Nowy Napis Co Tydzień #202 / Poetyckie wyzwania i wezwania

Kuszeni i kuszący piętnem języka i egzystencji
co brzeg witając nowy w kontakcie z pozorem
ojczyzny która niezmiennie zaczyna się od cmentarza
ze zbijającą z tropu szybkością narracji stają się
wodospadem zamienionym w pokryte woskiem
lustro skąd w skręconej perspektywie nadchodzi
jak zwykle i bez końca tyle złego co dobrego
o wartości raczej bezczelnie rozdanej niż dodanej

(I nie wódź nas na pokuszenie)

Zdarzają się takie zbiory wierszy, które poddają się spójnej recepcji, przypominają wcześniejsze lektury odbiorcy poprzez świadomą bądź niezamierzoną intertekstualność, otwierają na novum, pączkując świeżo zadzierzgniętymi skojarzeniami. Nie znałam wcześniejszej twórczości poetyckiej Grzegorza Bazylaka. Tom najnowszy, bodajże siódmy z rzędu, zatytułowany Rewolwery Poli Negri, chciałam przeczytać bez żadnych uprzedzeń czy wyobrażeń. Przyjąć jako jednolitą, zamkniętą całość, która w jakiś sposób zostanie osadzona w mojej indywidualnej wrażliwości literackiej. Nie jest to poezja łatwa w recepcji. W zasadzie wiersze te można umownie podzielić na dwa typy utworów – głęboko intelektualne, zakorzenione w kulturze wysokiej i masowej, żonglujące kliszami, obrazami i cytatami, oraz zindywidualizowane, eksplorujące osobiste doświadczenia, które poprzez swój literacki wyraz stają się częścią tej właśnie kultury zbiorowej, która dominuje w pierwszym typie tekstów. W tym sensie celne jest rozpoznanie krytyczne zamieszczone na czwartej stronie okładki autorstwa Janiny Artman: „te wiersze są jakby pisane przez czterech różnych poetów: szamana, reportera, aktora i detektywa, a każdy z nich poszukuje swoich demonów, bo przecież bez demonów nie byłby poetą”.

Inna rzecz, że obydwie wymienione strategie poetyckie rzadko kiedy występują w czystej postaci. Są jak odbicia lustra w lustrze – w układzie szkatułkowym nakładają się na siebie i wzajemnie w sobie przeglądają, to uwaga odbiorcy, która skupia się na jednym z luster – wyolbrzymia jedno z nich, chwytając się konkretnej ramki. Przytoczony na wstępie recenzji cytat jest tego dobrym przykładem. Obrazy w nim przesypują się, przelewają przez nadrzędną myśl, która jest ironicznym stwierdzeniem bezradności istoty myślącej, zmuszonej u kresu życia zaakceptować własną materialność i ograniczoność:

Na koniec życia mężczyzna jest tylko tym, co posiada
dlatego James Joyce oślepł przy korektach
Ernest Hemingway strzelił sobie w usta
a samotny Samuel Beckett wpatrywał się
w śnieżący ekran telewizora leżąc w wannie […].

Pierwszą rzeczą, która narzuca się odbiorcy w trakcie lektury tomu Bazylaka, jest jego przemyślana kompozycja – zarówno w zakresie układu tekstów poetyckich, ich doboru, jak i w dopełnieniu wizualnym. Wydawca – zakładam, że realizując intencję autora – zastosował bardzo ciekawy chwyt. W książce zamieszczono cztery zdjęcia – mniej więcej równo dzieląc cały tekst na cztery części. Fotografia ta, pochodząca z archiwum autora, przedstawia jego samego na peronie SKM w Gdyni latem 1973 roku. I w zasadzie jest to ta sama fotografia – z każdym kolejnym wydrukiem obejmuje po prostu szersze tło, poczynając od sylwetki autora, a kończąc na trójce jego towarzyszy, wymienionych z imienia i nazwiska za każdym razem, kiedy perspektywa obrazu obejmuje również ich twarze. Ta zabawa wizualna jest również swoistą ilustracją interpretacyjną, sygnalizującą czytelnikowi, aby nie ufał zbytnio „szkiełku i oku”, bowiem perspektywę recepcyjną można poszerzać niemal bez końca i w zasadzie to wydolność odbiorcy jest kluczowym elementem porządkującym sens i treść ujrzanego – doświadczonego – usłyszanego. Przypomina to naturalny odruch cofania się, by lepiej ujrzeć obiekt znajdujący się zbyt blisko (w tym przypadku samego siebie), by dopiero w zgiełku świata, który na własne sposoby przeżywa identyczne doświadczenia, znaleźć sens jednostkowego tu i teraz.

W moim osobistym odczuciu lejtmotywem tomu Rewolwery Poli Negri jest poczucie bezradności intelektualnej w odpowiedzi na bolączki świata, swoista reinterpretacja sokratejskiego „wiem, że nic nie wiem”. Nawet jeśli jest to nadinterpretacja, trudno oprzeć się wrażeniu, że kluczowe dla podmiotu lirycznego jest wypowiedzenie świadomości, że wszystko, co posiadamy jest jedynie projekcją wyćwiczonego umysłu, który przekazuje następnym pokoleniom schedę wiedzy, domagającej się przyjęcia i dopełnienia, równie bezradnego, jak w przypadku protoplastów: „Czy dzień czy noc / wpatrzeni jedni w drugich jak języki ognia / w nowe twarze nad starym horyzontem […]” (Beksiński ciągle stoi przed sztalugami w Sanoku). Nie pada to w żadnym tekście, choć topika Biblijna jest oryginalnie i przewrotnie wykorzystywana przez Bazylaka w poszczególnych utworach (zwłaszcza postać Noego czy Chrystusa), ale nad poszczególnymi tekstami krążą niewypowiedziane gdzieś westchnienia Koheleta: „marność nad marnościami”.

Bo tak samo jak każdy bez wyjątku
będziesz musiał na końcu
zabić wszystko to
co kochasz

(Zielony ład nekrofilów)

Dlatego tak istotna staje się sublimacja w sztuce, która deponuje zbiorowe przeżycia, nadając im możliwie spójny i nadający się do akomodacji wyraz: „Tylko w kinie / Możesz odzyskać to / Co i tak zgodziłeś się utracić” (Jaki wybór żadnego). Filmowe inspiracje dość często pojawiają się w wybranych tekstach poety (a i tak zakładam, że szeregu nawiązań nie zdołałam odczytać). Tytułowa bohaterka tomu, Apolonia Chałupiec, pojawia się w jednym z wierszy w roli Mani, która przyniosła jej światową sławę. W wieloznacznej ciszy filmu niemego rozlega się kakofonia zabójczej dynamiki, gdy Pola Negri

[…]
odstrzeli inne koguty szukające
okazji na planie mimo ekranowej niemoty wymknie się z ich rąk
uzyska swoją część tortu w czym niezbędna okaże się ta po
mistrzowsku odegrana na ekranie lekcja odróżniania
rewolweru Arminius od pistoletu Walther

(Rewolwery Poli Negri)

Zagęszczenie intertekstualnych odwołań w niektórych wierszach, w moim odczuciu, zamiast stawać się trampoliną do wyobraźni, zaciemnia obraz. Zdarzają się w tomie Bazylaka teksty, które zdecydowanie adresowane są do wprawionego czytelnika:

W przekonaniu Georgesa Bataille’a zakaz uświęca
a dostęp profanuje dlatego drżenie ciepłego powietrza
w lecie skłania bezpłodne kukułki Alana Pakuli
do grzebania w biżuterii dzieciństwa zdeponowanej
przez wędrowca z Tężniopolis pod krzewami
wawrzynka wilczydełko o trujących czerwonych owocach

(Poza dobrem i złem gdzieś między marzeniem a oszustwem)

Oczywiście autorski obraz jest tu do odczytania, ale utwory (bądź fragmenty większych całości), które w podobny sposób miksują kulturowe odsyłacze, zaburzają „lekki oddech” poetycki. Przypuszczam jednak, że i one znajdą swoich miłośników. Zdecydowanie bardziej wolę jednak jego wiersze, które niemal ukradkiem przeglądają się w lustrze kultury. Świetny jest cykl tekstów „obrazowych” – poetycka interpretacja kultury wizualnej, zadziorna, dopowiadająca, przełamująca spektrum kolorów w spektrum znaczeń.

Imponujące oczytanie poety (zaiste godne podziwu, zwłaszcza że może się poszczycić profesurą w zakresie nauk farmaceutycznych, a nie humanistycznych) jest wyczuwalne w nawet najbardziej osobistych, zindywidualizowanych wierszach, które stale przeciwstawiają się podmiotowi lirycznemu, nie przynosząc upragnionego katharsis:

[…] znalazłeś właśnie optymalną proporcję między
tym co było od początku przez muchę starannie
ukrywane a tym co było w niej tak immanentnie
jawne ponadto dopiero teraz możesz być pewien
że chciała z tobą jak poezja tylko trochę
pomieszkać absolutnie ci nie służąc

(Mucha Freuda)

Finalnie jednak nawet one przedzierzgną się w ciszę, która pozostanie „zawsze wierna / jak bezradność rodzącego się / wiersza / w którym krążą soki / dobra i zła” (Finale non facile). Bo cisza, jak obrazy niemego kina, domagając się recepcji, potrafi być znacznie bardziej głośna, niż jawny krzyk wołania o pomoc, na które poezja niezmiennie odpowiada, zaleczając, ale nie lecząc bólu istnienia.

Grzegorz Bazylak, Rewolwery Poli Negri, wyd. Fundacja Światło Literatury, Gdańsk 2022.