Nowy Napis Co Tydzień #118 / Kultura do sieci! Jak krakowskie teatry przetrwały pandemię?

W 2020 roku, przez opustoszałe ze względu na pandemię widownie, instytucje kultury utraciły swoje dochody z biletów. Teatry musiały zmierzyć się z widmem bankructwa. Problemy finansowe dotknęły siłą rzeczy również ich pracowników, których wypłaty uzależnione były od udziału w spektaklach. Większość aktorów została bez pracy, pozostali funkcjonowali na najniższej krajowej. Młody aktor występujący w teatrze na etacie otrzymuje pensję w wysokości od półtora do dwóch tysięcy złotych brutto. Nieliczni, sławni czy bardziej doświadczeni aktorzy, otrzymują od pięciu do sześciu tysięcy. Dlatego też najważniejszą częścią dochodów artystów teatru są honoraria za konkretny spektakl. System dotyczy również innych twórców: reżyserów, scenografów, kompozytorów – być może nawet bardziej, skoro często nie są oni zatrudnieni nawet na etacie podstawowym.

Pandemia koronawirusa spowodowała, że rząd musiał prężnie działać w celu zapobiegania nie tylko medycznym konsekwencjom choroby, ale także towarzyszącemu jej kryzysowi ekonomicznemu, który dotknął większość obszarów polskiej gospodarki. W takiej sytuacji znalazły się też instytucje kultury i teatry. W walkę ze skutkami pandemii zaangażowało się Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wszystkie działania dostosowywano do panującej w konkretnym momencie 2020 roku sytuacji epidemiologicznej, która rozwijała się bardzo dynamicznie – wraz z postępującą pandemią mnożyły się kolejne zmiany funkcjonowania i nowe pomysły na przetrwanie instytucji kultury.

Jak wyglądała sytuacja instytucji kultury w 2020 roku?

4 marca 2020 roku Minister Zdrowia, profesor Łukasz Szumowski, potwierdził pierwszy przypadek koronawirusa w Polsce. Kilka miesięcy od wykrycia choroby w Wuhan zagrożenie pojawiło się w naszym kraju. Największe ryzyko rozpowszechniania się wirusa to oczywiście duże zbiorowiska ludzi w zamkniętych pomieszczeniach. Tydzień później Rządowy Zespół Zarządzania Kryzysowego z udziałem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego podjął decyzję o zawieszeniu działalności instytucji kultury, w tym między innymi teatrów. Nie można było organizować spotkań z udziałem publiczności. Początkowo ograniczenia te miały obowiązywać jedynie przez dwa tygodnie. Nikt nie spodziewał się, że taki stan utrzyma się nawet przez kilka miesięcy. 21 marca 2020 roku Minister Zdrowia ogłosił nowe rozporządzenie dotyczące wprowadzenia na terenie całego kraju stanu epidemiologicznego, które precyzowało ograniczenia działalności artystycznych, w tym teatralnych i przedłużało poprzednie zalecenia na czas nieokreślony.

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego 17 marca rozpoczęło akcję #zostańwdomu, dzięki której ludzie mieli możliwość skorzystania z oferty instytucji kultury w formie zdalnej, za pośrednictwem Internetu i innych mediów elektronicznych. Dołączyły do niej także krakowskie teatry, które rozpoczęły pracę nad spektaklami online: między innymi Teatr Ludowy, Teatr Łaźnia Nowa i Teatr im. Juliusza Słowackiego.

22 marca prezydent wraz z premierem przedstawili plan Tarczy Antykryzysowej, która miała wesprzeć finansowo instytucje kultury. Obejmowała ona przede wszystkim twórców, artystów i poszczególnych pracowników, których działalność w czasie pandemii koronawirusa nie była możliwa. Głównymi założeniami tarczy było między innymi podniesienie wartości zapomóg socjalnych i wsparcie rozwoju nowych form przekazu. Państwo miało dopłacać instytucjom do wypłat pracowniczych oraz wynagrodzeń dla osób zatrudnionych na umowę zlecenie czy o dzieło. Wsparcie – na takim samym poziomie jak przedsiębiorcy – zyskały też organizacje pozarządowe. Zmieniono także definicję dzieła filmowego (wprowadzono nowy zapis, który umożliwia przeprowadzenie premier filmowych poza kinami). Program umożliwił także wystawianie voucherów do wykorzystania w późniejszym czasie, które miały ułatwić funkcjonowanie instytucji zarówno w trakcie, jak i po pandemii. Minister kultury zaapelował też o wsparcie instytucji kultury do samorządowców. Chodziło między innymi o niezawyżanie kosztów wynajmu lokali lub, jeśli jest to możliwe, obniżenie czynszu.

Pod koniec kwietnia odbyło się spotkanie na temat działania Tarczy Antykryzysowej, podczas którego poruszono między innymi kwestię dofinansowania kultury. Minister wspomniał także o pracy nad ustawą regulującą uprawnienia artysty zawodowego, co miało ułatwić przede wszystkim możliwość ubiegania się o ubezpieczenie. W spotkaniu wzięli udział między innymi przedstawiciele Związku Artystów Scen Polskich, Unii Polskich Teatrów i Gildii Polskich Reżyserek i Reżyserów Teatralnych. Dwa dni później Minister Gliński zapowiedział zmiany w programach prowadzonych w ówczesnym roku. Poszerzono je między innymi o możliwość realizacji działań online i o wprowadzenie przez beneficjentów zmian w planach ze względu na panującą w tym czasie pandemię.

Mniejsza liczba zarażonych pozwoliła na przełomie maja i czerwca na stopniowe luzowanie nałożonych wcześniej obostrzeń. Teatry mogły otworzyć się dla widzów w ramach czwartego etapu, który rozpoczął się 6 czerwca. Musiały jednak spełnić odpowiednie warunki sanitarne, czyli przede wszystkim ograniczenie liczby osób na widowni do zaledwie pięćdziesięciu procent; w dodatku widzowie przez cały czas musielinosić maseczki. 17 lipca 2020 roku zniesiono inny limit, ograniczający do stu pięćdziesięciu osób publiczność uczestniczącą w wydarzeniach zorganizowanych na zewnątrz.

7 lipca rząd poinformował, że budżet przeznaczony na pomoc dla sektora kultury w związku z pandemią koronawirusa w 2020 roku wynosi około pięciu miliardów złotych. Znacznie zwiększono między innymi środki na zapomogi socjalne i stypendia ministra. W dalszej kolejności wprowadzony został nowy pakiet zapomóg dla instytucji i przedsiębiorców między innymi z branży teatralnej. Budżet w wysokości czterystu milionów złotych miał zostać przeznaczony na rekompensaty za brak możliwości funkcjonowania dla tych, którzy działali co najmniej od 12 marca i przez epidemię utracili przychody. Inicjatorem tej akcji był Instytut Muzyki i Tańca oraz Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego.

Komisja Europejska od 30 lipca zapowiedziała prowadzenie konsultacji dla wszystkich tych, którzy chcą dokształcić się w kwestiach współczesnej cyfryzacji. Wiedza ta miała wspierać między innymi instytucje w przenoszeniu klasycznej formy sztuki na bardziej nowoczesne media.

8 października ruszył nabór wniosków do projektu wsparcia kultury, z budżetem około czterystu milionów złotych, który potrwać miał do dwudziestego pierwszego dnia miesiąca. Instytucje samorządowe miały otrzymać rekompensatę w wysokości do czterdziestu procent utraconych przychodów (netto), a organizacje pozarządowe, przedsiębiorcy i poszczególni pracownicy do pięćdziesięciu procent. Przyznano około dwóch tysięcy dotacji.

Ze względu na rosnącą znów liczbę zakażeń ponownie wprowadzono obostrzenia, w tym podział nastrefy: czerwoną i żółtą, które określały także zasady funkcjonowania poszczególnych instytucji kultury.W sektorach najbardziej dotkniętych pandemią obowiązywał zakaz prowadzenia działalności artystycznej, a w pozostałych – limit dwudziestu pięciu procent widzów (na przykład w teatrach) i do stu osób uczestniczących w wydarzeniach na świeżym powietrzu. W świetle takich ograniczeń instytucje kultury ponownie zostały postawione przed perspektywą braku przychodów. W listopadzie Rządowy Zespół Zarządzania Kryzysowego zdecydował o czasowym zamknięciu instytucji kultury. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego zaapelowało do rządu o objęcie artystów i twórców wsparciem w ramach nowej Tarczy Antykryzysowej, o ufundowanie tak zwanych „mikro-etatów” dla zatrudnionych w instytucjach kultury i zapewnienie im poszczególnych zapomóg i dostępu do opieki medycznej. 15 grudnia rząd zdecydował o poszerzeniu sfery działania nowej Tarczy o większe dofinansowanie dla kultury. W ramach tego programu zadecydowano między innymi o wypłaceniu świadczeń postojowych i o zwolnieniu ze składek ZUS.

21 grudnia Rada Ministrów wydała rozporządzenie, które przedłużyło ograniczenia nałożone na instytucje kultury, w tym także teatry. Do końca roku nie mogły odbywać się żadne wydarzenia z udziałem publiczności.

Ogłoszono także nowy rządowy program Kultura w sieci. Rewolucjonizował on formę upowszechniania sztuki, przenosząc ją do XXI wieku poprzez pełne wykorzystanie współczesnych możliwości technologicznych. Pozwalał przy tym ograniczyć bezpośredni kontakt i ryzyko zarażenia wirusem, jednocześnie umożliwiając instytucjom kultury utrzymanie relacji z widzami pomimo trwającego lockdownu.

Czym jest program Kultura w sieci?

Internet to źródło, z którego można korzystać nie tylko w celu zabawy i nauki. Dziś jest to też przestrzeń obcowania ze sztuką, która za jego pośrednictwem dociera z poszczególnych instytucji do domów, a później do odbiorników obywateli. 6 kwietnia 2020 roku Ministerstwo Kultury podało do informacji publicznej, na czym będzie polegać nowy rządowy program dofinansowujący Kultura w sieci będący elementem Tarczy Antykryzysowej.

Jego celem było utrzymanie na powierzchni instytucji kultury będących ważnym elementem dziedzictwa narodowego i życia społecznego obywateli poprzez wykorzystanie dostępnych w XXI wieku możliwości technologicznych, Internetu i mediów elektronicznych na potrzeby sztuki. Miało to być także zachętą dla młodych i zapracowanych ludzi, którzy na co dzień nie mają możliwości wyjścia do opery czy teatru, a dzięki cyfryzacji otrzymali możliwość obcowania z kulturą we własnych domach.Początkowo budżet wynosił sześćdziesiąt milionów złotych. Przewidziane dotacje miały wahać się między pięcioma a stu pięćdziesięcioma tysiącami – w zależności od poszczególnych projektów oraz potrzeb – i pokrywać ich sto procent bez wkładu własnego.

Ministerstwo Kultury wraz ze związkiem Cyfrowa Polska udostępniły prywatnym odbiorcom możliwość bezpośredniego wsparcia kultury w ramach programu Kultura w sieci, umieszczając profil akcji na stronie internetowej Patronite.pl. Na tej platformie chętni mogą zostać tak zwanymi „patronami” i swoimi dotacjami wspierać poszczególne projekty. Wesprzeć mogą oni na przykład artystów takich jak aktorzy lub też całe instytucje.

W związku z rekordową liczbą nadesłanych wniosków (około sześciu tysięcy, a dwunastu tysięcy włącznie z osobami fizycznymi) i chętnych do otrzymania rządowej dotacji budżet całego projektu podniesiono aż o dwadzieścia milionów złotych. Dodatkowe pieniądze przeznaczono na program stypendialny dla poszczególnych twórców i artystów. Każde z trzymiesięcznych stypendiów miało wynosić dziewięć tysięcy złotych. Do programu dostało się około tysiąca dwustu firm, instytucji i osób fizycznych. Pieniądze przyznano w wielu kategoriach, dotując między innymi organizację warsztatów, wydarzeń on-line czy tworzenie stron lub aplikacji mobilnych. Dokładne wyniki naboru można znaleźć na stronie NCK.

W listopadzie 2020 roku narodowy program Kultura w sieci otrzymał nagrodę „Strażnik Pamięci”. Został w ten sposób wyróżniony ze względu na swój wkład we współczesne dziedzictwo kulturowe.

Jak krakowskie teatry skorzystały z programu Kultura w sieci?

W programie Kultura w sieci w 2020 roku wzięły udział dwa teatry z Krakowa: Stowarzyszenie Teatr Nowy (Proxima) i Teatr im. Juliusza Słowackiego. Otrzymały kolejno dziewięćdziesiąt cztery i sześćdziesiąt trzy tysiące złotych.

Teatr Nowy (Proxima) stworzył „Familijny Program Antywirusowy”. Przyznane środki przeznaczono na stworzenie witryny w sieci, która miała na celu upowszechnianie sztuki, prac wizualnych i edukacyjnych. Teatr Nowy (Proxima) działał przede wszystkim z myślą o najmłodszych (około szóstego roku życia) i ich rodzicach czy nauczycielach – wszystkich tych, których praca polega na przekazywaniu wiedzy i kształtowaniu wrażliwości na kulturę. W ramach programu stworzono cykl webinarów, podcastów, wideokomentarzy, rozmów przez Internet i felietonów.

Teatr mógł włączyć w prace młodych aktorów oraz tych bez stałych etatów. Wśród występujących znaleźli się także wielcy artyści, tacy jak: Jerzy Stuhr, Edward Linde-Lubaszenko, Anna Polony, Jan Peszek, Marcin Daniec i Maciej Maleńczuk. Opowiedzieli oni o swoich ulubionych książkach z dzieciństwa. Jeden z podcastów przygotował też Dyrektor Teatru Nowego Proxima, Prezes Zarządu Stowarzyszenia Teatr Nowy Piotr Sieklucki. Tematem nagrania była Sztuka reżyserii.

Na koniec projektu zorganizowano konkurs. Dzieci wraz z opiekunami otrzymały zadanie zbudowania makiet i dekoracji wzorowanych na swoich faworytach wśród bajek, o których opowiadali Mistrzowie. Pomocny przy tym okazał się webinar scenografa Łukasza Błażejewskiego o tym, „jak tworzy się scenografię teatralną i makiety”.

Przyznana dotacja pomogła Teatrowi im. Juliusza Słowackiego w Krakowie stworzyć autorski serial pod tytułem Zamknięci w teatrze. Projekt składał się z intra, szesnastu odcinków głównych i finałowego, który odbył się na deskach teatru. Po emisji ostatniego epizodu wszyscy aktorzy pojawili się na scenie. Całe wydarzenie odbyło się na żywo, a dla widzów przed ekranami udostępniono transmisję online. Premiery wszystkich odcinków miały miejsce pomiędzy 2 kwietnia a 27 czerwca 2020 roku i są one dostępne w sieci. W projekcie wzięło udział bardzo wielu aktorów: w odcinku szesnastym było ich co najmniej czterdziestu sześciu, a w ostatnim pojawił się cały zespół teatru.

Przy produkcji serialu aktorzy wykorzystali funkcję nagrywania w telefonach komórkowych. Całość wygląda, jakby była nakręcona przez samych artystów, a narzędzie do filmowania znajdowało się w ich własnych rękach. Pozwoliło to pokazać izolację bohaterów od reszty społeczeństwa z ich własnej perspektywy. Serial opowiada o efektach ubocznych występujących u zamkniętych osób. W tym przypadku byli to aktorzy, którzy utknęli w murach teatru. Każdy z nich jest w innym pomieszczeniu i przeżywa wewnętrzną walkę z własnymi „potworami”. Sytuacja jasno nawiązywała do pandemii koronawirusa, która przyniosła wiele podobnych problemów na całym świecie.

Teatry z Krakowa korzystające z dofinansowania w ramach programu Kultura w sieci ze swoimi realizacjami starały się dotrzeć do widzów za pomocą różnych platform internetowych. Wykorzystały do tego swoje strony internetowe oraz serwis YouTube. Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie przygotowany serial udostępniał także na Facebooku.

A jak radziły sobie pozostałe krakowskie teatry?

Pomimo tego, że tylko dwa krakowskie teatry otrzymały dofinansowanie z programu Kultura w sieci, pozostałe również postanowiły wprowadzić w swój codzienny repertuar nowe formy upowszechniania sztuki.

Teatr Ludowy w Krakowie, dzięki środkom z Funduszu Wsparcia Kultury, zrealizował wiele nowych projektów i premier. Został w tym celu stworzony specjalny cykl pod nazwą „TL ONLINE” („Teatr Ludowy Online”). Komunikacja z widzami odbywała się poprzez social media, czyli między innymi Facebook i powiązany z nim kanał YouTube. Tam realizowane były przez teatr projekty, a widzowie przed ekranami odbiorników mogli odtwarzać przygotowane dla nich spektakle. Teatr Ludowy w Krakowie stworzył specjalnie do sieci między innymi takie programy jak cykl krótkich filmików z dramaturgią Czechowa oraz teatralno-edukacyjne podcasty.

Ze względu na swoją charakterystyczną scenę Teatr Stu nie prowadził streamingów na żywo. Spektakle, które można obejrzeć w Internecie, zarejestrowane zostały przez TVP. Telewizja dała Teatrowi Stu w Krakowie licencję na udostępnienie materiałów w sieci, na kanale YouTube. Prowadzona od lat współpraca umożliwiła reaktywację wcześniejszych spektakli i utrzymanie kontaktu z widzem w trakcie pandemii koronawirusa. Archiwalne materiały dostępne były bezpłatnie. Rok 2020 dla Teatru Stu w Krakowie upłynął na licznych próbach i przygotowaniach do ponownego otwarcia. Teatr skorzystał także z dofinansowania w ramach narodowego programu „Fundusz Wsparcia Kultury”.

Pierwsze udostępnione przez Teatr Bagatela materiały online pojawiły się już pod koniec marca 2020 roku na platformie YouTube i Facebooku. Bagatela w twoim domu – pod taką nazwą teatr zapowiedział cosobotnie wieczory z nagranymi wcześniej materiałami. Pojawiły się tam między innymi takie sztuki jak: Zbrodnia i kara, Othello, Hulajgęba i I będzie wesele…j.Z kolei w ramach Kwietnia z powieścią w odcinkach aktorzy Bagateli codziennie w południe czytali fragmenty Komediantki Władysława Reymonta na Facebooku. Od 13 kwietnia, od poniedziałku do piątku w godzinach wieczornych, również przez Facebooka słuchacze mogli towarzyszyć rudowłosej Ani z Zielonego Wzgórza w jej przygodach. Pod koniec kwietnia, w maju i czerwcu sobotnie oraz niedzielne popołudnia przeznaczono dla najmłodszych słuchaczy. Aktorzy teatru prezentowali wybrane bajki i baśnie. W repertuarze znalazły się takie tytuły jak: Księżniczka na ziarnku grochu (czytała Kamila Pieńkoś), Śnieżka (Urszula Grabowska), Dziewczynka z Zapałkami (Piotr Urbaniak) i Z jednego gniazda (Anna Branny).

Teatr Łaźnia Nowa od lat przykładał dużą uwagę do rejestracji wideo swoich działań. Posiadał profesjonalnie zrealizowane materiały, które mógł udostępnić na kanale Youtube i Facebooku. Kiedy Kraków stworzył „PLAY KRAKÓW” (lokalną platformę VOD dla miasta), teatr przeniósł się na tę platformę streamingową. Teatr Łaźnia Nowa w 2020 roku otrzymał dofinansowanie z Funduszu Wsparcia Kultury. Pomoc rządu pozwoliła rozwinąć pracę zdalną, przygotować pracowników do współpracowania ze sobą w bezpieczniejszej formie, czyli za pośrednictwem Internetu. Teatr Łaźnia Nowa zbudował cały program telewizji teatralnej i na każdy dzień przygotowywał specjalne programy.

Narodowy Stary Teatr udostępnia swoje materiały za pomocą platformy streamingowej vod.stary.pl oraz na YouTube. Repertuar internetowy jest zróżnicowany: obejmuje zarówno projekcje spektakli archiwalnych, emisję rejestracji przygotowanych z myślą o wyświetlaniu w Internecie, jak i streamingi na żywo (realizowane przez profesjonalną ekipę filmową). Oprócz tego publikowane są między innymi: czytania performatywne (na przykład cykl sztuk Czechowa w realizacji Agnieszki Glińskiej), rozmowy kontekstowe z artystami i debaty wokół spektakli (cykl Zbliżenia realizowany przez Agatę Dąbek, kierowniczkę Działu Dramaturgów). Streamingi spektakli emitowane są w czasie rzeczywistym, a rejestracje udostępniane w kilkudniowym dostępie; materiały kontekstowe publikowane są na dłużej lub na stałe. Do października 2020 roku dostęp do materiałów online był bezpłatny. Teatr Stary otrzymał także specjalne dofinansowanie z rządu jako Narodowa Instytucja Kultury.

Działania w sieci pomogły instytucjom przetrwać trudny czas lockdownu. Dzięki nowym formom upowszechniania sztuki obcowanie z nią jest bezpieczniejsze – zarówno koronawirus, jak i podobne zagrożenia, które mogą pojawiać się w przyszłości, nie będą mogły rozprzestrzeniać się wśród miłośników kultury i paraliżować działalności jej twórców. Dzisiaj każdy ma możliwość odwiedzenia instytucji za pośrednictwem stron internetowych, social mediów i serwisów streamingowych. Te możliwości przybliżają także współczesną kulturę do młodych widzów, dla których spędzanie wielu godzin w sieci jest codziennością, i pomaga rozwijać zainteresowanie sztuką wśród osób zbyt zapracowanych, młodych lub po prostu niezdolnych do regularnych odwiedzin w teatrach.

Tekst został zakupiony w ramach programu Tarcza dla Literatów.