Nowy Napis Co Tydzień #208 / Wielka historia małych Polaków. Recenzja książki „Najmłodsi bohaterowie. Historia polskich dzieci X–XXI w. Opowieści o walce i cierpieniu”

Polska historia i dzieci – temat ten pozornie może nie wydawać się ani szczególnie oryginalny, ani przesadnie zajmujący. Nic bardziej mylnego. Wielowiekowe dzieje naszego kraju pełne są opowieści z udziałem dzieci, nierzadko mrożących krew w żyłach oraz niezmiernie istotnych dla kształtowania się przyszłości czy to Polski Piastowskiej, Jagiellońskiej, czy którejkolwiek z trzech Rzeczypospolitych. Pierwsze skojarzenia, które mogą przyjść na myśl w związku z głównym tematem omawianej książki, to słynna historia dzieci z Wrześni czy też obrona Głogowa i najmłodsi wykorzystywani jako żywe tarcze. Jednak to tylko niektóre warte poznania przykłady obecności młodych Polaków w historii ich kraju: jest ich dużo, dużo więcej.

Przekrój dziejów

Historyczny esej, stworzony przez troje toruńskich historyków, to zbiór historii z najrozmaitszych okresów polskich dziejów. Począwszy od średniowiecza, a skończywszy na czasach najnowszych. Dzięki tej książce czytelnik pozna nie tylko dzieje wspomnianego Głogowa, ale także rozterki Mieszka I, który zmuszony był oddać cesarzowi niemieckiemu swego syna Bolesława jako zakładnika. Czytelnik dowie się, jak młodzi Polacy walczyli o niepodległość w okresie zaborów oraz jak byli prześladowani przez Niemców i Rosjan w XX wieku. Z książki tej wyłania się nietypowy i nad wyraz ciekawy przekrój dziejów naszego kraju pisanych rękami tych najmniejszych, choć czy najsłabszych? Przykłady zawarte w publikacji wielokrotnie udowadniają, że było zupełnie odwrotnie – dzieci wykazywały się największym hartem ducha. Bohaterowie niezłomni w walce, ale także męczennicy ponoszący ofiarę na ołtarzu historii – istnieją różne wymiary obecności dzieci i młodzieży w dziejach naszego kraju. Każdy z nich jest inny i frapujący. Tym bardziej cieszy, że autorzy pokusili się o stworzenie zestawu esejów opisujących tak ważne, a zarazem tak oryginalne historie, o oddanie hołdu tym, o których nieraz łatwo zapomnieć.

A kim dokładnie są rzeczeni autorzy? To troje naukowców pochodzących z Torunia – profesor Wojciech Polak, profesor Sylwia Galij-Skarbińska oraz ksiądz doktor Michał Damazyn. Polak jest wykładowcą na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, autorem wielu książek poświęconych historii Polski XVI i XVII wieku, a także publikacji traktujących o działaniach opozycji demokratycznej w PRL (między innymi Żółkiewski. Pogromca Moskwy czy Nikczemność i honor. Stan wojenny w stu odsłonach). Galij-Skarbińska, również z UMK, to badaczka, której zainteresowania naukowe koncentrują się przede wszystkim wokół tematu funkcjonowania służb specjalnych w PRL. Z kolei ksiądz Michał Damazyn jest autorem sześciotomowej serii Bydgoszczan portret własny oraz prac naukowych i popularnonaukowych z zakresu historii najnowszej i teologii duchowości. Różne drogi, różne zainteresowania, odmienne specjalizacje – to pozwoliło na stworzenie pracy zbiorowej, która jest tyleż merytoryczna, co przystępna i zajmująca.

Od zarania dziejów do dwudziestowiecznych walk o wolność

Jak zauważyłem powyżej, publikacja Białego Kruka zbiera doświadczenia młodych Polaków z różnorodnych okresów historycznych, co daje ciekawą i wielowątkową perspektywę. Całość podzielona jest na pięć części. Pierwsza z nich – Od zarania – to dzieje najdawniejsze. To właśnie tu znalazł się rozdział o dzieciach głogowskich, Bolesławie (później Chrobrym), który został oddany na zakładnika przez swojego ojca Mieszka I, czy o świętej Jadwidze, która zasiadła na polskim tronie. Co w tym kontekście wymowne, tytułowe dziecięce bohaterstwo niekoniecznie musi wiązać się z ofiarą lub męczeństwem. Tak jak w przypadku Jadwigi, niejednokrotnie mowa tu o jej naprawdę istotnej i doniosłej roli w kształtowaniu dziejów. Eseje kreślone przez historyków nie dotyczą zresztą tylko koronowanych głów: czytelnik odnajdzie w tym segmencie także choćby część poświęconą Stanisławowi Kostce. To wszystko pokazuje, jak rozliczne były w naszych dziejach przykłady wybitnych młodych postaci, a przy tym, jak bardzo się od siebie różniły.

Kolejna część, zatytułowana Powstania, dotyczy zmagań młodych z walką o wolność wtedy, gdy umęczona Rzeczpospolita najbardziej tego potrzebowała. Germanizacja, rusyfikacja czy wywózki na Sybir – to tylko niektóre przykłady opisywanych tu wzruszających wydarzeń, które dotyczyły młodych Polaków. Podobnie w przypadku kolejnej części pod tytułem Wolność, w której pojawiają się obrońcy Lwowa czy Płockie Orlęta. Okupacja to część, w której autorzy koncentrują się na wydarzeniach z okresu drugiej wojny światowej, od opisu obozu w Lubawie przez walkę powstańców warszawskich czy losy najmłodszych więźniów Pawiaka. Jednak kto myśli, że na katuszach wojennych kończą się trudy polskich dzieci, ten się myli. Ostatnia część książki zatytułowana Po wojnie pokazuje toczoną ponownie walkę o wolność, tym razem w PRL. Bohaterowie poznańskiego czerwca, Janek Wiśniewski, heroizm harcerzy – to tylko niektóre przykłady bojów toczonych przez młodych z autorytarnym systemem Polski Ludowej.

Na powyższych przykładach widać, jak wielowątkowi i bogaci w treść są Najmłodsi bohaterowie powstali dzięki pracy Polaka, Galij-Skarbińskiej i Damazyna. Równocześnie omawiana książka nie jest jedynie przypadkowym zbiorem anegdot czy subiektywnie dobranych kontekstów. To rzetelny przekrój najważniejszych wydarzeń polskich dziejów, tych dawniejszych i bardziej współczesnych. Pokazuje on jednak znane problemy z innej strony – nietypowej, często pewnie nieznanej, a ważnej. Autorzy we wstępie do książki podkreślają, że losy opisywanych tu postaci są szczególne: z jednej strony to ludzie, którzy bezpowrotnie stracili beztroskie, spokojne dzieciństwo, jednak z drugiej – zapisali się złotymi zgłoskami w annałach polskiej historii. Za to należy im się szacunek. Ta książka woła o ten szacunek i docenienie, a autorzy czynią to w idealnie wyważony sposób.

Głębia treści i prosty język

Co to dokładnie oznacza? Że ogrom informacji, faktów historycznych i poważnych spraw został tu opowiedziany przystępnym językiem i przyodziany w piękną, barwną polszczyznę. Widać to nieustannie na kartach książki, a tych jest niemało, bo przeszło pięćset. Dzięki żywej narracji – budowanej w niespieszny, naturalny i plastyczny sposób – łatwo można utożsamić się z bohaterami przedstawianych zdarzeń, poznać i wejść w ich świat, a tym samym niejednokrotnie poczuć wagę dokonywanych przez nich wyborów tudzież bezmiar cierpienia, tak jak we wspominanym już rozdziale dotyczącym roli dzieci podczas obrony Głogowa.

Autorzy kreślą krótki i przystępny obraz szerszego kontekstu historycznego dotyczącego walk toczonych przez Bolesława Krzywoustego z Henrykiem V, ówczesnym władcą niemieckim. Ukazany zostaje przebieg bitwy o Głogów oraz jej główny (z perspektywy książki) punkt – użycie przez przeciwnika Krzywoustego zakładników, dzieci właśnie, do obrony. Z jednej strony ktoś mógłby zarzucić temu, jak i innym rozdziałom Najmłodszych bohaterów, że prowadzona narracja jest zbyt uproszczona, że nie została dostatecznie pogłębiona, że brak tu szczegółowego i naukowego ujęcia opisywanego problemu. Jednak publikacja ta w żadnym miejscu nie rości sobie prawa do statusu monografii naukowej. Jak już wspomniałem, pod względem gatunkowym jest to esej historyczny, którego nadrzędnym celem pozostaje zakreślenie problemu obecności dzieci i młodych ludzi w historii Polski. Tym samym ujęcia proste i lekkie w formie (mimo wagi tematów) są w pełni uprawnione.

Ten eseistyczny i popularnonaukowy charakter książki podkreślony jest także przez mnogość ilustracji. Te mają różnorodny charakter: czasem są to mapy pokazujące geopolityczne położenie kraju w określonych okresach historycznych, innym razem to reprodukcje obrazów. W książce odnajdziemy także wiele zdjęć, nieraz bardzo poruszających, jak na przykład to towarzyszące rozdziałowi Polskie dzieci na nieludzkiej ziemi, opowiadającemu o małych Polakach wywiezionych na Syberię. To rozdział pisany z ogromną wrażliwością, barwnym i pełnym metafor językiem, który osadza losy młodych ludzi w kontekście wielkich nazwisk i tematów powiązanych z dalekowschodnim uciemiężeniem – od Innego świata Herlinga-Grudzińskiego począwszy, a na Sołżenicynie skończywszy. Tym wywodom towarzyszą zdjęcia wywożonych dzieci wykonane w latach czterdziestych. Łachmany, wychudzone twarze łaknące spokoju… Trudno nie poczuć poruszenia, obcując z tym obrazem i historią. Taki przede wszystkim jest właśnie cel tej publikacji – zachować pamięć, oddać cześć bohaterom. Zarówno słowem, jak i obrazem.

By pamiętać o polskich orlętach

Nie oznacza to bynajmniej, że wysiłek historyków lub merytoryczna wartość ich publikacji zostają w ten sposób umniejszone. Podkreślić jedynie należy, że do Najmłodszych bohaterów warto podejść we właściwy sposób. Jeżeli ktoś spodziewa się po tej książce fachowych, przepastnych analiz źródeł, zawiedzie się. Lecz jeśli ktoś chce udać się na spotkanie z wyjątkowymi bohaterami i ujrzeć wielobarwny pejzaż polskich dziejów, będzie usatysfakcjonowany. W tej książce nie chodzi o naukowość i profesjonalną analityczność (choć wszelkie fakty podane tu zostały w sposób jak najbardziej rzetelny), lecz o serce i ducha – o ukazanie głębokiej prawdy o polskich dziejach, w których w walkę o wolność angażowali się nieoczekiwani uczestnicy. Wyłania się z tej książki obraz heroizmu, poczucia dziejowej misji, a czasem po prostu codziennego i niespodziewanego męczeństwa. Wyłaniają się z niej portrety dzieci niezwykłych, o których warto pamiętać.

Merytorycznie jest to wartościowy i przemyślany esej. Strukturalnie – ciekawy układ rozmaitych wątków. Stylistycznie – tchnąca wspaniałym językiem opowieść, płynąca lekko i wartko zarazem, wciągająca i poruszająca. Nie bez przyczyny recenzja tej książki ukazuje się w tym miejscu, wśród wielu recenzji literatury polskiej – bo choć to rzecz o historii, to przede wszystkim skreślona zmyślną i piękną literą.

W. Polak, S. Galij-Skarbińska, ks. M. Damazyn, Najmłodsi bohaterowie. Historia polskich dzieci X–XXI w. Opowieści o walce i cierpieniu, Biały Kruk, Kraków 2023.