Wydawnictwa / Biblioteka Pana Cogito / Mane, tekel, fares. Obrazy Boga w twórczości Tadeusza Różewicza
- Wstęp. W cieniu Biblii
-
Zbrodnia i płacz Kaina. „Lament” antonimem „Wiedzy radosnej” Friedricha Nietzschego
- Spowiedź i płacz Kaina
- Gra z katolicką i świecką tradycją europejską
- Figura Kaina (w planie aksjologicznym)
- Biografia i aksjologia
- Dlaczego płacz zamiast radosnej wiedzy
-
Dopiski, polemiki i pokusy interpretacyjne
- Bóg przed człowieczym trybunałem (figura Kaina a interpretacyjne pokusy)
-
„Mene, tekel, fares”. Zanik świętości i zanik Polskiego Państwa Podziemnego w wierszu „serce podchodzi do gardła”
- Metaforyczne rozliczenia
- Akces do komunizmu
- Sprawa wyjścia z podziemia
- „Gliwicka emigracja” i obraz partyzantki
- Zmiana optyki w XXI wieku
- Jak otwarta rana
-
Dopiski, polemiki i pokusy interpretacyjne
- Tak zwany „kultury europejskiej” (uzupełnienie historyczne)
-
Zaprzeczone ojcostwo. „Syn marnotrawny (z obrazu Hieronima Boscha)”
- Trzy narracje: Różewicz, Bosch i św. Łukasz
- Pozorna ekfraza
- Wątek biograficzno-pokoleniowy
- Poezja i teologia. Odmowa zbawienia
-
Dopiski, polemiki i pokusy interpretacyjne
- „Wędrowiec” i „poeta przeklęty” (pokusa interpretacyjna)
- Poetyka immanentna albo pouczenie krnąbrnego autora (pokusa interpretacyjna)
- Syn marnotrawny według Auerbacha (pokusa interpretacyjna)
-
Niemożliwe odpuszczenie grzechów. „Biel” (z tomiku „Nic w płaszczu Prospera”)
- Budowa tekstu a sugerowana hierarchia znaczeń
- Intertekstualność i transpozycja tematu a ruch i czas
- Kontekst religijny (biblijny i liturgiczny)
- Klęska w miejsce tryumfu
- Mitologia chrześcijańska i religioznawstwo
- Demoniczna «metanoia»
-
Dopiski, polemiki i pokusy interpretacyjne
- „Biel” i „Nowy człowiek” (dopisek interpretacyjny)
- Cywilizacja, czyli wymyślanie siebie (dopisek interpretacyjny)
-
Spóźniony na paruzję? *** „Einst hab ich die Muse gefragt”
- Wrota śmierci i śmieciowe piekło
- Pytanie, którego nie znamy
- Spełniony koniec świata
- Tradycja Dantego a Friedrich Nietzsche
- Technika i świat jako tworzywo
- Noc dziejów
-
Dopiski, polemiki i pokusy interpretacyjne
- Odbudowa po Apokalipsie. „W środku życia” (dopisek interpretacyjny)
-
Epifania współczesnego Piłata. „Widziałem Go”
- Zdegradowana Ewangelia
- Chrystus i apostołowie w garniturach
- W obliczu Sądu Ostatecznego
- Dopiski, polemiki i pokusy interpretacyjne
- Kim jest bliźni? „Obcy człowiek” (dopowiedzenie)
-
Różewicz kontra Miłosz. „Zaćmienie światła” i inne
- Wygaśnięcie Absolutu
- Drugie poważne ostrzeżenie
- «Poeta emeritus»
- Szewc i filozof
- Ślady i naśladowanie
- «Contra teoreticum?»
- Zakończenie. Ewangelia wzajemnego opuszczenia
W cieniu Biblii
Mane, tekel, fares to książka obrazoburcza, choć grzeczna wobec dotychczasowych badaczy problemu. Nie chodzi bowiem o to, by się naśmiewać z nieporozumień i interpretacyjnych pomyłek, lecz w dialogu i sporze dotrzeć do maksymalnie wiernych odczytań tekstów. Nie jest to postawa pozbawiona założeń. Przeciwnie, wyrasta z kilku niewzruszonych przekonań, które obecnie wcale nie należą do powszechnie podzielanych, więc wymagają przedstawienia.
Po pierwsze, niniejszy zbiór tekstów analizujących lirykę Różewicza zrodził się z pewności, że istnieje sztuka interpretacji, która dociera do sensu zawartego w tekście i ów sens nie jest dowolną kreacją interpretatora. Teza nie jest błaha, skoro wkrótce minie trzydzieści lat, od kiedy to w Robinson College w Cambridge University doszło do znanej polemiki między Umbertem Eco a Richardem Rorty’m na temat istnienia bądź nieistnienia obiektywnej interpretacji[1].
Wszak niektórych badaczy przestał obchodzić empiryczny autor i jego opinia o własnym zamyśle. Także w Polsce spór miał swoją kontynuację, a udział w nim wzięli najsławniejsi badacze, jak: Włodzimierz Bolecki, Michał Głowiński, Henryk Markiewicz, Ryszard Nycz, Janusz Sławiński i inni teoretycy literatury, ale także filozofowie i kulturoznawcy, między innymi Andrzej Szahaj i Jerzy Kmita. Zgodnie z przewidywaniami, zagadnienie zostało nierozstrzygnięte przynajmniej w tym znaczeniu, że osiągnięcie konsensusu okazało się niemożliwe.
Dlatego czuję się w obowiązku ostrzec P.T. Czytelnika, że w mojej praktyce interpretacyjnej – jakże skandalicznie tradycyjnej! – zwyciężyło przekonanie Umberta Eco, że jednak istnieje różnica między interpretacją a użyciem tekstu i jesteśmy w stanie ustalić, że jakaś lektura jest nietrafna (albo mniej trafna) z punktu widzenia „strategii semiotycznej tekstu” albo po prostu znajomości własnej kultury. Więcej, jestem przekonany, że domyślna intencja autora istnieje i jest nie tylko poznawalna, ale także bywa istotna.
Po drugie, uważam, że zasadniczo sensy zawarte w tekście zależą od woli czy też intencji autora, z uwzględnieniem jednak pewnego stopnia nieświadomości (podświadomości, niejasnych skojarzeń, obrazów i archetypów), uwarunkowanych nie tylko psychicznie, ale również kulturowo i historycznie. A więc dzieje krwawej jatki, jaką był wiek XX, również nie mogą zostać pominięte, nie można także zapomnieć o ideologicznych podstawach ludzkich zachowań i wyborów, o czym trzeba napisać nieco szerzej.
Właśnie dlatego szczególne znaczenie ma zarówno skomplikowana biografia poety, jak i autokreacja (zwana przez Jacka Łukasiewicza „TR”[2]), która winna zostać skonfrontowana z dostępną nam wiedzą historyczną, choć – jak wiemy – rozróżnienie między fikcją a historią nie jest łatwe, skoro – jak poucza włoski uczony:
skłonni jesteśmy zamieniać miejscami fikcję i życie – czytać życie, jakby była fikcją, czytać fikcję, jakby była życiem. Niektóre z tych pomyłek są przyjemne i niewinne, niektóre absolutnie konieczne, jeszcze inne – przerażające[3].
Jak wiemy, Umberto Eco dotrzymuje słowa. Na dowód, że fikcja bywa bardziej przyjazna dla naszej mentalności niż życie, a także że nie ma bezbłędnych reguł odróżniania jednego od drugiego, autor Dzieła otwartego bawi się przytaczaniem różnych początków powieści przemieszanych z pierwszymi zdaniami tekstów opisujących rzeczywistość, jak pamiętniki, dzieła historyczne albo doniesienia prasowe. W niniejszej pracy elementy autokreacyjne nie zostaną jednak przedstawione jako próby kłamstwa, lecz jako przejaw narracyjnej tożsamości, a demaskowanie mitologii nie będzie podstawą do oskarżania autora, ale posłuży rozpoznaniu głębokich ran i urazów psychicznych wpływających na literackie i egzystencjalne postawy poety.
Po trzecie wreszcie, zwracam uwagę na fakt, że istnieją pewne okoliczności zewnętrzne, które wpływają na sposób lektury: nastawienie i kompetencje czytelnicze, duch epoki, czas lektury i inne czynniki, niezwiązane bezpośrednio z tekstem, ale wpływające na zawsze historyczny odbiór i jego zmiany. Samoświadomość badawcza nakazuje więc stwierdzić, że na sposób czytania wybranych utworów Różewicza wpływ miała znajomość doktryny katolickiej i Biblii, studia z filozofii religii oraz moment historyczny. W tym ostatnim przypadku należy zwrócić uwagę, że osąd wydarzeń historycznych oraz postaw i wyborów politycznych poety został dokonany z punktu widzenia wolnej Polski, a nie PRL. Sam zresztą poeta zdawał sobie sprawę, że tak zwana „hańba domowa” zostanie surowo oceniona po odzyskaniu niepodległości, o czym świadczy wiersz serce podchodzi do gardła, a spolegliwość wobec komunistycznej władzy nie będzie powodem do chwały. Dzień osądu się zbliżał: „wiek XXI skradał się jak złodziej”.
Na koniec – i jest to założenie czwarte, dotyczące szczególnie twórczości Różewicza – uważam, że religijne czy też antyreligijne wiersze Różewicza winny być czytane w kontekście znaczeń religii chrześcijańskiej (zasadniczo katolickiej, miejscami protestanckiej), a w szczególności w odniesieniu do symboli biblijnych. Nie ulega bowiem wątpliwości, że biblijne toposy, zdarzenia, postacie, symbole, a także sam język biblijny są tym żywiołem, w którym wiersze Różewicza są zanurzone. Nie da się czytać niektórych utworów bez zwrócenia uwagi na fakt, że mamy do czynienia z myśleniem stricte religijnym, nawet jeśli wypowiedź stoi w jawnej sprzeczności z doktryną, modyfikuje ją, dopowiada szczegół, tworzy literacki apokryf albo jest indywidualnym sprawozdaniem z doświadczenia homo religiosus. Dlatego teksty literackie zostały skonfrontowane z tekstami biblijnymi oraz oficjalnym nauczaniem Kościoła katolickiego, aby zwrócić uwagę na podobieństwa i różnice, bo tylko takie zderzenie ukazuje pełnię sensu i coś mówi o rozterkach współczesności:
[…] powiedział Bóg
z płonącego krzaka
który zamienił się w popiół
(serce podchodzi do gardła)
zmęczony
szukałem cienia
pod drzewem wiadomości
dobrego i złego
ale drzewo uschło
rozwiało się
odarty przez czarnego anioła
z wiary nadziei miłości
znalazłem się na drodze
pustej ciemnej
wyziębionej
z oddali dochodziło mnie
szczekanie psów i ludzi
ale w domu nie było Ojca
ani braci ani chleba
(*** „Einst hab ich die Muse gefragt”)
Inaczej mówiąc, podstawowym kontekstem wierszy Różewicza odnoszących się do chrześcijaństwa jest Biblia, a w szczególności Ewangelie. W tym miejscu konieczna jest uwaga, że „wiara chrześcijańska wiąże się z objawieniem historycznym – wszak to działanie w Boga w Czasie nadaje w oczach chrześcijan wartość obrazom i symbolom” – jak powiada Mircea Eliade – co nie przeszkadza w tym, że „historia wciąż dorzuca nowe znaczenia, które jednakowoż nie niszczą właściwej struktury symbolu”[4]. Różewicz jest jednym z najgłębiej zanurzonych w Biblii poetów polskich. Co więcej, mamy do czynienia z indywidualnym przeżyciem i zrozumieniem Pisma Świętego, a nie tylko z operowaniem toposami, archetypami czy figurami biblijnymi – nierzadko poeta przenosi sytuację biblijną w czasy nam współczesne, by ukazać realne dylematy i autentyczne, a nie deklarowane postawy religijne, czy wręcz by zdemaskować hipokryzję. Nic więc dziwnego, że w analizach wierszy Różewicza przydatna bywa metoda badań archetypów biblijnych, tak jak to czynił Northrop Frye[5].
Piątym pewnikiem, wziętym z filozofii religii, jest przekonanie, że nie istnieje teologia bez antropologii i że obrazy Boga istnieją w ścisłej relacji do samopostrzegania człowieka. Nie bez znaczenia jest odwoływanie się do wpływu czynników pozaliterackich, zarówno tych pochodzących z osobistej biografii autora, jak i feralnej epoki, w jakiej przyszło mu tworzyć. W tym miejscu należy się czytelnikowi wyjaśnienie, że dwa splecione ze sobą wydarzenia – zdaniem piszącego te słowa – należą do kluczowych w XX wieku: śmierć Boga i śmierć bliźniego.
Twórczość Tadeusza Różewicza – nie tylko przygodnie, ale również w swym autorskim zamierzeniu – jest komentarzem do epoki oraz jej wyrazem jednocześnie i dlatego pozostaje niezrozumiała bez swojego tła. W porównaniu z wcześniejszymi realiami zasadniczo zmieniła się sytuacja człowieka w wymiarze antropologiczno-historycznym. Dawniej, nawet w czasie zbrojnych konfliktów, mimo pospolitości okrucieństwa i powszechności zbrodni, przynajmniej teoretycznie obowiązywała antropologia judeochrześcijańska, która w drugim człowieku, nawet wrogu, widziała bliźniego[6]. Postawa ta została zanegowana dopiero w XX wieku zarówno w polityce, jak i w sztuce, a nawet w psychologii[7].
Jak powiada poeta w wierszu Francis Bacon czyli Diego Velásquez na fotelu dentystycznym (ZF):
czy widziałeś rysunek Dürera
dłonie złożone do modlitwy
oczywiście pili jedli mordowali
gwałcili i torturowali
ale wierzyli w ciała zmartwychwstanie
w żywot wieczny
Pod koniec XIX wieku nową politykę i antropologię zdominowała darwinowska koncepcja doboru naturalnego nazywana walką o byt. Niegdysiejszy „bliźni” stał się konkurentem, a nawet wrogiem, przynależnym do jakiejś obcej rasy lub klasy. W walce politycznej doszło do dehumanizacji oponentów, których należało wyeliminować ze względu na „wyższość ras” („podludzi”/„nadludzi”) lub przynależność przeciwnika do „wrogów klasowych” („biełoruczka”, „kułak”, itp.). W społeczeństwach opanowanych przez totalitarne ideologie, jak komunizm, faszyzm czy nazizm, nastąpiła powszechna, choć milcząca akceptacja dla eliminacji przeciwników w imię ideologicznych założeń.
W przypadku Różewicza hitlerowskie zbrodnie miały znaczący wpływ na wizję Boga i człowieka, a w szczególności na koncepcję Opatrzności, sprawiedliwego Boga i Teodyceę. Na filozoficzną koncepcję „śmierci Boga” nałożyła się realna i mentalna śmierć bliźniego, a nawet unicestwienie człowieka:
Nowy człowiek
to ten tam
tak to ta
rura kanalizacyjna
przepuszczająca przez siebie
wszystko
(Nowy człowiek, RZK)
Dla poety, który doświadczył wojny i okupacji, „spór o religię, o jej rozumienie nie był tylko sporem o Boga, Jego istnienie czy istotę, lecz także o człowieka i jego miejsce we wszechświecie”[8].
Tadeusz Różewicz przez siedemdziesiąt pięć lat swego literackiego życia, od wczesnej młodości po późną starość, pisał wiersze religijne – co nie znaczy oczywiście, że w zgodzie z katechizmem, choć i takie się zdarzały, zwłaszcza pod koniec życia. Nie jest to zjawisko wyjątkowe w historii literatury, zważywszy na doktrynalne kłopoty nawet tych poetów, którzy – jak Mickiewicz czy Słowacki – uważali się za katolików, albo Czesława Miłosza i Zbigniewa Herberta, którzy – choć w końcówce życia pogodzeni z Bogiem – byli jednocześnie autorami wierszy odbiegających od ortodoksji, nie mówiąc już o okresowych kryzysach wiary. Historyk literatury nie jest zresztą spowiednikiem czy katechetą sprawdzającym stan religijnej wiedzy, a tym bardziej stróżem doktryny. W sferze jego zainteresowań są wyobraźnia religijna oraz metafizyczny sens, a nie teologiczna poprawność. Ta ostatnia może – co najwyżej – świadczyć o ewentualnej ortodoksyjności poety, na którą raczej nie warto liczyć. W przypadku Różewicza napięcie lub zgodność z doktryną jest istotną wskazówką interpretacyjną. Niestety – a trzeba to stwierdzić stanowczo – nieznajomość teologii, gestów liturgicznych, a przede wszystkim samej Biblii powodują częste nieporozumienia w odczytaniach lub pominięcia istotnych sensów.
Mimo szacunku dla dokonań poprzedników – często cieszących się uzasadnionym autorytetem filologicznym – trudno nie dziwić się, że poezja Tadeusza Różewicza tak długo była rozumiana jako „ateistyczna”, „antychrześcijańska” lub „nihilistyczna”, a patronami filozoficznymi poety czyniono Friedricha Nietzschego, Bertranda Russella i innych osobistych nieprzyjaciół Boga chrześcijan. Ten rodzaj lektury przeważał w pierwszych latach twórczości poety i trwał do lat 90. Kiedy jednak nie dało się dłużej ignorować „ciągłego pisania o nieistniejącym Bogu”, wyszukano liczne etykiety zastępcze, co zaowocowało interpretacjami w kategoriach postmodernistycznych, byle tylko nie narazić się na sugestię, że Tadeusz Różewicz jest poetą religijnym, wręcz klasycznym homo religiosus, zmagającym się z tworzywem języka, by wyrazić współczesne rozterki duchowe w epoce postchrześcijańskiej Europy.
[1]Interpretacja i nadinterpretacja. Umberto Eco, Richard Rorty, Jonathan Culler, Christine Brooke-Rose, red. S. Collini, tłum. T. Bieroń, Kraków 2008.
[2]„Kim jest TR? Jest dziełem – wynikiem usilnej pracy, prowadzonej w stawiającej opór materii słów; postacią zmieniającą się, korzystającą z kostiumów i masek, ale nigdy z kostiumem czy maską nie dającą się zidentyfikować; jest kimś o niewątpliwej dla odbiorcy tożsamości i wciąż niedokończonym wytworem, którego konstrukcji autor poświęcił życie. Bywa podmiotem lirycznym w pojedynczym wierszu, jest podmiotem cyklu wieloczęściowego poematu czy poszczególnego tomu, podmiotem liryki w jej całokształcie (nieosiągniętym i nieosiągalnym), wreszcie podmiotem całej twórczości pisarskiej Tadeusza Różewicza. Podmiot liryczny, podmiot tomu, podmiot liryki i podmiot całej twórczości – różnią się między sobą, występują na różnych poziomach tekstu, różne są stopnie ich zależności od biografii autora, w różnym też stopniu zależą od jego woli, od jego świadomych decyzji” (J. Łukasiewicz, TR, Kraków 2012, s. 5).
[3]U. Eco, Sześć przechadzek po świecie fikcji, tłum. J. Jarniewicz, Kraków 1996, s. 133.
[4]M. Eliade, Obrazy i symbole. Szkice o symbolice magiczno-religijnej, tłum. M. Rodak, P. Rodak, Warszawa 2009, s. 223.
[5]N. Frye, Wielki kod. Biblia i literatura, Bydgoszcz 1998..
[6]Idea bliźniego ewoluowała w judaizmie, od bardzo szerokiej (obejmowała Izraelitów i obcych mieszkających w Izraelu) po wąską w epoce Jezusa (z wyłączeniem grzeszników i Samarytan), co stało się przyczyną powstania złośliwej przypowieści o dobrym Samarytaninie, z której wynika, że bliźnim jest każdy człowiek – jako osoba stworzona na obraz i podobieństwo Boga
[7]Na inny sposób idea ta negowana jest we współczesnej psychoanalizie wywodzącej się z myśli lacanowskiej, zob. A. Bielik-Robson, „Bliźni nie istnieje”, albo o granicach psychoanalitycznej parafrazy [w:] K. Reinhard, E.L. Santner, S. Žižek, Bliźni, tłum. E. Ulińska, Warszawa 2013.
[8]J.A. Kłoczowski OP, U źródeł nowoczesnego myślenia o religii. Szkice z filozofii religii dla humanistów cz. II, Kraków 2018, s. 12.
Streszczenie
Wstęp zatytułowany W cieniu Biblii przedstawia założenia metodologiczne całej pracy, podkreśla wagę doświadczenia historycznego, które ukształtowało twórczość Tadeusza Różewicza (chodzi o „śmierć bliźniego” jako korelat „śmierci Boga”), a także doniosłą rolę podstawowego archetekstu jego liryki odnoszącej się do zagadnień metafizycznych, czyli Biblii, a w szczególności Ewangelii.
Zbrodnia i płacz Kaina. „Lament” antonimem „Wiedzy radosnej” Friedricha Nietzschego – wyjaśnia, jak użycie biblijnych wątków oraz zaprzeczonych symboli chrześcijańskich służy wypowiedzeniu stanowczego antycredo poety zawiedzionego przez Opatrzność oskarżoną o nieprzeciwstawianie się złu (głównie wojny) i brak obrony sprawiedliwych. Sztandarowy wiersz Lament, będący grą z katolicką i europejską tradycją, został także skonfrontowany z Nietzscheańską ideą „śmierci Boga”.
Mane, tekel, fares. Zanik świętości i zanik Polskiego Państwa Podziemnego w wierszu „serce podchodzi do gardła” – jest metaforycznym rozliczeniem z bolesnymi momentami biografii, które – jak niezagojone rany – zostawiły ślad w psychice poety. Interpretacja wiersza wskazuje na autolustracyjny charakter utworu napisanego w piętnaście lat po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Poeta niezbyt dokładnie przedstawia swoją biografię, w szczególności dezercję z oddziału AK i poparcie dla komunistycznej władzy. W artykule starano się zwrócić uwagę na dramat ówczesnych decyzji i wewnętrzne pęknięcie osobowości. Pośrednio wskazano również na konieczność napisania nowej historii literatury polskiej XX wieku z punktu widzenia wolnej Polski i odkłamanie wizji odziedziczonej z PRL.
Zaprzeczone ojcostwo. „Syn marnotrawny (z obrazu Hieronima Boscha)” – przedstawia eschatologiczne wątki pozwalające na dramatyczne odczytanie ekfrastycznego wiersza w świetle ewangelicznej przypowieści z akcentem na jej eschatologiczny sens.
Niemożliwe odpuszczenie grzechów. „Biel” Tadeusza Różewicza (z tomu „Nic w płaszczu Prospera”) – bada tytułowy utwór z wykorzystaniem metodologii religioznawczej i ukazuje, jak Różewicz przy pomocy zaprzeczonej symboliki biblijnej przedstawia aborcję jako nowy „mit etiologiczny”, będący początkiem swego rodzaju „założycielskiego kultu” dla „nowej cywilizacji śmierci” stworzonej przez „nowego człowieka”.
Spóźniony na paruzję? *** „Einst hab ich die Muse gefragt” – omawia apokaliptyczne wątki w poezji Różewicza w świetle idei „Boga odchodzącego/oddalonego” oraz rozpaczliwej eschatologii człowieka pozbawionego wiary, żyjącego w „śmieciowym świecie”, z nawiązaniem do poezji Hölderlina oraz Heideggerowskiej idei unicestwienia humanitas przez stechnicyzowaną cywilizację.
Epifania współczesnego Piłata. „Widziałem Go”– przedstawia głębokie odczytanie przesłania Ewangelii, domagającej się zauważania Jezusa w każdym bliźnim, nawet w zapijaczonym kloszardzie. Dopowiedzenie omawia również wiersz Obcy, proponujący wizję niespodziewanej paruzji.
Różewicz kontra Miłosz. „Zaćmienie światła” i inne wiersze – prezentuje kolejne etapy ataku Różewicza na Czesława Miłosza, jaki miał miejsce na przełomie XX i XXI wieku. Przedmiotem sporu była różna wizja Boga oraz odmienne spojrzenie na religię. Różewicz rozumie religię jako praxis i sprzeciwia się spekulacjom intelektualnym w kwestii wiary – stąd konflikt, opisany z punktu widzenia Różewicza.
Zakończenie zatytułowane Ewangelia wzajemnego opuszczenia zwraca uwagę na kierunek ewolucji współczesnej myśli postsekularnej ze wskazaniem jej wpływu na poezję Różewicza.
Abstract
The introduction entitled W cieniu Biblii [In the shadow of the Bible] presents the methodological foundations of the entire, emphasizes the importance of historical experience that shaped the work of Tadeusz Różewicz (“the death of a neighbour” as the correlate of “the death of God”) and the significant role of the basic arch-text of his lyrics related to metaphysical issues, that is the Bible, and in particular the Gospel.
Zbrodnia i płacz Kaina. „Lament” antonimem „Wiedzy radosnej” Friedricha Nietzschego [Crime and cry of Cain. “Lament” as the antonym of “Die fröhliche Wissenschaftt” by Friedrich Nietzsche] – explains how the use of biblical motifs and denied Christian symbols serves to denounce a firm anti-credo of the poet disappointed with Divine providence, accused of not opposing evil (primarily: wars) and not defending of the righteous. The flagship poem Lament, which is a game with Catholic and European tradition, was also confronted with the Nietzschean idea of “the death of God”.
Mane, tekel, fares. Zanik świętości i zanik Polskiego Państwa Podziemnego w wierszu „serce podchodzi do gardła” [Mane, Tekel, Upharsin. The disappearance of holiness and the disappearance of the Polish Underground State in the poem “heart rises to throat”] – is a metaphorical account of the painful moments of the poet’s biography, which – like unhealed wounds – left a mark in his psyche. The interpretation of the poem indicates the self-lustration character of the work written fifteen years after Poland regained its independence. The poet presents his biography avoiding some details, in particular his desertion from the Home Army unit and his support for the communist authorities. The author of the article attempted to draw attention to the drama of the poet’s decisions at the time resulting in inner crack of his personality. Indirectly, the article points to the necessity of writing a new history of Polish literature of the twentieth century from the point of view of free Poland and of setting straight the image inherited from the People’s Republic of Poland.
Zaprzeczone ojcostwo. „Syn marnotrawny (z obrazu Hieronima Boscha)” [Denied paternity. “The prodigal son (from the painting of Hieronymus Bosch)”] – presents eschatological motifs allowing for dramatic interpretation of the ekphrastic poem in the light of the Gospel parable, with a focus on its eschatological meaning.
Niemożliwe odpuszczenie grzechów. „Biel” Tadeusza Różewicza (z tomu „Nic w płaszczu Prospera”) [Impossible absolution of sins. “Whiteness” by Tadeusz Różewicz (from the volume “Nothing in Prospero’s Robes”)] – studies the poem mentioned in the title using the methodology of religion studies and it shows how Różewicz, using denied biblical symbolism, presents abortion as a new “etiological myth”, which is the beginning of a kind of “founding cult” for the “new civilization of death” created by the “new man”.
Spóźniony na paruzję? *** „Einst hab ich die Muse gefragt” [Late for the Parousia? *** “Einst hab ich die Muse gefragt”] – discusses apocalyptic motifs in the poetry of Różewicz in the light of the idea of “departing /distant God” and the desperate eschatology of a man deprived of, living in a “junk world” – with reference to the poetry of Hölderlin and Heidegger’s idea of annihilation of humanitas by the over-technical civilization.
Epifania współczesnego Piłata. „Widziałem Go” [Epiphany of contemporary Pilate. “I saw Him”] – presents a deep interpretation of the message of the Gospel, demanding to see Jesus in every neighbour, even in a drunken tramp. The addition also discusses the poem “Obcy” [“Alien”], proposing a vision of an unexpected Parousia.
Różewicz kontra Miłosz. „Zaćmienie światła” i inne wiersze [Różewicz vs. Miłosz. “Eclipse of light” and other poems] – presents the successive stages of the attack of Różewicz on Czesław Miłosz which took place at the turn of the twentieth century. The subject of the dispute was a different vision of God and a different view of religion. Różewicz understands religion as praxis and opposes intellectual speculations concerning religious faith – hence the conflict described from the point of view of Różewicz.
The concluding part entitled Ewangelia wzajemnego opuszczenia [The Gospel of mutual abandonment] draws attention to the direction of the evolution of contemporary post-secular thought with an indication of its influence on the poetry of Różewicz.
Nota o autorze
Dr hab. Józef Maria Ruszar – historyk literatury, dyrektor Instytutu Literatury, redaktor naczelny Kwartalnika Kulturalnego „Nowy Napis”.
Od 2004 roku organizuje konferencje naukowe pod nazwą Warsztaty Herbertowskie i wydaje serię Biblioteka Pana Cogito (69 tomów do roku 2022). W latach 2008–2010 był dyrektorem departamentu komunikacji społecznej w Narodowym Banku Polskim, a od 2016 roku jest adiunktem w Akademii Ignatianum w Krakowie. W latach 2016–2019 był kierownikiem grantu NPRH „Obrazy Boga, człowieka i świata w literaturze polskiej XX wieku”.
Autor książek: Stróż brata swego. Zasada odpowiedzialności w liryce Zbigniewa Herberta (2004); Słońce republiki. Cywilizacja rzymska w twórczości Zbigniewa Herberta (2014); Wytarty profil rzymskich monet. Ekonomia jako temat literacki (2016); Mane, tekel, fares. Obrazy Boga w twórczości Tadeusza Różewicza (2019); Zapasy Herberta ze światem. Esej o życiu pisarzy w czasach pierwszych sekretarzy (2020); opublikował też album Apostoł w podróży służbowej. Prywatna historia sztuki Zbigniewa Herberta (2006).
Wydał książkę autobiograficzną Czerwone Pająki. Dziennik żołnierza LWP (2017). Został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (2007) oraz Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2018)