Wydawnictwa / ROK ROMANTYZMU / Mickiewiczowski pięcioksiąg romantyczny

Wprowadzenie

Niniejsza książka w pięciu rozdziałach omawia utwory, które odegrały kluczową rolę w rozwijaniu przez Mickiewicza prądu romantycznego w Polsce oraz w budowaniu przezeń coraz bardziej złożonych form dzieła romantycznego. Tymi utworami są: mitopoetyckie narracje z cyklu Ballady i romanse (1822), Sonety krymskiez moskiewskiej edycji dyptyku cyklicznego Sonety (1826), Konrad Wallenrod (1828), poemat Dziady jako dzieło cykliczne (1823-1832), a także Pan Tadeusz (1834) w swoim ukształtowaniu jako romantyczny poemat uniwersalny.

Rozdział pierwszy i dwa następne są poświęcone odkrywaniu prądu romantycznego jako „jedności w różnorodności”. Ludowość ballad i Dziadów wileńskich ustępuje w Sonetach krymskich założeniom estetyki transcendentalnej (rozdział drugi niniejszej książki). W toku odczytywania Konrada Wallenroda nabiera właściwego znaczenia mediewizm, nader ważny wariant prądu romantycznego, w kształtowaniu sensu poematu na pewno nieustępujący kryteriom ideowym bajronizmu (rozdział trzeci). Estetyka profetyzmu dominuje w Dziadach drezdeńskich, założenia romantycznego sarmatyzmu – w Panu Tadeuszu. Ludowość, idealizm transcendentalny, bajronizm, mediewizm, profetyzm, neosarmatyzm uświadamiają, że w praktyce Mickiewicza romantyczny światoobraz nabiera charakteru wariantywnego i panoramicznego.

Pod piórem Mickiewicza komplikuje się też forma romantycznej wypowiedzi. Ballada i sonet stają się gatunkami koronnymi wczesnego romantyzmu. Dramat obrzędowy w II części Dziadów to konstrukt mitopoetycki, osnuty na dawnych i nowych tradycjach uroczystości sakralnych, dramatu i widowisk, służący odzyskiwaniu dla kultury światoobrazu, w którym natura i byt nadnaturalny pozostają w jedności; dramat lirycznej autoprezentacji w Dziadów części IV przynosi rewelację sprzecznych usytuowań romantycznej indywidualności wobec ładu rzeczywistości i wartości ucieleśnionych w jakościowo (kwalitatywnie) pojmowanym porządku uniwersum. Sonety krymskie to nowy przejaw Mickiewiczowskiej inwencji w budowaniu struktur cyklicznych, przy czym sama ta forma gatunkowa (zgodnie z koncepcją Augusta Wilhelma Schlegla) jest symbolem uniwersum; to również rewelatorska przebudowa obrazowania przez projekcję na język liryki metafizyki Schellingiańskiej. Wybujały synkretyzm gatunkowy Konrada Wallenroda – poematu, w którym łączą się założenia mediewizmu, bajronizmu, ludowości i neohellenizmu – znamionuje już przejście od powieści poetyckiej jako wczesnoromantycznego gatunku mieszanego do dojrzałej formy otwartej romantycznego poematu historycznego.

W kolejnych wymienionych rozdziałach dominują odmienne typy lektury dzieł Mickiewicza.

Szeroko rozumiana hermeneutyka romantycznej mitopoezji ballad i Dziadów wileńskich to odczytywanie symboliki wywiedzionej przez poetę z różnych źródeł kultury (antyk śródziemnomorski; synkretyczna kultura ludu, złożona z pierwiastków magiczno-agrarnych i kultu chrześcijańskiego; organicystyczna i neohellenistyczna tradycja intelektualna); to również ukazanie ludowości jako metody interpretacji tradycji kulturalnej i jako gestu rewitalizacyjnego wobec aktualnej kultury. Swój pierwszy program romantyczny opierał Mickiewicz na idiomatyce organicystycznej. Sięgał tym samym po światoobraz wybitnie znamienny dla romantyzmu.

Estetyka filozoficzna spod znaku idealizmu Schellingiańskiego przyświeca interpretacji Sonetów krymskich. Sens cyklu krymskiego jest konstytuowany przez radykalnie nowatorskie obrazowanie, które w swojej symbolice i metaforyce otwiera jednocześnie perspektywę na wyobraźnię (jaźń twórczą) i na uniwersum. Poezja transcendentalna (termin Fryderyka Schlegla) Sonetów krymskich, która wiąże się mocnymi nićmi z moskiewskim lubomudrijem (fenomen inicjujący prąd romantyczny w Rosji), została sprawnie rozszyfrowana przez Maurycego Mochnackiego w recenzji Sonetów – będącej pierwszym znakomitym tekstem z zakresu interpretacji dzieła romantycznego w polskiej krytyce literackiej.

Za pomocą środków poetyki historycznej i lingwistyki tekstu ukazano w rozdziale trzecim złożoność formy Konrada Wallenroda. Podtytuł dzieła Powieść z dziejów litewskich i pruskich precyzyjnie ujawnia ukierunkowanie poszukiwań formalnych Mickiewicza na romantyczny poemat historyczny. W toku lektury wskazano dwa warianty i dwa źródła tragizmu Konrada Wallenroda (bajronizm, tragedia antyczna). Poddano również refleksji fakt, że poemat Mickiewicza został zinterpretowany (wbrew autorskiej instancji semantycznej) przez młodzież w duchu tyrteizmu insurekcyjnego i stał się tekstem założycielskim romantycznej poezji politycznej. W interpretacji odwołano się do instrumentarium krytyki identyfikacyjnej i do elementów komunikacyjnej koncepcji dzieła literackiego.

Rozdziały czwarty i piąty są poświęcone opisowi ponadgatunkowych form dzieła romantycznego, które Mickiewicz zastosował w swoich wielkich poematach. Ukazane są tu Dziady wileńskie łącznie z drezdeńskimi jako dzieło cykliczne, zaś Pan Tadeusz jako poemat uniwersalny. Przeprowadzono tu syntezę dwóch porządków dzieła romantycznego: genologicznego i estetycznego. Synteza ta powstała na podstawie szerokiego oglądu formy romantycznej, wyrastającej między innymi z XVIII-wiecznych praktyk kompozycji otwartej, synkretyzmu gatunkowego, formy organicznej, Schillerowskiego opisu kategorii estetycznych, które autonomizują się wobec swojej macierzystej formy gatunkowej i funkcjonują jako wizje świata w powiązaniu z innorodną formą wypowiedzi. Romantycy wnieśli do dziejów formy konsekwentny historyzm (forma przejawia się w konkretnych dziełach, nie in abstracto), własne strategie intertekstualne, estetykę korespondencji sztuk, zasadę projekcji uniwersum na formę dzieła literackiego.

Potrzebny nam tutaj pewien pasaż historyczny. Formę dzieła romantycznego nazywa się w słownikach i podręcznikach formą otwartą albo synkretyczną, wskazując na otwarty charakter kompozycji utworu lub jego gatunkowo mieszany skład. Czy ma to coś wspólnego z literacką praktyką romantykow? Tak, oczywiście, lecz tylko w takim zakresie, w jakim przejmowali oni dziedzictwo bliższej i dalszej przeszłości. Kompozycja otwarta, wraz ze specyficznym odcieniem igrającej, ironicznej humorystyki (shandyism), stała się podstawą szerokiej popularności i długotrwałej sławy Laurence’a Sterne’a. Synkretyzm gatunkowy święcił triumfy w twórczości „burzy i naporu”, a to w związku z namiętnym szekspiryzmem autorów tego ruchu (Shakespeare und keine Ende – pisał dojrzały Goethe). Europejski neoklasycyzm wytworzył metodę budowania formy organicznej, która określa między innymi nowatorstwo Ody do młodości i Grażyny. Tuż przed narodzinami romantyzmu Friedrich Schiller sformułował w rozprawie O poezji naiwnej i sentymentalnej rewelacyjny opis kategorii estetycznych, które autonomizują się wobec swojej macierzystej formy gatunkowej bądź rodzajowej i funkcjonują jako wizje świata w powiązaniu z innorodną formą wypowiedzi. Tragizm Konrada Wallenroda, równie integralny jak ten w dziełach tragediowych, jest właśnie wynikiem takiego przemieszczenia wizji świata na grunt wypowiedzi narracyjnej.

Romantycy przejęli na swój sposób rozwiązania swoich poprzednikow spod znaku preromantyzmu i neoklasycyzmu, wyciągnęli też własne wnioski z nowych koncepcji językowych, ktore od Giambattisty Vica po Wilhelma von Humboldta prowadziły w kierunku ekspresywizmu, symbolizmu, semiotyzmu, aktywizmu językowego, do spekulacji z dziedziny „językoznawstwa natchnionego”. Między innymi wypracowali oni radykalnie historyczne i intertekstualne traktowanie tradycji literackiej: forma istniała dla nich w konkretnej czyjejś wypowiedzi (Homera, Sofoklesa, Dantego, Szekspira), nie zaś in abstracto. Mieli swoiste ujęcie korespondencji sztuk – przede wszystkim jednak dokonali projekcji swojej kluczowej kategorii ontologicznej, uniwersum, na formę dzieła literackiego. Konsekwencje tego faktu były liczne i głębokie. Próbowaliśmy tu je ukazać i od strony ontologii dzieła, i od strony metodyki interpretacji, starając się, aby zagadnienia teoretyczne nie przysłoniły jednak celu głównego: odczytywania sensu poematu. Teksty scalone w niniejszym tomie ukazały się pierwotnie w książkach Mickiewiczowski romantyzm przedlistopadowy (1992) oraz Romantyzm polski. Pluralizm prądów i synkretyzm dzieła (1999). W owych książkach krzyżowały się trzy wątki: interpretacja dzieła; modelowanie prądu i okresu romantycznego; przetwarzanie romantycznej metaliteratury we współczesny dyskurs literaturoznawczy z naciskiem na historyczną adekwatność postępowania badawczego. Moim owczesnym pracom patronowali polscy badacze poetyki historycznej i estetyki literackiej; na tle międzynarodowym polskie studia romantyczne z tego zakresu przyniosły bodaj najbardziej oryginalne i trwałe rezultaty. Inspirowały mnie prace szkoły lubelskiej i tradycje krakowskie, z ktorych wywodził się moj mistrz Profesor Marian Tatara. Dozgonny dług wdzięczność odczuwam wobec Profesora Henryka Markiewicza, ktory z życzliwą afirmacją zechciał przeczytać przed oddaniem do druku Romantyzm polski. Pluralizm prądów i synkretyzm dzieła. W toku swojego seminarium metodologicznego Uczony wdrażał doktorantów do erudycyjnej rzetelności i rozsądnego pluralizmu, do stosowania prawdziwie adekwatnych narzędzi i do przestrzegania ekonomii środków badawczych, do zdystansowanej oceny i krytycznej adaptacji koncepcji naukowych, także tych opatrzonych rozgłośnymi rekomendacjami.

Summary

The book, written in five chapters, presents works which played a key role in developing
the romantic trend in Poland by Mickiewicz and creating increasingly complex
forms of the romantic work by this artist. Such works included: mythopoetic narrations
of the cycle Ballady i romanse (1822), Sonety krymskie of the Moscow edition
from the cyclical diptych Sonety (1826), Konrad Wallenrod (1828), poem Dziady as
a cyclical work (1823-1832) as well as Pan Tadeusz (1834) in its form as a romantic
universal poem.
The first, second and third chapters are dedicated to discovering the romantic
trend as the“unity in diversity”. The folksiness of ballades and Vilnius Dziady is replaced
in Sonety krymskie by the assumptions of transcendental aesthetics (the second
chapter). During reading of Konrad Wallenrod the medievalism receives proper
meaning. It is a very important variant of the romantic trend, and in shaping the
sense of the poem certainly not less significant than idealistic criteria of bayronism
(the third chapter). Aesthetics of prophetism is dominant in Dresden Dziady, and the
assumptions of romantic sarmatism are prevailing in Pan Tadeusz. Folksiness, transcendental
idealism, bayronism, medievalism, prophetism, neosarmatism – all these
elements make the reader aware that in his literary practice Mickiewicz developed
the romantic image of the world as an element with variant and panoramic character.
In works written by Mickiewicz, the form of the romantic communication appears
more complicated. The ballade and sonnet became the essential genres of the
early Romanticism. The ritual drama in the second part of Dziady is the mythopoetic
construct, based on old and new traditions of sacred ceremonies, dramas and shows,
serving for regaining the image of the world, in which nature and supernatural being
remain in the unity. The drama of lyrical self-presentation in the fourth part of Dziady
brings a revelation of contradictory positions of the romantic individuality towards
the reality order and values materialised in the qualitatively understood order of the
Universe. The work Sonety krymskie constitutes a new manifestation of Mickiewicz invention in creating cyclical structures, and this genre form (according to the conception
proposed by August Wilhelm Schlegel) is a symbol of the Universe; these
sonnets represent also the revelatory transformation of imaging – by projection – of
the Schelling metaphysics into the language of lyric poetry. Rich genre syncretism of
Konrad Wallenrod – the poem in which the assumptions of medievalism, bayronism,
folksiness, neo-Hellenism are combined – already indicates the transition from the
poetic novel as the early romantic mixed genre to the mature and open form of the
romantic historical poem.
In the next chapters, other types of Mickiewicz works are dominant. Broadly
understood hermeneutics of the romantic mythopoetry of the ballades and Vilnius
Dziady means reading the imagery derived by the poet from different sources of
culture (the Mediterranean antiquity; syncretic folk culture composed of magic and
agrarian elements as well as the Christian cult; organicistic and neo-Hellenistic intellectual
tradition). This is also the presentation of folksiness as a method of interpretation
of the cultural tradition and as a revitalisation gesture towards the current culture.
Mickiewicz created his first romantic programme on the basis of organicistic idiomatics
so he used the world image which is very characteristic for the Romanticism.
The philosophical aesthetics of the Schelling idealism accompanies the interpretation
of Sonety krymskie. The sense of the Crimea cycle is constituted by radically
innovative imaging which in its symbols and metaphors opens a perspective for the
imagination (creative self) and Universe. The transcendental poetry (term proposed
by Friedrich Schlegel) of Sonety krymskie, which is strongly connected with Moscow
lubomudrij (the phenomenon initiating the romantic trend in Russia), was efficiently
deciphered by Maurycy Mochnacki in a review of Sonety – this is the first excellent
text within the interpretation area of romantic works in the Polish literary critique.
The third chapter presents, with means of the historical poetics and text linguistics,
the complexity of the Konrad Wallenrod form. The work subtitle Powieść z dziejów
litewskich i pruskich [A Novel From the History of Lithuania and Prussia] precisely
reveals the direction of the formal search made by Mickiewicz towards the romantic
historical poem. In the course of analysis, two variants and two sources of pathos in
Konrad Wallenrod were indicated (bayronism, antique tragedy). Furthermore, the
analysis concerns a fact that the poem written by Mickiewicz was interpreted (against
the authorial semantic instance) by the youth in spirit of the insurrectional tyrteism
and it became a founding text of the romantic political poetry. The interpretation refers
to the instrumentation of identity critique and elements of the communicational
conception of the literary work.
The fourth and fifth chapters describe supergenre forms of the romantic work,
which Mickiewicz used in his great poems. Vilnius and Dresden Dziady are shown
here together as a cyclical work, and Pan Tadeusz as a universal poem. Moreover, the synthesis of two orders – genological and aesthetical – of the romantic work is made
in this part of the publication. The synthesis relies on broad scrutiny of the romantic
form stemming, among others, from the 17th century practices of the open composition,
genre syncretism, organic form, and Schiller description of aesthetical categories
which became autonomous against their parental genre form and function as
visions of the world in connection with a distinct form of the utterance. Romantics
enriched the history of the form with consistent historicism (the form manifests itself
in particular works, not in abstracto), their own intertextual strategies, aesthetics of
correspondence of arts, and principle concerning the Universe projection on the form
of the literary work.

***

Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach zadania Kanon Polski.

Wydawca: Księgarnia Akademicka
Miejsce i rok wydania: Kraków 2021
Opracowanie redakcyjne: Maria Indyk, Włodzimierz Łukawski
ISBN: 978-83-8138-543-5