Wydawnictwa / ROK ROMANTYZMU / Nawiązane ogniwo. Studia o poezji Cypriana Norwida i jej kontekstach

Wprowadzenie

Studia i szkice zebrane w tej książce powstawały w pierwszej dekadzie XXI wieku. W centrum zawartej w nich historycznoliterackiej refleksji znajduje się twórczość Cypriana Norwida. Jej lektura stała się punktem wyjścia dla interpretacji kilku rożnych wątków dziewiętnastowiecznego dziedzictwa (stąd „konteksty” w podtytule) i zarazem głosem w ciągle otwartej dyskusji o miejscu pisarza w tradycji i na tle nurtów ważnych w kulturze artystycznej dwóch ostatnich stuleci.

We współczesnych badaniach nad pisarstwem i plastycznym dorobkiem Norwida sąsiadują i czasami splatają się, harmonijnie lub polemicznie, dwie perspektywy: retrospektywna, ugruntowana dzięki pracom na przykład Wacława Borowego, Kazimierza Wyki, Zofii Stefanowskiej, Zofii Trojanowiczowej, Edwarda Kasperskiego – analizująca dzieło artysty na tle XIX wieku i tradycji wcześniejszej, oraz taka, którą dla symetrii określam jako progresywną. W obrębie tej drugiej pojawiają się pytania o Norwida jako prekursora późniejszych zjawisk artystycznych, na przykład symbolizmu, prądów ideowych czy filozoficznych, takich jak chrześcijański personalizm lub na przykład hermeneutyka. I nie chodzi tutaj o genetyczną zależność, lecz o skłaniające do namysłu antycypacje. Przesłanką podejmowania tego zespołu problemów jest między innymi spostrzeżenie, że z górą sto lat po włączeniu twórczości autora Vademecum w żywy obieg kultury mamy do czynienia ze zjawiskiem: „Norwid poetów”. Co decydowało o tym, że swojego mistrza widzieli w nim zarówno ci, którym była bliska postawa religijna i aksjologiczna pisarza (na przykład Zbigniew Herbert czy Karol Wojtyła / papież Jan Paweł II), jak i ci, którzy podkreślali wobec niej dystans (na przykład Tadeusz Różewicz czy Julian Przyboś)? Otwarte pozostaje też pytanie o zainteresowanie Norwidem tych komparatystów, którzy włączają w krąg swoich badań polską poezję, analizują ją niejako z zewnątrz i często – właśnie progresywnie. Dodatkowym czynnikiem sprawiającym, że pytanie o miejsce Norwida w procesie historycznoliterackim powraca cyklicznie, jest rewizja struktury tegoż procesu, związana zwłaszcza z pytaniami o granice modernizmu. Wszystko to sprawia, że Norwid coraz częściej bywa czytany poprzez „topos antycypacji”. Dirk Uffelmann zwrócił uwagę na szczególny kształt obecności Norwida prekursora.

[…] topos Norwida jako prekursora przedstawia w historii recepcji szczególną formę praktykowanego w każdej epoce pisania na nowo kulturowej przeszłości i jej współczesnej kanonicznej implementacji. Staje on w poprzek rozważanych teoretycznie, historycznoliterackich możliwości rozumienia ewolucji i tradycji, wpływów i nowatorstwa. Topos antycypacji sugeruje systematyczny sposób badania.

Jeżeli zgodzić się z przytoczoną konkluzją, to konsekwencją metodologiczną będzie wybór metody interpretacyjnych zbliżeń, a nie – perspektywy generalizującej. Pisząc poszczególne studia, nie przyjmowałam też z góry założenia o większej doniosłości Norwida spadkobiercy tradycji niż prekursora bądź odwrotnie. Rozpatrując kwestie szczegółowe, starałam się pamiętać o obu aspektach; sądzę bowiem, że redukcja któregokolwiek z nich raczej oddala od rozumienia artysty i jego miejsca w kulturze, niż zbliża do niego.

Interpretacje zawarte w tej książce wpisują się w trzy kręgi problemowe: w krąg genologiczny, w komparatystyczne badanie motywów oraz – rekonstrukcję refleksji estetycznej pisarza. Kompozycyjną klamrę stanowią szkice poświęcone stanowi badań. Część pierwsza pełni funkcję wstępu i wskazuje główne wątki współczesnej norwidologii; wprowadza też w materię realizowanych zespołowych projektów badawczych i edytorskich zogniskowanych wokół dzieła i życia Norwida. Część czwarta, zatytułowana Varia, przypomina z jednej strony najbliższy kontekst romantyczny twórczości autora Quidama, literackie ogniwo, do którego ten bezpośrednio nawiązywał, czyli poezję Zygmunta Krasińskiego. Z drugiej strony, analizuję tutaj dialog z tradycją romantyczną i norwidowską w twórczości Zbigniewa Herberta. Intencją zestawienia obok siebie tych dwóch tekstów było wskazanie na współobecność i komplementarność retrospektywnej i progresywnej perspektywy interpretacyjnej. Artykuł poświęcony zamkniętemu już historycznoliterackiemu dorobkowi Zofii Stefanowskiej jest po prostu wyrazem wdzięczności dla ważnej dla mnie przewodniczki po norwidowskich i romantycznych badawczych ścieżkach i dlatego uznałam, że powinien zamykać książkę. Ale, sąsiadując z recenzją książek Wiesława Rzońcy, też odsłania napięcia, jakie rodzą się przy zderzeniu lektury Norwida romantycznego z czytaniem Norwida jako prekursora późniejszych zjawisk i idei.

Druga część jest spojrzeniem poprzez pryzmat gatunkowych nawiązań i przekształceń. Zawarte w niej studia odsłaniają ironiczny paradoks: Norwid pozostał w XIX wieku nienawiązanym ogniwem, mimo (a może właśnie dlatego) że chciał być ogniwem nawiązującym, pomostem między źródłami europejskiej kultury, odchodzącym romantyzmem i projektem nowego – pozbawionego jeszcze wyraźnych kształtów8. Dzięki potencjałowi antycypacji stał się Norwid silnym ogniwem tradycji dopiero w XX wieku – ten aspekt wskazują w książce zwłaszcza studia o rapsodyczności i żywiole eseistycznym. Z kolei najobszerniejsza część trzecia jest wędrówką po ideach, motywach i wierszach w podwójnej perspektywie: historycznej (sięgającej po nawiązania helleńskie i biblijne aż do progu dziewiętnastowieczności) i horyzontu współczesnego.

Większość studiów była publikowana (lokalizację pierwodruków podaję w nocie bibliograficznej), trzy – to teksty nowe. Wszystkie cytaty z utworów Norwida, jeśli w przypisie nie zaznaczam tego inaczej, przytaczam za edycją: C. Norwid, Pisma wszystkie, t. 1-9, oprac. i komentarzami opatrzył J. W. Gomulicki, Warszawa 1971-1976. W przypisach używam skrótów dla oznaczenia tego wydania: PWsz. – dla tytułu, cyfr rzymskich – dla wskazania tomu, arabskich – dla stron.

Studies on the Poetry of Cyprian Norwid and Its Contexts

Summary

The studies and outlines gathered in the book have been written for the decade.In the centre of the historic – literary reflection included there are the works of Cyprian Norwid. Their reading became a point of entry for the interpretation of several various threads of the 19th century heritage, hence, the contexts in the subtitle, and a voice in the currently open discussion on the place of the writer in the tradition and on the background of the trends important in the artistic culture of last two centuries. In current research on the writings and art of Norwid there are two neighbouring perspectives, mingling, sometimes harmoniously or polemically. These are a retrospective perspective, founded by the works by Wacław Borowy, Kazimierz Wyka, Zofia Stefanowska, Zofia Trojanowiczowa, Edward Kasperski among others, which analyses the work of the artist on the background of the 19th century and earlier, as well as a progressive perspective, as I decided to call it for symmetry reasons. The latter presents questions inquiring about Norwid as the precursor of such a later artistic phenomenon as symbolism,ideological or philosophical trends such as Christian personalism or hermeneutics.It does not concern genrological dependence but anticipations causing a further consideration. The rationale behind the group of the issues is the observation we have dealt with the phenomenon of ‘poets’ Norwid’ for over a hundred years after the introduction of the author of Vade-mecum in the live circulation of culture. What has decided about the situation in which both those who appreciated religious and axiological attitude of the writer such as Zbigniew Herbert or Karol Wojtyła / John Paul II, and those who distanced themselves from it such as Tadeusz Rożewicz or Julian Przyboś, seen him as their master? The question of the interest in Norwid of those comparatists who research Polish poetry analysing it from outside and, most frequently, progressily remains still openy.An additional factor resulting in the question about the place of Norwid in the historic – literary proces appears continually is the revision of the structure of the process connected with questions about the borders of modernism.

All of that causes Norwid to be read through the ‘anticipation topos’. Dirk Uffelmann noticed a particular presence of Norwid – precursor.

the topos of Norwid as a precursor presents a particular form in the history of reception practiced in every era of rewriting the cultural past and its modern canonical interpretation. It stands against theoretically assumed, historical-literary possibilities of the understanding of the evolution and tradition, influences and innovations. The topos of anticipation suggests a systematic way of research.

If we agree on the conclusion above, the methodological consequence will be the choice of the method of the interpretational focus, and not from the generalizing perspective. Writing various studies I did not assume a greater significance of Norwid – inheritor of the tradition and not a precursor or otherwise in advance. Considering particular issues I was trying to remember both aspects; I believe that a reduction of any of them would put away the understanding of the artist in the culture instead of drawing near.

Interpretations enclosed in the book are written into three circles of subject matter: a genrological circle, the comparativist research of the motifs, and a reconstruction of the aesthetic reflection of the writer. The compositional enclosure is achieved by the outlines devoted to the state of the research. The first part functions as an introduction and displays main trends of modern research on Norwid; it introduces the reader into the matter of the group research and editorial projects focusing on the life and works of Norwid. The fourth part, entitled Varia, on one hand, recalls the closest romantic context of the author of Quidam, a literary link, to which he was bound, the poetry of Zygmunt Krasiński. On the other hand, I analyse a dialogue between the romantic tradition and Norwid present in the works of Zbigniew Herbert here. The intentionality of putting those two texts together was pinpointing mutual presence and complementarity of the retrospective and progressive interpretational perspectives. The paper devoted to the historic – literary output of Zofia Stefanowska is simply an expression of gratitude to the guide to the ways of research on romanticism and Norwid, tremendously important to me, thus I decided it should close the book. However, neighbouring the review of the works of Wiesław Rzońca displays the tensions that appear while reading romantic Norwid with Norwid as the precursor of later phenomena and ideas.

The second part is a view through a prism of genre references and transformations. The studies included display an ironic paradox: Norwid was an unbound link in the 19th century; nonetheless, he had wanted to be a bound link, a bridge between the sources of European culture, a parting Romanticism and a project of something new, lacking a clear shape.7 Due to the potential of the anticipation Norwid became a strong link of tradition only in the 20th century, this aspect is discussed in the book in the studies on rhapsodic and essayistic elements in his works. The third part, the biggest one as well, is a travel over ideas, motifs, and poems in a double perspective, a historic one, reaching from Hellenistic and biblical references to the brink of the 19th century, and a horizon of modernity.

Most of the studies have been published, the placement of which is given in the Bibliographical Note at the end of the book, four of them are new. All quotes from Norwid, if noted otherwise, come from Cyprian Norwid, Pisma wszystkie, t. I-XI, opracował i komentarzami opatrzył Juliusz W. Gomulicki, Warszawa 1971-1976 (Cyprian Norwid, Complete Works, vol. I-XI, ed. Juliusz W. Gomulicki, Warszawa 1971-1976). In the footnotes I use PWsz. for the title, Roman numbers for the indication of the volume, Arabic ones for pages.

Grażyna Halkiewicz-Sojak (prof. dr hab.) – związana z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu, historyk literatury, członkini zarządu Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Rady Fundacji Museion Norwid, komitetów redakcyjnych Dzieł wszystkich Cypriana Norwida oraz rocznika „Studia Norwidiana”. Została odznaczona srebrnym medalem „Gloria Artis” i medalem Komisji Edukacji Narodowej. Jej badania skupiają się na literaturze okresu romantyzmu, zwłaszcza na twórczości Cypriana Norwida oraz Zygmunta Krasińskiego, co znalazło wyraz w licznych artykułach i kilku książkach, np. Byron w twórczości Norwida (1994), Wobec tajemnicy i prawdy. O Norwidowskich obrazach „całości” (1998), „Przedświt” Zygmunta Krasińskiego (2004), Nawiązane ogniwo (2010). W obręb jej zainteresowań naukowych wchodzą również zagadnienia związane z recepcją poezji XIX wieku w XX-wiecznej i współczesnej literaturze (zob. np. Karol Wojtyła/Jan Paweł II wobec tradycji kultury polskiej [współautorstwo, 2015], „Znalazłem ciszę…” Tadeusz Różewicz w szkole Cypriana Norwida [2021]).

Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach zadania Kanon Polski.

Wydawca: Księgarnia Akademicka
Miejsce i rok wydania: Kraków 2021
Opracowanie redakcyjne: Mirosława Buczyńska
ISBN: 978-83-8138-555-8