Nowy Napis Co Tydzień #087 / „Tematy i Konteksty”. Wyzwania (i wyznania) tłumacza
W rozmyślaniach nad literaturą światową nie można pominąć istotnej kwestii, to jest funkcji i roli literatury polskiej we współczesnym świecie. Ten wątek pojawia się coraz częściej i „intensywniej” w różnorakich badaniach i rozważaniach nad istotą literatury, ostatnio poświęca się mu wyjątkowo dużo uwagi chociażby ze względu na osobę Olgi Tokarczuk, laureatki literackiej nagrody Nobla za 2018 rok. Recepcja dzieł samej noblistki, ale i ogólnie współczesna literatura polska i jej odbiór w szeroko pojętym świecie stały się obiektem zainteresowania teoretyków, krytyków, literaturoznawców oraz miłośników literatury, nie tylko polskiej.
W związku z tym nasuwa się szereg pytań: Jaką funkcję pełni literatura polska na tle literatury międzynarodowej? Jak jest oceniana twórczość polskich autorów przez zagranicznych czytelników? Po prostu – jak literatura polska „odnajduje się w świecie”? W tym kontekście warto jeszcze zadać sobie pytanie o rolę tłumacza w „promowaniu” literatury na obcojęzycznych rynkach – wydaje się dzisiaj być rzeczą oczywistą, że sprawne tłumaczenie nie ogranicza się li tylko do techniki i umiejętności translatorskich. Czy zadaniem, może nawet misją i powinnością tłumacza jest również przybliżanie sylwetki autora, propagowanie jego dzieł, upowszechnianie ich w środowisku czytelniczym i nie tylko? Te pytania niewątpliwie zasługują na uwagę, a próby odpowiedzi na nie znaleźć można w zbiorze wnikliwych, intrygujących artykułów oscylujących wokół zasygnalizowanej problematyki. Recepcja i przekład literatury polskiej są bowiem tematem przewodnim dziesiątego numeru „Tematów i Kontekstów” [nr 10 (15) 2020], pod redakcją Jolanty Pasterskiej, Arkadiusza Lubonia, Marcina Wyrembelskiego, czasopisma naukowego z zakresu nauk humanistycznych, wydawanego przez Uniwersytet Rzeszowski.
W periodyku zamieszczono sześć działów poświęconych następującej tematyce: Recepcja i przekład, Z doświadczeń tłumacza, Przestrzenie emigracji, Rozprawy i konteksty, Odczytania i polemiki oraz Sprawozdania i komunikaty. W czasopiśmie znajdują się artykuły naukowe, rozprawy, szkice, recenzje, eseje, których różnorodność odpowiada wymienionym powyżej podrozdziałom. Niewątpliwie największą uwagę czytelnika przykuwa moduł: Recepcja i przekład, który stanowi korpus aktualnego wydania czasopisma. Seria tematycznych artykułów porusza istotne kwestie, związane nie tylko z technicznymi aspektami pracy translatora, ale również z mechanizmami odbioru literatury polskiej na rynkach obcojęzycznych. Co ciekawe, w artykułach zaprezentowano pracę tłumaczy oraz recepcję literatury polskiej w różnych kręgach kulturowych i językowych. W omawianej serii ukazał się cykl tekstów, w których autorzy koncentrują się na tłumaczeniach literatury i poezji polskiej na język włoski (między innymi uwzględniono prace Antona Marii Raffa nad przekładem poetyckim, omówiono twórczość Ewy Lipskiej, a także strategie tłumaczenia na język włoski wymagającej pod względem leksykalnym Wojny polsko-ruskiej pod flagą biało-czerwoną Doroty Masłowskiej), ale też nakreślają proces upowszechniania twórczości włoskich twórców i myślicieli na gruncie kultury polskiej (przykład Wojciecha Karpińskiego i jego istotnego wkładu w popularyzację myśli Nicoli Chiaromontego). Na podkreślenie zasługują niewątpliwie artykuły poświęcone twórczości Kazimierza Wierzyńskiego czy Jerzego Pietrkiewicza. Dla koneserów literatury wychodzącej spod pióra Julii Hartwig miłym doświadczeniem będzie prześledzenie jej pracy jako tłumaczki – często pomijanego, aczkolwiek ważnego aspektu życia pisarki. Polscy poeci (Czesław Miłosz, Zbigniew Herbert) zyskali ogromną popularność w Izraelu za sprawą znakomitego tłumaczenia ich liryki na język hebrajski. Zdaniem autorki artykułu omawiającego warsztat translatorski Davida Weinfelda współczesna poezja w Izraelu znajduje się pod mocnym wpływem tychże poetów właśnie, co zawdzięczać należy kunsztowi i wrażliwości tłumacza. W części poświęconej recepcji i przekładowi literatury polskiej nie może przecież zabraknąć rodzimego wieszcza. Przekładom Ustępu do Dziadów, cz. III Adama Mickiewicza na język rosyjski towarzyszyły niezmiennie polityczne i historyczne konteksty, które – rzecz oczywista – nie pozostały bez wpływu na proces powstawania tłumaczenia. Czytelnik może zatem prześledzić różnorodne zawiłości pracy tłumaczy usiłujących „dopasować” ten arcytrudny fragment Dziadów do aktualnej atmosfery politycznej i społecznej. Natomiast o sytuacji odmiennej, to znaczy o przybliżaniu polskiemu czytelnikowi literatury obcojęzycznej traktują artykuły, w których opisane zostały tłumaczenia liryki Friedricha Hölderlina i wschodnioniemieckiej literatury okresu „przemiany”, po upadku NRD i zjednoczeniu Niemiec. Zarówno w kwestii tłumaczeńHölderlina, jak i „Wende-Literatur” na rynku polskim pojawiły się pewne trudności i komplikacje, z którymi musieli zmierzyć się translatorzy i wydawcy.
Omówiony (bardzo pokrótce) moduł tekstów prezentuje szeroki wachlarz zagadnień związanych z przekładoznawstwem i recepcją. Ale wskazuje też na jeszcze jeden istotny aspekt, to jest na wielowymiarową pracę translatora, którego działalność dalece wykracza poza sam fakt technicznego opracowania tekstu i przekładu na język docelowy. Wyzwaniem musi być zrozumienie stylu, smaku, słowa, rytmu i rymu oraz emocji autora, a następnie odzwierciedlenie tych fenomenów w tłumaczeniu i połączenie tak różnorodnych, wymagających elementów technicznych i poetyckich, warsztatowych i pozazmysłowych w harmonijną całość. Trafnym podsumowaniem, a zarazem przesłanką do wnikliwej lektury modułu Recepcja i przekład są słowa Redaktorów ze Wstępu do tomu:
Interesujące są obrane strategie, dzięki którym translatorzy wychodzą naprzeciw oczekiwaniom zagranicznych czytelników, ale także kryteria selekcji utworów, które zaważyły na decyzjach wydawniczych. Rozważania wsparte doświadczeniem „przekładoznawczym” odsłaniają sekret ponadlokalnego sukcesu niektórych pisarzy polskich oraz jasno wskazują, jaki udział w nim mieli zaangażowani w proces międzyjęzykowego transferu tłumacze.
Podążając tym tropem, przechodzimy od razu do kolejnego rozdziału „Tematów i Kontekstów”. W module Z doświadczeń tłumacza znajdują się tylko (i aż!) dwa fenomenalne, bo osobiste i wyrafinowane wyznania świadomych, doświadczonych i skupionych na słowie tłumaczy i twórców zarazem. Lektura wciąga i zmusza do refleksji, tym bardziej, że uwypukla subtelne niuanse pracy tłumacza i jego osobiste zaangażowanie w proces translatorski.
Kolejny rozdział – Przestrzenie emigracji – prezentuje szerokie, właściwie bezkresne pole emigracji i migracji, podróży tych literalnych i tych symbolicznych, duchowych i mistycznych. Poznajemy przestrzenie, góry, dworce, zabytki, ojczyzny duchowe i artystyczne, miejsca wygnania i powrotów. I znowu zachętę niech stanowi zapowiedź ze Wstępu: „Analiza tej problematyki jest prowadzona w szerokich kontekstach kulturowych, religijnych, artystycznych, historycznych, etnicznych, obyczajowych i filozoficznych”.
A gdyby Czytelnik okazał się miłośnikiem Norwida, a może gdyby bliżsi byli mu Różewicz, Herbert, Miłosz lub rozczytywałby się w prozie Michała Witkowskiego i Jacka Dehnela, to w takim wypadku mógłby zagłębić się w serię tekstów z modułu Rozprawy i konteksty. Znajdują się tu artykuły obejmujące swą tematyką całą gamę zagadnień literaturoznawczych, antropologicznych i kulturowych. Słowa-klucze to zombie, wstręt, wykluczenie, food-voice et cetera, przy czym pojęcia te zakotwiczone są w literaturze i kulturze, a odczytywane na wielorakich płaszczyznach mogą otworzyć nowe przestrzenie do rozważań.
Tom „Tematów i Kontekstów” wieńczy dział Odczytania i polemiki. Zamieszczono w nim recenzje interesujących publikacji wydanych w ostatnich latach, między innymi: książki Andrzeja Przyłębskiego: Krytyka hermeneutycznego rozumu. Preliminaria (2016); Bożeny Mazurkowej: Z potrzeby chwili i ku pamięci. Studia o poezji i prozie oświecenia (2019); tomu esejów zebranych i zredagowanych przez Marka Jacksona pod tytułem: Coloniality, Ontology, and the Question of Posthuman (2018); monografii Marii Janoszki:„Rękopis znaleziony w Saragossie” Jana Potockiego i wybrane powieści XX wieku (Fowles – Rosendorfer – Gretkowska) (2018); monografii Kingi Fink: Muzyka w życiu i twórczości Kornela Ujejskiego (2018); książki Alicji Mazan-Mazurkiewicz: Liryka ks. Jana Twardowskiego. Spotkanie ze św. Teresą z Lisieux (2014); monografii Krisa Van Heuckeloma poświęconej analizie sytuacji polskich migrantów w kinie europejskim: Polish Migrants in European Film 1918–2017 (2019). Natomiast w Sprawozdaniach i komunikatach znajduje się pożegnanie profesora doktora habilitowanego Krzysztofa Dmitruka, wybitnego polonisty, który przez ponad dwie dekady związany był z Uniwersytetem Rzeszowskim oraz redakcją czasopisma „Tematy i Konteksty”.
Omawiany numer czasopisma prezentuje zbiór różnorodnych artykułów z dziedziny literatury i kultury, jednak na szczególną uwagę zasługuje przede wszystkim temat przewodni numeru, czyli Recepcja i przekład literatury polskiej. Rosnąca rola literatury polskiej na świecie, a co za tym idzie rosnąca rola przekładu okazują się być wybornym materiałem i inspiracją dla literaturoznawców, krytyków i tłumaczy, co znalazło wyraz w szerokim wyborze artykułów. Wnioskując z ich lektury, można zauważyć, jak przekład ewaluuje, odchodzi od starych schematów, kształtuje nowy obraz literatury, staje się „językiem przyszłości”. Interesujący jest także wyeksponowany w artykułach wpływ tłumacza na „budowanie mostów” międzykulturowych, na promocję i upowszechnianie literatury polskiej poza granicami kraju. Uwagę czytelnika przykuwają strategie obierane przez tłumaczy, zastosowane techniki, sposoby uporania się nie tylko z trudnymi wyborami językowymi, ale też z przezwyciężaniem barier kulturowych i społecznych. Z całości wyłania się intrygujący obraz literatury kształtowanej w pewnej mierze zarówno przez autora, jak i tłumacza, harmonijna „współpraca” decyduje bowiem o sukcesie bądź porażce. Przekład obecnie nie jest rzemiosłem, umiejętni tłumacze podnieśli go do rangi sztuki. Owej sztuce translatorskiej warto się bliżej przyjrzeć, co znakomicie umożliwia omawiany tom.
