan do twardej części duszy i to mię fascynuje
J. Szuber, Wspominki plutonowego, „Kwartalnik Artystyczny” 1999, nr 2, s. 81. [1].
Notabene Szuber dostał od Herberta nominację na kapitana Królewskiej Samodzielnej Brygady Huzarów Śmierci, której autor Pana Cogito był samozwańczym dowódcą.
Dobiegając pięćdziesiątego roku życia, poeta sanocki stał się pisarzem znanym w stołecznym środowisku literackim. Został członkiem Warszawskiego Oddziału Stowarzyszenia Pisarzy Polskich i PEN Clubu. Już od 1996 roku utwory Szubera były regularnie tłumaczone i drukowane w przekładach na około dwadzieścia języków – najliczniej na serbski i angielski. Wiersz Mgła ukazał się w czasopiśmie „The New Yorker”, inne w znaczących amerykańskich i europejskich periodykach literackich. Nowojorskie wydawnictwo Alfred A. Knopf opublikowało wybór liryków w tłumaczeniu Ewy Hryniewicz-Yarbrough They Carry and Promise. Selected Po-ems (2009), szeroko omawiany w międzynarodowej prasie literackiej. O wierszach z tej antologii z entuzjazmem pisał w korespondencji do Szubera irlandzki noblista Seamus Heaney. Wybory wierszy ukazały się także w Kijowie (Spijmanij u sit` / Złowiony w sieć,w przekładzie Wasyla Machny) oraz w Belgradzie (O deczaku koji je meszao pekmez z 2009 roku, w tłumaczeniu Biserki Rajčić).
Przez kilka lat po debiucie Janusz Szuber angażował się w życie literackie Sanoka i Małopolski, działając w Stowarzyszeniu „Korporacja Literacka”, które założył wspólnie z Tomaszem Korzeniowskim, oraz wydając „Dodatek Kulturalny” do „Tygodnika Sanockiego”. Przez następne lata stowarzyszenie – współpracując z Miejską Biblioteką Publiczną w Sanoku – zorganizowało dziesiątki spotkań i prezentacji. Do roku 2000 zebrania zarządu i redakcji oraz niektóre „bardziej towarzyskie” wieczory autorskie (między innymi z Antonim Liberą, Wilhelmem Dichterem, Pawłem Huellem) odbywały się w dawnym mieszkaniu Janusza Szubera przy ulicy Sienkiewicza w Sanoku.
Poeta szczególnie zaangażował się w popularyzację twórczości sanoczanina Mariana Pankowskiego (ur. 9 listopada 1919, Sanok, zm. 3 kwietnia 2011, Bruksela). Współorganizował sesję 60-lecie debiutu Mariana Pankowskiego. W 1998 roku opracował wybór wierszy tego poety Moje słowo prowincjonalne. Nakładem Sanockiego Ośrodka „Pancovianum” ukazywały się kolejne zeszyty „Acta Pancoviana”, współredagowane przez Szubera, a poświęcone wybitnemu twórcy – poecie, dramaturgowi, prozaikowi i tłumaczowi – pozostającemu od 1945 roku na emigracji w Belgii, gdzie zyskał stałe miejsce pracy jako profesor Wydziału Slawistyki na Wolnym Uniwersytecie Brukselskim.
W tym czasie poezję Szubera poznał Czesław Miłosz, mieszkający już na zmianę w Krakowie i Kalifornii. Miłosz włączył wiersz Pianie kogutów do swojej książki Inne abecadło. Noblista pisał do Szubera: „Wiersze Pana są znakomite, bardzo mnie poruszyły. Na przykład cały rodzaj minibiografii. Ale najwyżej stawiam wiersz Pianie kogutów z tomu Biedronka na śniegu. To arcydzieło”
Od czasu ogłoszenia tomu O chłopcu mieszającym powidła. Wiersze wybrane 1968–1997 Szuber stał się autorem zaliczanym przez krytykę literacką do czołówki współczesnych poetów polskich.
3. Życie twórcze
Dopiero w roku 2000 poeta przeprowadził się z ulicy Sienkiewicza 8 (drugie piętro bez windy) do nowego lokalu na parterze (Sanok, Rynek 14/1). O przyznanie odpowiedniego mieszkania zabiegały – podpisując list Jerzego Illga, dyrektora Wydawnictwa Znak, do władz miasta Sanoka – takie osoby, jak między innymi Wisława Szymborska, Czesław Miłosz, Adam Zagajewski, Julia Hartwig, Katarzyna Herbertowa, ksiądz Jan Twardowski, ksiądz Adam Boniecki. Odtąd pisarz mógł stosunkowo łatwo dostać się na wózku inwalidzkim na główny plac Sanoka. W miarę możliwości nadal angażował się w życie literackie i kulturalne, co roku uczestnicząc w konferencjach naukowych, spotkaniach autorskich, festiwalach poezji. Teksty Szubera drukowały liczne czasopisma, między innymi: paryska „Kultura”, „Więź”, „Zeszyty Literackie”, „Kwartalnik Artystyczny”, „Fraza”. W latach 2000–2001 pisywał on felietony do „Rzeczpospolitej” (cykl Czytane na prowincji).
Ważniejsze spotkania autorskie Janusza Szubera odbywały się: w Sali Mehofferowskiej Wydawnictwa Literackiego (promocja tomu Wpis do ksiąg wieczystych z udziałem Wisławy Szymborskiej, Andrzeja Szczeklika, Wojciecha Ligęzy, Zbigniewa Mentzla, Jacka Bomby, Andrzeja Zolla), w klinice przy ulicy Skawińskiej w Krakowie – u profesora Szczeklika (promocja wyboru Pianie kogutówz udziałem między innego Jerzego Illga, Bronisława Maja, Antoniego Libery, Wojciecha Ligęzy), podczas Międzynarodowego Festiwalu im. Czesława Miłosza w synagodze Tempel (obok Philipa Levine’a), w warszawskiej Kordegardzie (spotkanie prowadził Bronisław Maj, a na widowni zasiedli między innymi Julia Hartwig, Antoni Libera, profesorowie, wykładowcy z czasów studenckich Szubera: Zdzisław Łapiński, Michał Głowiński, Andrzej Lam). Pierwsze spotkanie autorskie zorganizował Szuberowi w krakowskiej Esplanadzie profesor UJ Jan Skoczyński. Wiersze poety były czytane w Teatrze Narodowym i Teatrze Polskim w Warszawie czy w krakowskim Teatrze im. Juliusza Słowackiego. Większość spotkań z autorem organizowano w Sanoku. Zjawiali się na nich na przykład Anna Dymna, Joanna Szczepkowska, Agnieszka Kołakowska, Tomasz Burek, Bogdan Tosza, ojciec Janusz Pyda OP, Krzysztof Lisowski, Krystyna i Ryszard Kryniccy, Adam Ferency, Andrzej Sulikowski.
W mocno ograniczonym przez niepełnosprawność i często destabilizowanym ostrymi nawrotami choroby życiu Szubera poczesne miejsce zajmują kontakty, „odwiedziny i spotkania”. Wiele z nich mogło dojść do skutku dzięki pośredniczącym w ich zorganizowaniu przyjaciołom – Antoniemu Liberze i Małgorzacie Sienkiewicz-Woskowicz. Paradoksalnie, Szuber stosunkowo rzadko porusza w swojej poezji temat choroby.
Oprócz wspomnianego „pięcioksięgu” (Paradne ubranko i inne wiersze, Apokryfy i epitafia sanockie, Pan dymiącego zwierciadła, Gorzkie prowincje, Srebrnopióre ogrody) ukazały się między innymi: Śniąc siebie w obcym domu (1997), Biedronka na śniegu (1999), Okrągłe oko pogody (2000), Las w lustrach / Forest in the Mirrors (2001), Czerteż (2006), Pianie kogutów (2008), Wpis do ksiąg wieczystych (2009), Tym razem wyraźnie (2014), Esej o niewinności / Essay über die Unschuld (2015), Rynek 14/1 (2016).
W roku 2008 w Rzeszowie wydano wieloautorską publikację naukową będącą pokłosiem konferencji zorganizowanej na Uniwersytecie Rzeszowskim z okazji sześćdziesiątych urodzin autora: Poeta czułej pamięci. Studia i szkice o twórczości Janusza Szubera
Do roku 2016 Szuber opublikował trzydzieści książek, przeważnie poetyckich. Nadzorował także przekłady swej poezji na języki obce (angielski, niemiecki, francuski, ukraiński, hiszpański).
W listopadzie 2020 roku w moskiewskim wydawnictwie Baltrus we współpracy z Instytutem Literatury wydanie zostanie tom Okrągłe oko pogody i inne wiersze Janusza Szubera. Wiersze poety tłumaczyli: Nikita Kuznetsov oraz Anastazja Wiekszyna, przedmowę i posłowie Andrzeja Sulikowskiego tłumaczyła Jekatierina Starodworska. Jest to pierwsza książka Janusza Szubera wydana w języku rosyjskim.
Poeta nie mógł jednak ucieszyć się nowego tomu. Zmarł niespodziewanie 1 listopada 2020 roku.
Nagrody literackie
Spośród ważnych wyróżnień dla Janusza Szubera warto wymienić:
pierwszą nagrodę w czwartej edycji konkursu „Ziemia rodzinna
Grzegorza z Sanoka w literaturze” zorganizowanego przez
Miejską Bibliotekę Publiczną im. Grzegorza z Sanoka (1994);
Nagrodę Literacką Miasta Sanoka (1996, kolejna: 1997);
Nagrodę Literacką im. Barbary Sadowskiej (1996);
Nagrodę Poetycką im. Kazimiery Iłłakowiczówny (za najlepszy
debiut roku; 1996) – w imieniu poety odebrał ją Antoni Libera;
Nagrodę Wojewody Krośnieńskiego (1997; dwukrotnie);
Nagrodę Prezydenta Miasta Rzeszowa (1997);
Nagrodę im. Władysława i Nelly Turzańskich (Toronto; 1999);
Nagrodę Główną Fundacji Kultury (1999);
Nagrodę Poetycką „Orfeusz” (2015).
