Wydawnictwa / Biblioteka Pana Cogito / Zapasy ze światem Zbigniewa Herberta. Esej o życiu pisarzy w czasach pierwszych sekretarzy

Wstęp [fragment]

Prekariusz z wyboru Herakles, Max Weber, sposób na życie i jego dokumentacja

Mieszkam Warszawa 9, Wiejska 17. Żyję z pióra. Nie daję się.
Nie mam perspektyw, za to sen spokojny.

J. Ruziewiczowa, Zbigniew Herbert – wspomnienie o przyjacielu mojego męża (WIER 51–521)

W poprzedniej książce zajmowałem się zawartością ekonomiczną tekstów literackich oraz fachową wiedzą Zbigniewa Herberta. Obecnie pragnę zapytać o wybory życiowe pisarza. Na ile potwierdzają one poglądy teoretyczne oraz głoszone idee, obecne w jego dziełach, a na ile stoją w sprzeczności z nimi? Czy antykomunistyczne poglądy Herberta są wyłącznie retoryką na użytek czytającej publiczności, czy też osobistą praktyką życiową pisarza? W jakim stopniu w twórczości epistolarnej autora Securitate (KM) przejawia się ekonomiczna rzeczywistość Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, w której poeta spędził większość swego życia? Odpowiedź na te pytania jest o tyle nieprosta, że dotykających tych zagadnień tekstów literackich sensu stricto – z wyjątkiem mikroskopijnej wersji stalinowskich Buddenbrooków, to znaczy niewydanej nowelki Sztandar (AZH akc. 17 922) – w zasadzie brak, ponieważ Herbert w swojej twórczości wolał „uciekać z Utopii”, jak sądził Stanisław Barańczak. Więcej na ten temat znajdziemy w listach i innych dokumentach epoki.

Badacz próbujący ustalić finansową strategię przetrwania polskiego pisarza w drugiej połowie XX wieku – na przykład Herberta czy Andrzeja Bobkowskiego – musi zmierzyć się z kilkoma problemami, z których do ważnych należą ekonomiczne wykształcenie pisarzy oraz okoliczności historyczne. W przypadku Herberta istotne są uwarunkowania sytuacji życiowej niezależne od autora, takie jak wojna, okupacja, komunizm i półwiecze walki dwóch systemów politycznych zwane „zimną wojną”, powstanie „Solidarności”, a także stan wojenny i – na koniec – odzyskanie niepodległości oraz związana z tym faktem tak zwana transformacja ustrojowa, czyli wprowadzenie kapitalizmu. Czynnikiem nie do pominięcia jest także status na Parnasie, zależny od dorobku i uznania, czyli wywalczonej pozycji literackiej. Dla materialnej kondycji poety niebagatelne znaczenie ma przystosowanie się do różnych ustrojów polityczno-gospodarczych, w jakich (jednocześnie!) funkcjonuje, jak również stosunek do panujących w nich idei. Od razu należy stwierdzić, że bezwzględna krytyka Herberta dotycząca komunizmu wiązała się ze zdecydowanymi przekonaniami gospodarczymi, a nie tylko politycznymi – poeta nie dzielił wolności na polityczną i ekonomiczną, osobistą i obywatelską, uważał bowiem, że jedna warunkuje drugą.

Nie bez znaczenia są również autokreacja i legendarne elementy biografii, polemiczne wypowiedzi publiczne związane z krytyką i sporem ze współczesnymi, a także dostępna epistolografia przeznaczona do prywatnego odbioru. Dopiero wzajemne oświetlanie się danych z uwzględnieniem gatunków wypowiedzi (wspomnienia, dzienniki, listy prywatne, listy otwarte, polemiki medialne, paszkwile, publicystyczne teksty dziennikarskie i literackie), a także znajomość gospodarczych kontekstów historycznych pozwalają na lepsze zrozumienie postawy poety i jego życiowych wyborów. Maria Jasińska-Wojtkowska, pisząc o biografiach naukowych, podkreśla, że – w przeciwieństwie do na przykład biografii literackich – „biografia naukowa sięga niemal wyłącznie po fakty «istotne» i «znamienne», osadzone w racjonalnym łańcuchu przyczyn i skutków”. Przyjmując więc założenie, że sposoby zarobkowania pisarzy należą do istotnych elementów ich egzystencji, niniejszy esej, który rozrósł się do rozmiarów osobnej publikacji, poświęcony jest sposobom utrzymywania się Herberta – bez względu na to, czy mowa o honorariach, stypendiach, nagrodach literackich, płatnych spotkaniach autorskich, pracach redakcyjnych czy też innych – pozaliterackich – źródłach dochodu. Rzecz szczegółowa, ale wydaje się, że istotna, mówiąca o człowieku i jego epoce.

Herbert tylko wyjątkowo, na krótko i poniekąd z przymusu podejmował się zajęć nieliterackich, ponieważ uznał, że będzie żył ze swej twórczości. Zbadanie konsekwencji i prześledzenie poszczególnych etapów nie jest łatwe z powodu braku pełnych danych i od razu należy ostrzec Czytelnika, że dysponujemy wiedzą raczej pośrednią. Dodatkowym utrudnieniem jest nieznajomość kontekstu kulturowego. Odzyskanie niepodległości, a przede wszystkim zniszczenie cywilizacji sowieckiej w Polsce spowodowało, że realia komunizmu stały się historią. Inaczej mówiąc, doświadczenie kulturowego kontekstu zaciera się siłami biologii – obecnie ci, którzy pamiętają ostatnie lata PRL jako osoby ówcześnie dorosłe, mają lat co najmniej pięćdziesiąt. Pisząc więc dla dzisiejszego czytelnika, należy objaśniać nieznane mechanizmy społeczne, polityczne i ekonomiczne, a także przedstawiać społeczne sposoby funkcjonowania utworów i samych twórców, aby nasze obecne kulturowe usytuowanie i punkt odbioru nie zaciemniły, a raczej nie zniekształciły znaczeń pierwotnych, charakterystycznych dla tamtej rzeczywistości. Konieczność tego rodzaju zabiegów wydaje się oczywista. Ryszard Nycz pisze o marginalizacji problematyki literackiej w stosunku do kwestii politycznych, historycznych, socjologicznych, cywilizacyjno-kulturowych czy aksjologicznych i konstatuje, że teoria literatury odchodzi od badania dzieł na rzecz studiów kulturowych, intertekstualnych i rozpatrywania społecznych sposobów funkcjonowania utworów. W tym wypadku intencją nie jest marginalizacja literatury, lecz chęć objaśnienia coraz mniej zrozumiałego kontekstu powstawania dzieł, a także istotnych cech postawy pisarza – tak, jak postrzegał on samego siebie.

Dla zrozumienia wyborów życiowych twórcy Pana Cogito jednym z najważniejszych problemów jest poznanie zespołu jego przekonań antropologicznych, politycznych i ekonomicznych zawartych w wywiadach i dokumentach prywatnych. Aby to uczynić, skorzystajmy z możliwości, o której wspomina Paweł Kądziela, znany wydawca i bibliograf:

„Od wielu dziesiątków lat wśród filologów przyjęto zasadę, by traktować korespondencję pisarzy jako integralną część ich dzieła, jako cenne źródło wiedzy o prywatnych stronach literatury i przyczynek do poznania oraz dorobku twórcy. Listy, niejednokrotnie same mające walory literackie i stawiane na równi z dokonaniami artystycznymi ich autorów, są kopalnią informacji o psychice i osobowości pisarzy, o tajemnicy inspiracji twórczej, o genezie poszczególnych utworów i planach literackich. Rzucają interesujące światło na epokę, w której były pisane, dają obraz jej prądów umysłowych i obyczajowości (ZHJZ 183)”.

Tym razem nie głębia psychiki autora czy geneza jego twórczości będą dla nas istotne, lecz poglądy ekonomiczne, sposoby zarobkowania oraz komentarz do zjawisk gospodarczych w PRL zawarty w listach. Oczywiście, z racji specyfiki badanego medium spodziewać się można, że będą to uwagi głównie na poziomie gospodarstwa domowego i uciążliwości życia w gospodarce niedoboru, a więc zjawisk ekonomicznych opisywanych zazwyczaj w książkach typu „Życie codzienne pisarzy w czasach… (tym razem) pierwszych sekretarzy”. Tak jednak nie jest. Herbert w zależności od tego, z kim koresponduje i jakie zainteresowania dzieli z adresatem, zajmuje się także samą teorią gospodarczą socjalizmu, aczkolwiek lakonicznie i na marginesie konkretnych zdarzeń (gospodarcze analizy najczęściej spotykamy w listach do pisarza Jerzego Zawieyskiego, kiedy ten został politykiem).

Niniejsza praca zajmuje się jedynie ułomkami informacji, które pośrednio mówią o zarobkach i realiach ówczesnego życia, a przede wszystkim świadczą o osobistej strategii rynkowej przyjętej przez Herberta, gdy po październikowym przełomie z 1956 roku zdobył pozycję literacką i wyjechał na Zachód. Pełna wiedza na temat dochodów poety nie istnieje nie tylko dlatego, że brak wielu źródeł będących tajemnicą handlową (na przykład umów z wydawnictwami) albo były one skrzętnie skrywane przed fiskusem PRL oraz postrachem twórców, czyli stowarzyszeniem ZAiKS (na przykład część honorariów zagranicznych odbierali tłumacze poety, z którymi się dzielił dochodami, o czym będzie jeszcze mowa w rozdziale Inwestycyjna strategia na granicy dwóch światów). Wydaje się, że najlepszą ilustracją kłopotów z ustaleniem realnych dochodów Herberta jest próba podliczenia honorariów za słuchowiska radiowe w niemieckich rozgłośniach regionalnych. Z jednej strony dokumentacja jest najbardziej wiarygodna i kompletna, bo kolejne listy tłumacza skrupulatnie wyliczają należności (oczywiście w korespondencji prowadzonej na Zachodzie, ale już nie w pismach wysyłanych do Polski); z drugiej strony mamy do czynienia z brakami w korespondencji, lakonicznymi uwagami na temat wznowień i powtórek (bez podawania kwot). Wszystkie te powody skutkują niemożnością podliczenia rzeczywistych sum. Czegóż się więc dowiadujemy? Że poeta zarobił całkiem przyzwoite pieniądze, które umożliwiły mu przedłużanie pobytu na Zachodzie i odbywanie podróży owocujących kolejnymi esejami. Poszczególne kwoty, jakie udało się ustalić są – oczywiście – ważne, ale głównym tematem rozważań jest jednak generalna strategia życia z literatury i sposoby realizacji tej postawy.

Opis

Fakty z tuż powojennej biografii Zbigniewa Herberta, najpierw studia w krakowskiej Wyższej Szkole Handlowej, a potem kilkumiesięczna praca w gdyńskim oddziale Narodowego Banku Polskiego, zainspirowały Józefa Marię Ruszara do postawienia zasadnego, a przy okazji oryginalnego pytania o znaczenie ekonomii w twórczości i życiu autora Pana Cogito.

Niniejsza publikacja podejmuje szereg zagadnień związanych z ekonomicznym i praktycznym aspektem biografii Herberta. Źródłem informacji stały się przede wszystkim korespondencja, wypowiedzi wyjęte z wywiadów oraz wiedza na temat realiów życia w PRL. Ruszar zarówno omawia postawę poety wobec dwóch systemów gospodarczych – socjalizmu i kapitalizmu – w obrębie których i pomiędzy którymi dokonywały się jego życiowe wybory, „zapasy ze światem”, jak i przedstawia finansowe konsekwencje jego działalności literackiej.

Książka ma jeden podstawowy walor – urealnia i zarazem rewiduje legendę o Herbercie jako „chudym literacie”. Obraz młodego, niedożywionego pisarza, „cierpiącego nędzę” i zmuszonego do pracy poniżej swoich kwalifikacji, utrwalił w świadomości czytelników Leopold Tyrmand w Dzienniku 1954. Ruszar dowodzi, że sytuacji finansowa poety, w latach 40. i 50. nieustabilizowana, zmieniła się wyraźnie na korzyść, gdy po wyjeździe na zachód Europy został odkryty przez tłumaczy, wydawców i czytelników – przede wszystkim niemieckich, w dalszej kolejności angielskich, holenderskich i francuskich, a potem amerykańskich. Wzrost popularności pomnażał zasób zagranicznych walut. Nigdy co prawda nie stał się literackim krezusem, ale dochody z tłumaczeń, kolejnych emisji słuchowisk, publicznych wystąpień w ramach promocyjnych tournées, licznych stypendiów i nagród pozwalały mu żyć tak, jak chciał – nomadycznie, w ciągłych podróżach, bez ograniczeń narzucanych przez stałą pracę zarobkową, jako freelancer (określenie badacza).

(z recenzji wydawniczej dr. hab. Tomasza Tomasika)

Summary

The book asks not only about finances but also about Zbigniew Herbert’s (1924–1998) personal life choices. Are his anti-communist views only a rhetorical device directed toward his readers? Or does he practice what he preaches? To what extent is the economic reality of the Polish People’s Republic, in which the poet spent most of his life, manifested in his epistolary works?

The main thesis of this study is simple: although Herbert in different periods of his life used different tactics of literary survival, which depended on external circumstances (mainly political and systemic) and on his position on the literary market, he followed – despite regime changes, political perturbations and personal circumstances – a constant strategy of earning a living from literary work without taking extra-literary jobs. Herbert chose a free-market strategy of existence. For reasons beyond his control, he departed from this principle only briefly, in 1953–1957, when he was forced to work outside the literary field by state regulations, and immediately after the events of Polish October, when he briefly became the director of the Polish Composers’ Union office. Herbert’s journey to the West is a separate turning point. From this point on, the poet will operate simultaneously in Poland and the West.

Due to the lack of complete data, it is not easy to study the consequences and follow the individual stages, and the reader should be warned right away that our knowledge is rather indirect. This book deals only with fragmentary information about the wages and realities of life in the studied period – pieces of information that testify to the personal market strategy adopted by Herbert. Full knowledge about the poet’s income is out of reach not only because many sources are inaccessible.as trade secrets (for example, contracts with publishing houses) or were carefully hidden from the Polish People’s Republic tax office and from the Polish Society of Authors and Composers (and institution which every author feared) but also because of the limitations of the poet’s correspondence as a source material. So what do we learn? That Herbert earned quite decent money which enabled him to extend his stay in the West and embark on journeys that resulted in new essays. His travels were a literary reinvestment. Incomes that we are able to discover through research are, of course, important. The main subject of our considerations, however, is the general strategy of earning a living from literary work and the ways of putting this strategy into action.

Herbert chose the precarious life of an independent writer living off his literary production. The attitude adopted by the poet was something absolutely unique. A researcher trying to establish a financial strategy for the survival of a Polish writer in the second half of the twentieth century has to deal with several problems, the most important of which are historical circumstances and ignorance of the cultural context. Soviet civilization has been destroyed and knowledge of communism is fading away. Therefore, when writing for a contemporary reader, one should explain unknown social, political and economic mechanisms as well as describe the social ways of functioning of works and the authors themselves, so that our current cultural situation and point of view do not obscure (or distort) the original features of a passed reality – hence the extensive cultural context of considerations on finance.

Nota o autorze

Dr hab. Józef Maria Ruszar – historyk literatury, dyrektor Instytutu Literatury, redaktor naczelny Kwartalnika Kulturalnego „Nowy Napis”.

Od 2004 roku organizuje konferencje naukowe pod nazwą Warsztaty Herbertowskie i wydaje serię Biblioteka Pana Cogito (69 tomów do roku 2022). W latach 2008–2010 był dyrektorem departamentu komunikacji społecznej w Narodowym Banku Polskim, a od 2016 roku jest adiunktem w Akademii Ignatianum w Krakowie. W latach 2016–2019 był kierownikiem grantu NPRH „Obrazy Boga, człowieka i świata w literaturze polskiej XX wieku”.

Autor książek: Stróż brata swego. Zasada odpowiedzialności w liryce Zbigniewa Herberta (2004); Słońce republiki. Cywilizacja rzymska w twórczości Zbigniewa Herberta (2014); Wytarty profil rzymskich monet. Ekonomia jako temat literacki (2016); Mane, tekel, fares. Obrazy Boga w twórczości Tadeusza Różewicza (2019); Zapasy Herberta ze światem. Esej o życiu pisarzy w czasach pierwszych sekretarzy (2020); opublikował też album Apostoł w podróży służbowej. Prywatna historia sztuki Zbigniewa Herberta (2006).

Wydał książkę autobiograficzną Czerwone Pająki. Dziennik żołnierza LWP (2017). Został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (2007) oraz Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2018).

Wydawca: Instytut Literatury
Skład, łamanie, przygotowanie do druku: Estera Sendecka
Korekta: Pracownia Mole, Alicja Stępniak
ISBN 978-83-66765-24-5