Wydawnictwa / Biblioteka Krytyki Literackiej / „Jeśli mi słowo bić przestanie, co mi po sercu”. O twórczości Kazimierza Wierzyńskiego

Dziś, gdy po ponad pięćdziesięciu latach, jakie upłynęły od śmierci poety, ponownie odczytujemy w kraju jego wiersze na tle dokonań innych autorów, nasuwa się konkluzja, że sygnatura „Kazimierz Wierzyński” słusznie kojarzy się wielu odbiorcom poezji z jednym
z najwybitniejszych nowoczesnych liryków, obrońcą zbiorowej tożsamości kulturowej i pamięci, a zarazem rzetelnym artystą, który władając po mistrzowsku wielobarwną skalą ludzkich uczuć, jako „jeden z nas” nie tylko zmagał się z condition humaine, z losem ludzkim, ale też walczył o los godny człowieka. Wyrażał artystycznym słowem pełnię dramatycznego doświadczenia jednostki, żyjącej w burzliwej epoce, uwikłanej w świat wielkomiejskiej cywilizacji, natury, kultury i historii, oscylującej między miłością i rozpaczą, radością i smutkiem, zwątpieniem i nadzieją, lękiem przed śmiercią i pragnieniem wieczności.

Rozdział I
Jedno życie czy kilka egzystencji? Zarys biografii Kazimierza Wierzyńskiego [fragment]

„Miewam czasem złudzenia, że żyłem kilka razy, że na moje życie złożyło się kilka egzystencji, że każda z nich była inna i że nie wiadomo, jak wszystkie zjednoczyły się w nieprzerwany ciąg moich 70 lat” (PAMP 29) – pisał z perspektywy ćwierćwiecza jeden z najwybitniejszych liryków polskich, aż do śmierci wierny powołaniu poety.

Kazimierz Wierzyński urodził się 27 sierpnia 1894 roku w Drohobyczu w ówczesnej Galicji Wschodniej, gdzie pracował i mieszkał wraz z rodziną jego ojciec, Andrzej Wirtslein, urzędnik galicyjskich Kolei Żelaznych, syn nauczyciela Józefa Wirtsleina i Katarzyny z domu Streker, osadników przybyłych z Austrii. Andrzej Wirtslein szybko się spolonizował. Jego pierwsza żona, Jadwiga, urodziła mu dwie córki – Albinę i Gizelę – i zmarła podczas narodzin trzeciego dziecka, Bronisława. Wkrótce drugą żoną Andrzeja została polska szlachcianka Felicja z Dunin-Wąsowiczów, która zaopiekowała się całą trójką osieroconych dzieci, zastępując im matkę. Z czasem rodzina Wirtsleinów powiększyła się o dwóch kolejnych synów: Hieronima i najmłodszego Kazimierza, który stał się oczkiem w głowie rodzeństwa, zwłaszcza sióstr. W 1896 roku, wkrótce po chrzcie Kazimierza, jego ojciec awansował na stanowisko naczelnika stacji w Sądowej Wiszni, gdzie starsze córki wyszły za mąż. W roku 1904 Andrzej Wirtslein został przeniesiony wraz z rodziną na stację kolejową Posada Chyrowska, również na pozycję naczelnika, a przyszły poeta rozpoczął naukę w gimnazjum klasycznym w pobliskim elitarnym Zakładzie Naukowo-Wychowawczym Ojców Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem, gdzie ukończył dwie klasy. Do trzeciej klasy gimnazjum uczęszczał w Drohobyczu. W roku 1906 ojciec poety przeszedł na emeryturę i rodzina przeniosła się do miasteczka Stryj nad rzeką o tej samej nazwie. Kazimierza zapisano tam do czwartej klasy ośmioklasowego klasycznego gimnazjum, a potem do klas wyższych (w osobnym budynku), gdzie wiosną roku 1912 zdał maturę. Lata gimnazjalne w Stryju upłynęły mu pod znakiem fascynacji sportem (piłką nożną i lekkoatletyką) oraz literaturą (Knut Hamsun, Gabriele d’Annunzio, Stefan Żeromski, Stanisław Wyspiański, Stanisław Brzozowski, Leopold Staff). Wtedy też zaczął pisać wiersze i marzyć o zostaniu poetą. Czynnie uczestniczył w tym czasie w zajęciach tajnych kółek samokształceniowych, należał do organizacji Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie” oraz do Drużyn Sokolich. Chętnie wędrował po malowniczych górach i dolinach wschodnich Karpat:

„Lata młodzieńcze spędziłem pod szczęśliwym dachem rodzinnym, a także pod pięknym niebem Podkarpacia. Chodziłem chętnie w góry, odbywałem wielodniowe wycieczki, sypiałem w namiocie i wędrowałem pod dawną granicę węgierską. Stacją wypadową tych wypraw był Stryj, Drohobycz, Sambor albo Stanisławów. Wszystkie lasy sosnowe, dębiny i bukowiny stały przede mną otworem. Paraszka, piękny szczyt między Synowódzkiem a Sokalem, Sianki i serpentyny na przełęczy Użoka, Tartaki na Wygodzie i dolina Prutu kusiły mnie przez kilka lat, zanim przerzuciłem się na wycieczki w Tatry i Podhale (PAMP 24).”

Był to okres „bliskiej przyjaźni, która przetrwała lata” ze starszym o pięć lat Wilamem Horzycą, wybitnym znawcą teatru, który na galicyjskiej prowincji pełnił wśród młodszych kolegów rolę „misjonarza kulturalnego”:

„Wyjechał ze Stryja na uniwersytet do Wiednia i stamtąd przywoził na naszą prowincję Wstęp do filozofii Jerusalema i Estetykę Wundta, idee Williama Jamesa i Bergsona. Przede wszystkim pasjonował się Stanisławem Brzozowskim, którego Legenda Młodej Polski była wówczas krzykiem pokolenia, protestem przeciw rodzimej stagnacji intelektualnej, pierwszym u nas wykładem filozofii pracy, nie mówiąc o ładunku krytycznoliterackim tej książki olśniewającej nas rozdziałami o Wyspiańskim, Kasprowiczu i Staffie. «Horzyca przyjechał» mówiło się w miasteczku i to oznaczało wielkie poruszenie wśród nas młodszych (PAMP 178–179)”

Niekwestionowanym „mistrzem poetyckiej młodości” i „ojcem poetyckim” (PAMP 25–26) Wierzyńskiego został Leopold Staff, którego podobiznę, reprodukcję portretu Pautscha wyciętą z Wyboru poezji (1912), postawił sobie na biurku. W powstałym na emigracji Pamiętniku przyzna, że „Staffowi zawdzięczam nieskończenie wiele. Zasiał we mnie umiłowanie poezji, uczył mnie i dawał mi przykład jak ją uprawiać. Jego szlachetny kunszt, powaga sztuki, wysokie poczucie powołania poetyckiego były wzorem nie tylko dla mnie jednego” (PAMP 27).

Latem 1912 roku po zdaniu matury, jeszcze jako Kazimierz Wirtslein, zapisał się na Uniwersytet Jagielloński na ówczesny Wydział Filozoficzny. W tym czasie jego ojciec Andrzej z inicjatywy synów (Bronisława, Hieronima i Kazimierza) wystąpił wraz z całą rodziną o zmianę nazwiska na Wierzyński i w lipcu 1913 otrzymał na to formalną zgodę. Kazimierz studiował w Krakowie historię literatury polskiej, słuchał wykładów profesorów Ignacego Chrzanowskiego, Stanisława Windakiewicza, Stanisława Strońskiego (romanisty-prowansalisty) i Tadeusza Grabowskiego (slawisty), który prowadził wykład o filozofii Henriego Bergsona. Jednakże, jak przyznaje, do uczciwych studiów się nie przykładał. Ciągnęła go swoboda, nowe miasto, nowo poznani ludzie i „zakosztowana już poprzednio konspiracja” (PAMP 362–363). Zwiedzał Kraków, uczestniczył w wieczorach literackich organizowanych przez (opozycyjne wobec „Zarzewia”) Zjednoczenie Młodzieży Narodowej w Hotelu pod Różą, przy ulicy Floriańskiej. Brał udział w ćwiczeniach krakowskich Drużyn Strzeleckich, gdzie ze względu na wysoki wzrost „stawał w pierwszej czwórce” w sąsiedztwie Melchiora Wańkowicza. Kazimierz Wierzyński zadebiutował najpierw w Poznaniu, w grudniu 1912 roku, żywiołowym wierszem Niech żyje życie, a w styczniu 1913 ukazał się jego odmienny co do tematyki i nastroju wiersz tyrtejski Hej kiedyż, kiedyż?… opublikowany w jednodniówce drohobyckiej „1863” wraz z biogramem poległego powstańca. Po dwóch semestrach zaliczonych na Wydziale Filozoficznym UJ w lipcu roku 1913/1914 zgodnie z życzeniem ojca zapisał się na Uniwersytet w Wiedniu, studiował tu nadal filozofię i slawistykę oraz literaturę niemiecką.

Streszczenie
Książka Jeśli mi słowo bić przestanie, co mi po sercu. O twórczości Kazimierza Wierzyńskiego jest skondensowaną monografią poświęconą życiu i twórczości Kazimierza Wierzyńskiego, jednego z najwybitniejszych współczesnych poetów polskich, autora wierszy lirycznych, które przetrwały próbę czasu, w tym trwający trzydzieści lat okres emigracji (1939–1969) swego twórcy. Pierwszy rozdział książki kreśli zarys biografii poety oraz krajowej recepcji jego twórczości, zaś rozdział drugi zawiera wnikliwe omówienie poszczególnych etapów twórczości oraz analizy powstałych utworów. Ściśle z nimi powiązany rozdział trzeci, poświęcony interpretacjom wybranych wierszy, umożliwia czytelnikom – na przykładach aktualnych odczytań wierszy pochodzących z najważniejszych okresów twórczości poety – prześledzenie przemian artystycznych liryki Wierzyńskiego od momentu jego debiutu aż do ostatnich chwil życia.

Analizowane utwory prowadzą czytelnika szlakiem bogatych albo ascetycznych obrazów, oddających wewnętrzny świat wielobarwnych emocji, synestezyjnych doznań i egzystencjalnych przemyśleń autora. Poczynając od Tryptyku o dzieciach z Wiosny i wina (1919) i wyrażonego tam zachwytu fenomenem istnienia oraz więzią braterstwa łączącą człowieka ze światem przyrody, poprzez późniejsze rozczarowanie aktualną rzeczywistością dziejowo-społeczną, boleśnie odbiegającą od młodzieńczych wyobrażeń romantycznego bohatera wiersza Lord Jim z tomu Kurhany (1938), ostatniego zbioru wierszy Wierzyńskiego, jaki powstał i ukazał się w kraju, zabarwionego nostalgią i przeczuciem nieuchronnej katastrofy.

Po opuszczeniu przez poetę Polski we wrześniu 1939 roku i jego późniejszej decyzji o pozostaniu na emigracji w Stanach Zjednoczonych, nastąpił trwający kilka lat okres przezwyciężania traumy wojennej, który zakończył się powtórnymi narodzinami Wierzyńskiego jako poety i całkowitą odnową jego warsztatu artystycznego. Stało się to dzięki ponownemu odkryciu przezeń nierozerwalnego związku ze światem przyrody oraz literaturą, sztuką i muzyką europejską i amerykańską, czego przykładem jest wiersz Koncert zimowy z tomu Korzec maku (1951). Pod koniec życia Wierzyński, wraz z powrotem na stałe do Europy, powraca także do swych greckich i rzymskich korzeni kulturowych, czego świadectwem jest jego ostatni tom wierszy Sen mara (1969). Pojawia się w nim porównanie własnego życia do tragicznego losu Orfeusza, legendarnego twórcy poezji lirycznej (Nowe życie), przywołany zostaje także Perykles (Adwokat), niezależny duchowo obrońca miłości i sensu życia.

Uzupełnieniem monografii jest dołączona do niej antologia wybranych utworów Kazimierza Wierzyńskiego pochodzących z kolejnych zbiorów jego wierszy z lat 1919–1969, pozwalająca czytelnikom na osobisty kontakt z twórczością tego wielkiego poety.

Summary
This book – the Polish title of which reads: Jeśli mi słowo bić przestanie, co mi po sercu. O twórczości Kazimierza Wierzyńskiego [If my word stops beating, what use is my heart. On the writing Kazimierz Wierzyński (1894–1969)] – is a condensed study of the life and work of Kazimierz Wierzyński, who was one of the greatest Polish poets of the twentieth century. His lyrical poems have stood the test of time, notwithstanding the fact that Wierzyński was an émigré poet from 1939 until his death in 1969.

The first chapter of this study gives an outline of the poet’s biography and the reception of his poetry in Poland, while the second chapter is devoted to a detailed discussion of the various phases of his writing, as well as to a review of the poems he wrote during each phase. The third chapter – which is devoted to a detailed analysis and interpretation of selected poems written during the most important phases of the poet’s literary career – shows the reader how Wierzyński’s lyrical poetry developed over the years. Through their rich, or at times ascetic images, the poems selected for analysis allow us to experience the many-coloured emotions of the poet’s inner world, together with his synaesthetic perceptions and his existential observations, beginning with the poem entitled Tryptyk [The triptych] (on the subject of children) from the collection entitled Wiosna i wino [Spring and wine] (1919) – expressing the poet’s delight with the phenomenon of human existence and Man’s fraternal bonds with Nature. Wierzyński’s later disenchantment with the historical and social realities of the world in which he lived contrasted painfully with the youthful ideas of the Romantic protagonist of the poem entitled Lord Jim (who is tormented by pangs of conscience) from the collection entitled Kurhany [Burial Mounds] (1938) – a collection tinged with nostalgia and foreboding and the last collection to be written and published in Poland.

After his departure from Poland in September 1939 and his subsequent decision to remain in the United States as an émigré, it took Wierzyński several years to overcome the traumas of World War II. He then “re-invented” himself as a poet, having re-discovered the indissoluble bonds uniting the worlds of nature, literature, art and Western music, as can be seen in his poem entitled Koncert zimowy [Winter concert] from the collection entitled Korzec maku [A bushel of poppy seed] (1951).

Towards the end of his life – having returned to live in Europe – Wierzyński also returned to his Greek and Roman cultural roots, as can be seen in his last collection, entitled Sen mara [Nightmare] (1969). Here (in the poem entitled Nowe życie [New life]) Wierzyński compares his own life to the tragic fate of Orpheus, who was the legendary creator of lyric poetry, while in the poem entitled Adwokat [The advocate] he invokes Pericles, whose independent spirit defended love and the meaning of life.

In order to enable the reader to make a closer acquaintance with the work of this great poet, the study ends with a supplement containing an anthology comprising poems taken from each of the collections which Wierzyński published between 1919 and 1969.

BIBLIOTEKA KRYTYKI LITERACKIEJ KWARTALNIKA „NOWY NAPIS”
RADA NAUKOWA: Marian Kisiel, Wojciech Kudyba, Józef Maria Ruszar
RECENZJA NAUKOWA: Wojciech Ligęza, Paweł Tański
AUTOR: Jolanta Dudek
REDAKCJA: Elżbieta Zarych
KOREKTA: Klaudia Kruczek, Aleksandra Luberda
PROJEKT TYPOGRAFICZNY: Marcin Bruchnalski
OKŁADKA: Aurelia Milach
SKŁAD I ŁAMANIE: Alicja Stępniak

Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Kanon Polski.