Nowy Napis Co Tydzień #115 / Literatura konceptualna według Bennetta

Tadeusz Miciński nie tylko słowem, ale i formą wierszy zadziwiał już w roku 1902, publikując tom W mroku gwiazd czy parę lat później słynną powieść z kluczem Nietota (1910). Nieco później pojawili się Tytus Czyżewski oraz Aleksander Wat, którzy równie odważnie eksperymentowali z poezją. Jednak w moim odczuciu współczesnym pisarzom konceptualnym bliżej jest do poczynań Tadeusza Kantora, do jego happeningów, wzbudzania zadziwienia, pewnego rodzaju gry z odbiorcą. Odsuwając na bok stos nudnych współczesnych książek, warto sięgnąć po kolejną publikację wydawnictwa Ha!art, któremu cały czas udaje się zaskakiwać czytelników – ostatnio literaturą konceptualną, którą śmiało można zaliczyć do sztuki współczesnej. W Polsce przedstawicielem tego gatunku jest Piotr Marecki, autor takich książek jak Wiersze za 100 dolarów czy Cenzobot. Aby nieco przybliżyć poczynania twórców literatury konceptualnej, przytoczę słowa Kennetha Goldsmitha ze wstępu do No. 110 10.4.93–10.7.93:

Jestem artystą, którego główne medium to tekst i, jak większość Amerykanów, znam tylko jeden język. Kiedy zaproszono mnie do Łodzi na festiwal „Konstrukcja w procesie”, pomyślałem, że ostatnią rzeczą, jakiej potrzeba Polsce (i reszcie świata), jest więcej importowanej kultury amerykańskiej – w języku angielskim […]. Dlatego postanowiłem pracować wyłącznie w języku polskim, którym nie posługuję się ani w mowie, ani piśmie. Moja metoda pisarska pozwala mi „spostrzegać” język przez układanie ciągów słów według wybranych cech dźwiękowych lub fonetycznych. Zrozumienie może zostać osiągnięte na innym poziomie – poprzez „celową niewiedzę”K. Goldsmith, No. 110 10.4.93–10.7.93, tłum. A. Małecka, „Ha!art” 2015, nr 50.[1].

Goldsmith rozpoczął swój projekt w łódzkim muzeum, wyszukując w polskich periodykach wyrazy i zdania, które kończyły się na literę „a”. Później do jego projektu włączyli się polscy studenci, którzy wspierali artystów podczas „konstrukcji w procesie”. Młodzi ludzie zapisywali różne zdania przez trzy dni, bez jakiejkolwiek autocenzury – nie stroniąc od wulgaryzmów, tematów politycznych oraz spraw intymnych. W rezultacie powstał tekst składający się z 1500 polskich słów, którego autor nie zna języka polskiego. „Celowa niewiedza”, ale celowy projekt – literatura konceptualna: przemyślana, ale nieprzewidywalna.

Guy Bennet, tworząc literaturę konceptualną zmierza w innym kierunku – pracuje w swoim języku natywnym i skupia się na wciągnięciu czytelnika do współtworzenia poezji. Na czym właściwie polega jego projekt Wiersze rozumiane same przez się? Krytyka jego zdaniem jest zbędna, interpretacja również, ponieważ zastępują je autokrytyka oraz autointerpretacja. Otrzymujemy literaturę, którą powinno się „myśleć”, a nie „czytać”. To poezja dowcipna, pozbawiona zawiłych literackich metafor, ale… zawierająca ukryte smaczki dla literatów czy ludzi sztuki (w szczególności zajmujących się performansem i happeningiem). Należy wspomnieć, że autorzy konceptualni tworzą dzieło, w tym wypadku literackie, które niekiedy przybiera formę nie tylko gry intelektualnej, ale i pewnego rodzaju mistyfikacji. Czytelnik u Bennetta staje się współautorem, jak chociażby w Metawierszu zrozumiałym samym przez się:

Tu wpisz tytuł wiersza

Tu wpisz treść

wierszaG. Bennett, Wiersze rozumiane same przez się, przeł. A. Małecka, Korporacja Ha!art, Kraków 2021, s. 46.[2].

Niejednokrotnie autor nie tylko pozwala, lecz wręcz nakazuje stworzyć swój własny liryk. Pisarz wciąga czytelnika w grę, aby ten czerpał radość z czytania, współuczestniczył w projekcie – na przykład w Wierszu do mediów społecznościowych zaprasza do zabawy słowami: „Zachęcam wszystkich czytelników i czytelniczki, / do udostępniania tego wiersza / na ich ulubionych portalach społecznościowych”. Literatura staje się materiałem do realizacji projektu Bennetta. Obecnie social media są nieodłączną częścią naszej rzeczywistości, stanowią ważne źródło informacji o świecie – dostrzeżenie tej sfery życia i włączenie jej w literacki obieg może być bardzo inspirujące – szczególnie dla czytelnika, który z reguły nie sięga po poezję albo dopiero rozpoczyna swoją przygodę z tą formą literacką.

Kolejny utwór zacytuję w całości: „Wiersz jednowersowy. / Proszę bardzo”Tamże, s. 15.[3].W większości liryków gra następuje już na poziomie tytułu, jak w Wierszu + 25% poezji gratis, w którym autor dodaje piąty wers (chociaż zamierzał napisać tylko cztery), by czytelnik poczuł się nagrodzony w tej rozgrywce. Pojawiają się liryki bazujące głównie na formie, graficznym przedstawieniu tekstu, jak: Wiersz wizualny, Wiersz hollywoodzki, Wiersz makro, Wiersz mikro. Zamierzony banalizm momentami balansuje na granicy z instapoezją. Jednak różnorodność zastosowanych w lirykach wybiegów zachęca czytelnika do dalszego grania z autorem w pisanie (myślenie) wierszy – po trochu naigrywając się z niego (i/lub z siebie), a niekiedy kontynuując (modyfikując) jego projekt.

Nie tylko Guy Bennett pozwala sobie na eksperyment w omawianym tomie – do projektu dołączają także autor posłowia Jacques Roubaud oraz tłumaczka Aleksandra Małecka. Oboje stworzyli po jednym autorskim wierszu, które weszły w skład tomu – są one wspaniałym, konceptualnym uzupełnieniem publikacji. Co interesujące, tłumaczenie projektu zostało zindywidualizowane pod kątem polskiego czytelnika. W Wierszu, którego nie napisałem możemy przeczytać liryk Jana Kochanowskiego Pod lipą.

Gdy przeczytałem dwa wiersze Guya Bennetta, które były publikowane na profilach moich znajomych – sam miałem obawy, czy to nie są aby kolejne rupikauryzmy? Wątpliwości opuściły mnie po przeczytaniu całego tomu, który sprawił mi niesamowitą literacką satysfakcję. Ostatnio Artur Burszta zapytał mnie o przyszłość poezji? Być może jest ona związana właśnie z poezją konceptualną.

Guy Bennett, Wiersze rozumiane same przez się, tłum. A. Małecka, Kraków: Korporacja Ha!art, 2021.