Nowy Napis Co Tydzień #140 / Powieść kryminalna po roku 1989 w perspektywie retoryki

Retoryka polskiej powieści kryminalnej po 1989 roku. Preliminaria jest drugą rozprawą w dorobku naukowym Ryszarda Ryszkiewiczapoświęconą powieści kryminalnej. W poprzedniej monografii pod tytułem Forma ideologii – ideologia formy. O powieściach Stefana Kisielewskiego (2003) badacz zaproponował nowe spojrzenie na gatunek przez pryzmat teorii retoryki. Nowo wydana książka jest pracą szczególnie cenną, bo z pogranicza teorii i historii literatury, a więc dziedzin, które rzadko wchodzą ze sobą w relacjeKlasyczną i nadal inspirującą pracą w tym zakresie jest Barok na tle prądów romantycznych Juliana Krzyżanowskiego.[1]. Teoretyczne i historyczne ambicje przełożyły się na rozmaitość publikacji, w której można widzieć zarówno zbiór tak zwanych ,,interpretacji pokazowych”Termin Janusza Sławińskiego. Zob. J. Sławiński, Uwagi o interpretacji (literaturoznawczej) [w:] tegoż, Próby teoretycznoliterackie, Kraków, 2000, s. 48.[2], demonstrujących moce eksplikacyjne określonego języka teoretycznego – nowoczesnej retoryki, jak również krytyczny przewodnik po współczesnej powieści kryminalnej, ze szczególnym wskazaniem na ostatnie dwudziestolecie.

W zakresie badań nad retoryką można zdaniem Ryszkiewicza wyróżnić dziś dwa podejścia. Pierwsze, otwarte, zakłada komplementarne relacje retoryki z innymi dyscyplinami i dziedzinami wiedzy, co owocuje dobrymi rezultatami wynikającymi z interferencji metod. Drugie, ortodoksyjne stanowisko, znamionuje ograniczenie zastosowań retoryki wyłącznie do zjawisk tradycyjnie z nią kojarzonych, na przykład oratorstwa czy homiletyki, co wyklucza analizy i interpretacje dzieł literackich. Łatwo się domyślić, że autor jest zwolennikiem podejścia nieortodoksyjnego i retoryki niejako transhistorycznej, służącej zarówno za narzędzie analityczne, jak i teorię tekstu, w której jego istotą jest perswazja ukierunkowana w trzech aspektach: poznawczym (docere, informować, pouczać i uczyć, lógos), wychowawczym (movere, poruszać, zniewalać, éthos) oraz estetycznym (delectare, zachwycać i bawić, páthos). Skuteczność perswazyjnego oddziaływania – jak zaznacza badacz – zależy od skutecznego zespolenia wymienionych aspektów w danej wypowiedzi (niekoniecznie zresztą literackiej). Aby przenieść to myślenie na grunt historycznoliteracki, Ryszkiewicz sprytnie posłużył się pojęciem ,,dominanty” oznaczającym nadrzędność w konkretnych utworach, na przykład aspektu poznawczego nad wychowawczym i estetycznym (przy zachowaniu integralności funkcji). Na tej podstawie badacz wstępnie uporządkował materiał literacki, wyodrębniając trzy grupy tekstów, które przeanalizował w odrębnych częściach rozprawy. Ten wstępny podział doprecyzowały w poszczególnych rozdziałach rozróżnienia genologiczne. Ryszkiewicz przypomniał o istniejących w tym zakresie demarkacjach, ale prekursorsko wyodrębnił też kilka nowych podgatunków uprawianych w ostatnim dwudziestoleciu: kryminał postmodernistyczny, retro kryminał, antykryminał czy powieść neomilicyjną.

Osobno podjęta została kwestia statusu powieści kryminalnej we współczesnej literaturze. Zakreślając i porządkując tę problematykę, badacz zwrócił uwagę na funkcjonowanie omawianego gatunku w ramach różnych porządków literatury i kultury (popularnej i wysokoartystycznej, niskiej i wysokiej). Historia literatury podpowiada, że nie jest to sytuacja całkiem nowa. Słownik terminów literackich podaje, że kryminał oddziaływał na dzieła wielkich pisarzy zarówno w pierwszej, jak i w drugiej połowie XX wieku, czego świadectwem były awangardowe powieści Williama Faulknera, Alaina Robbe-Grilleta czy Michela ButoraSłownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk, 1976, s. 329.[3]. W świetle przywołanej definicji problematycznie brzmi stwierdzenie, jakoby w polskim literaturoznawstwie powieść kryminalną najczęściej sytuowano w kręgu literatury popularnej, a jeszcze niższą pozycję zajmowała literatura (kryminalna) dla dzieci i młodzieży. Wniosek ten łatwo podważyć, wskazując czy to na recepcję Złego Leopolda Tyrmanda, nie tylko konsekwentnie sytuowanego dziś w obrębie literatury wysokoartystycznej, ale określanego wprost arcydziełemZob. I. Jarosińska, Zły. Instrukcja obsługi, Warszawa, 2020.[4], czy też sięgając do opracowań twórczości Edmunda Niziurskiego (znakomitych interpretacji Stanisława Fryciego chociażbyS. Frycie, Pisarstwo Edmunda Niziurskiego, ,,Polonistyka” 1987, nr 2.[5]). Wysoce dyskusyjne są również uogólnienia dotyczące postrzegania kryminału w krytyce literackiej. Zdaniem badacza zawodowi krytycy ,,nisko sobie cenią” popularną odmianę omawianego gatunku, a nawet ,,wyniośle ją przemilczają”. Zawodowy krytyk zapewne automatycznie odparłby na taki zarzut, że nie komentuje literatury popularnej, gdyż nie jest to przedmiot jego działalnościOdwrócenie się profesjonalnej krytyki od literatury popularnej wpływa natomiast, zdaniem Agnieszki Fulińskiej, na mniejszą dbałość części autorów o jej poziom artystyczny, a także sprawia, że przeciętny czytelnik zamiast ufać krytyce, wierzy reklamie. Tak zdefiniowana krytyka sprzyja przynajmniej po części popularności autorów, którzy nie spełniają wymogów ani literatury artystycznej, ani przyzwoitej literatury gatunków popularnych. Zob. A. Fulińska, Dlaczego literatura popularna jest popularna?, ,,Teksty Drugie” 2003, nr 4, s. 55–66.[6].

Ryszkiewicz zastępczo powołał się na recenzje i opinie internautów, traktując je jako ,,świadectwa odbioru”. Teoretycznie jest to ciekawe i możliwe rozszerzenie konceptu Michała Głowińskiego, niekoniecznie jednak w wersji zaproponowanej w monografii. Absurdalne jest posługiwanie się streszczeniami z blogów w naukowej analizie tudzież traktowanie impresyjnych opinii jako miarodajnych ocen dziełNiekonsekwentnie zresztą, bo o ile w większości przypadków opinie te stanowią dla badacza miarodajny wskaźnik jakości lub zawartości dzieł, a wtórnie ich perswazyjnej sprawczości, o tyle w przypadku ostatniej analizy, skoncentrowanej na powieściach Jacka Dąbały, opinie pozytywne uznawane są za wyraz ,,czytelniczej wyrozumiałości albo naiwności”.[7]. Skoro o analizach mowa, trzeba dopowiedzieć, że ich dodatkowym mankamentem jest schematyczność, skutkująca natrętnym powtarzaniem w kolejnych rozdziałach tych samych stwierdzeń i informacji (na przykład w objaśnieniach kontekstu oraz konsytuacji).

Autor poddał badaniu utwory czołowych i dalszoplanowych pisarzy uprawiających po 1989 roku powieść kryminalną. W pierwszej części analiza objęła powieści Marcina Wrońskiego i Edwarda Pasewicza, których perswazja zasadza się, w przekonaniu badacza, na aspekcie poznawczym, uwydatnionym w narracji czy to za pomocą wiarygodnie zarysowanej historii miasta (Portret wisielca), czy też wskutek realistycznie ujętego portretu środowiskowego (Śmierć w darkroomie). W drugiej części książki uczony zwraca uwagę na wychowawczy aspekt współczesnych narracji kryminalnych polegający na ,,sugerowaniu określonych norm etycznych” w powieściach dla dzieci i młodzieży czy na ,,etycznym pozyskiwaniu do określonych sposobów wartościowania” w utworach Jacka Rębacza, Zygmunta Miłoszewskiego i Bronisława Wildsteina, konstruujących teorie spiskowe na temat roli władz IV RP w najnowszej historii Polski.

Trzecia i zarazem najobszerniejsza część monografii przybliża powieści kryminalne Joanny Chmielewskiej, Olgi Rudnickiej, Marty Obuch, Kai Mireckiej-Ploss, Maryli Szymiczkowej, Tadeusza Cegielskiego, duetu: Katarzyna Gacek, Agnieszka Szczepańska, oraz tria: Marcin Świetlicki, Gaja Grzegorzewska, Irek Grin. Naświetlając walory estetyczne dzieł wymienionych autorów, Ryszkiewicz mówi o ,,multiplikacji kryminalnego schematu fabularnego”, ,,oryginalnej zawartości fabularnej”, ,,grach komunikacyjnych”, ,,efekcie redundancji”, ,,grach w ironię i ironią” czy ,,humorystycznym komizmie”. W świetle tych spostrzeżeń współczesny kryminał jawi się jako konwencja synkretyczna, zdolna do operowania realizmem oraz absorpcji rozmaitych wątków światopoglądowych przy jednoczesnym zachowaniu elementów typowych dla literatury popularnej i wysokoartystycznej. Trzeba w tym miejscu zastrzec, że przyjęty schemat analityczny ograniczył do pewnego stopnia możliwości ugruntowania owego wizerunku w szerszych strukturach powieściowych. Do nobilitacji artystycznej danego utworu wystarcza badaczowi najczęściej naruszenie założeń schematu kryminalnego bądź naddatkowość wybranych elementów. Skromne doświadczenie teoretyka podpowiada mi, że dałoby się tu uwzględnić także kilka innych kryteriów, takich choćby jak stopień wyzyskania technik literackich, zróżnicowania języka postaci czy zindywidualizowania głównych bohaterówW konwencjonalnym kryminale bohaterowie na ogół schematycznie wyobrażają dobro lub zło.[8].

Forma ideologii – ideologia formy. O powieściach Stefana Kisielewskiego oraz Retoryka polskiej powieści kryminalnej po 1989 roku. Preliminaria współtworzą spójny projekt czytania literatury. Nowo wydana praca przynosi ciekawy obraz utworów wydanych po 1989 roku, które nie doczekały się jak dotąd opracowania monograficznego. Teoria retoryki okazała się w ich kontekście użyteczna, ponieważ umożliwiła wprowadzenie wielu cennych uporządkowań i rozgraniczeń, nie ograniczając ambicji teoretycznoliterackich autora, który w swoich analizach znalazł zastosowanie również dla teorii gender, teorii komunikacji czy komizmu. Postrzeganie książki jako przewodnika po polskiej powieści kryminalnej po 1989 roku chciałbym opatrzyć na koniec kilkoma zastrzeżeniami, mianowicie, iż jest to przewodnik niepozbawiony mankamentów, zindywidualizowanyŚmiało powiem, że poniekąd jest to także przewodnik osobisty, w którym badacz jak gdyby skrupulatniej przygląda się powieściom i autorom związanym z jego rodzinnym miastem – Lublinem.[9], a także niekompletny, obejmujący jednakowoż reprezentatywny wycinek omawianego zjawiska.

R. Ryszkiewicz, Retoryka polskiej powieści kryminalnej po 1989 roku. Preliminaria, Wydawnictwo UMCS, Poznań 2021