Nowy Napis Co Tydzień #098 / Świat to za mało… Glosa do poematu Wojciecha Kudyby
Krytyka programowa? Poezja programowa? Mogą istnieć? Po odrobionej, ze wszelkimi możliwymi fakultetami, lekcji z dekonstrukcji – mówił mi kiedyś Jacek Gutorow, a od tego czasu wiele jeszcze rzeczy się zdarzyło… – trudno sobie w pierwszym odruchu wyobrazić, aby manifest, jako forma wypowiedzi literackiej, mógł być jeszcze używany w tonacji serio
A jednak… Czy nie jest czasem tak, że to właśnie dzisiaj – na przekór wszystkim dzisiejszym znakom, które raczej skrywają intencje twórcy, niźli je odsłaniają – potrzeba czytelnych wypowiedzi, które ryzykują otwarciem przestrzeni wartości? Oczywiście – potrzeba, ale komuż ta potrzeba jest potrzebna? Nie bardzo wierzyć mi się chce już w uniwersalistyczną moc – z ducha romantycznego płynącą – poezji. Mówiłbym raczej o fenomenach poszczególnych wspólnot, spontanicznych ruchach zasiedlania przestrzeni wartości przez samorodne duchy spragnione poczucia ponadjednostkowej tożsamości (rzecz jasna, wspólnota taka może – i nawet powinna – promieniować jasnością, którą w sobie skupia, ale niekoniecznie widzę ową emanację, pragnienie posiadania rządu dusz). Formuła manifestu zatem – przynajmniej z punktu widzenia socjoliterackiego (w przeciwieństwie do bezosobowego dyskursu teoretyka) – nie jest anachronizmem; zapewne niezwykle trudno poważyć się na taką formę (z racji jej swoistego „wypisania”), z drugiej jednak strony stanowi ona absolutną konieczność dla tego, który szedł dotychczas sam, lecz teraz oto podnosi głowę, nie mogąc dłużej milczeć.
Chyba nie od rzeczy będzie powrócić do źródła manifestu (nie, nie idzie mi o historię genologiczną, lecz fenomen źródłosłowu). Piszący manifest to ten, kto chce uczynić coś jawnym, widocznym, wyraźnie coś z pomocą słów wskazuje. Z jakiegoś powodu więc decyduje się, aby nie trzymać dłużej pod korcem tego, co w jego umyśle zajaśniało, i aby to jaśnienie podarować, przekazać innym. Manifestacja jest więc w pierwszej kolejności eks-pozycją, podniesieniem światła do wymiaru powszechnej widoczności, wyjściem ze skrytości (dialektyka heideggerowska jest tutaj jak najbardziej na miejscu). Zmiana pozycji światła z wewnętrznego na zewnętrzne – takie światła odwracanie, od siebie do Innego…
Ale jest w manifestowaniu coś jeszcze, coś, co – rzecz jasna – wiąże się z ukazywaniem. Łaciński przymiotnik mani-fēstŭs ('dotykalny, wyraźny, jawny') zawiera w sobie dokładne brzmienie innego przymiotnika o analogicznym brzmieniu drugiej części tegoż słowa: fēstŭs ('świąteczny, wesoły'). Manifestowanie zatem jest samorodnym, spontanicznym aktem wykroczenia „sobości” (mam tu na myśli to, co filozofowie określają niemieckim – Selbst, całości Ja) ku Innym, zarazem więc świętowaniem samotranscendencji, radością wyjścia ku Drugiemu, spontaniczne darowanie siebie, które rozrywa ciemność bycia-dla-siebie.
Czytelnik, który poznał wprzódy poemat Wojciecha Kudyby
Poezja jako udzielanie siebie, swojego widzenia innemu, dzielenie, które jest pomnażaniem. Bo język otwarty nie może być władzą, lecz troską, powie dalej Wojciech Kudyba. Ale zanim o owym „dalej”, to jeszcze o tym, co Bliżej, a ściślej – o tym, co „przed”, co poprzedza takie poezjowanie. Bo wbrew wszelkim współczesnym tendencjom do widzenia języka w perspektywie „zwrotu lingwistycznego” (myślimy tylko o tym, co już jest w języku, żadna transcendencja – a tym bardziej Transcendencja – nie jest możliwa), autor Poezji wobec Innego poetycko manifestuje (jeśli użyć można takiego – teraz już – tautologizmu) swoją wiarę w to, że każdy akt poezjowania poprzedza doznanie innego rzędu: odnalezienie w świecie i języku „odcisku Innego” (czy daje się on odnaleźć w tym, co było, jest, czy może dopiero w tym, co będzie – tego nie wiemy). Rozumiem, że chodzi tu o owo Levinasowskie Całkiem Inne (Ganz Andere); to, co dostrzegam w nagiej, bezbronnej twarzy, która wzywa mnie i porywa w stronę tego, co każe mi widzieć coś nie-stąd, coś spoza, coś jeszcze, coś więcej. I to coś Jest. I nagle jest pewne. Nie, nie dlatego, że przekroczyło mój horyzont (wyjaśnienia, odczuwania). Ale po prostu – dlatego, że wiedzie poza świat, że jego źródło jest nieosiągalne i że wywodzi mnie z mojego domostwa, porywa w Całkiem Inne, out side the World. (Poeta jako out-sider, wychodzący poza, zmieniający stronę pobytu). (Czy na gdziekolwiek, jak chciał pewnego razu Baudelaire?…). Ślad tego doświadczenia tkwi w języku poezji – bo skądże by wzięło się to uparte: „jakby nie był stąd”?…
W naszym języku świat świeci. Z wnętrza rzeczy, które są już wyrzeczone, wytryskuje ku nam obietnica sensu i współrozumienia. A jednak świat w języku się nie wyczerpuje, to raczej – podkreśla Wojciech Kudyba zgodnie także z tymi, którzy, jak współcześni krytycy etyczni, widzą w języku nośnik wartości i idei, które ten język poprzedzają i wyprzedzają – język jest w świecie. I dalej jeszcze, używając dyskretnej (i dyskretnie, więc sekretnie!) przerzutni, napisze autor Gorców Pana –
Poezja jest zobowiązana
wobec tego, co istnieje
poza nią samą.
Język, ta jego najdoskonalsza odmiana – poezja pozwala usytuować się nagle poza językiem, poza tym, co tu i teraz. Szukając śladów Innego w języku, wstawia nas w to, co Ponad, Poza.
Owo odkrywanie Inności wydarza się jako Spotkanie i Rozmowa, odbywa się zatem, mówi autor Wierszy wobec Innego, wewnątrz świata, bo tylko tu jesteśmy o-sobą. „Poezja wciąga świat/ W rozmowę”. I, można dodać, świat rozbłyskuje dopiero w Rozmowie, w tej przestrzeni, która łączy Ja-i-Ty. Tu, między nami, dzieje się świat, w którym język wzywa nas ku Innemu.
Poezja jest zatem – pisze dalej Kudyba, używając formuły Stefana Sawickiego – ewokacją, uobecnieniem świata dziejącego się w mowie wiersza. Właśnie! – poezja jako mowa, a nie tekst! Bo czyż nie jest tak raczej, że to w poezji jesteśmy najbardziej sobą i pragniemy tego udzielenia siebie Drugiemu; i że to właśnie w czerni liter, na przekór strukturalistycznym, hermeneutycznym, dekonstrukcjonistycznym dogmatom, wy-dajemy się najbardziej, odsłaniamy najpełniej, bo doświadczyliśmy wprzódy dojmującej i twórczej samotności, przeżywając cierpliwie – jak buduje to w przenikliwej paronomazji (w ogóle ta figura daje nam tu wgląd w tajemne z(a)wiązki świata i języka) nowosądecki twórca – swoje istotowe cierpienie.
Bardzo podoba mi się koncepcja myślenia o poezji przez e-wokację, wszak jest ona, sięgając ponownie do źródeł, tym, co wy-wołuje, wzywa (a także wzbudza, nęci, popycha…) ku Innemu, wobec Drugiego i z Drugim. Pochodząca od ‘wołania’ (łac. vŏcō, -are) ewokacja zawiera w sobie mówienie, wypowiadanie na głos
Poemat autora tomu Ojciec się zmienia pro-wokuje, pobudza mówienie, rodzi właśnie chęć po-wołania wspólnej przestrzeni, od której można będzie rozpocząć podróż ku Innemu. Zastanawia mnie w związku z tym, jaką postawę winien przyjąć krytyk wobec takiej eksplikacji widzenia poezji, z którą spotykamy się w tym manifeście? I jaką wobec tak zapowiedzianej poezji? Paradoksalnie – wydaje mi się – nie można tego zaprogramować. Bo czyż da się wprzódy zaprojektować to, co Inne, ku czemu wyruszamy?
Pisał niedawno o niemożliwości „krytyki programowej” Jacek Gutorow i chociaż tak wiele różni poglądy opolskiego krytyka od zaprezentowanych w poemacie, to jednak pozwolę sobie na koniec przytoczyć obszerniejszy passus z ostatniej książki autora Niepodległości głosu, skrywa się w nim bowiem to pokorne, z czcią wypowiedziane przekonanie, które żywię wobec propozycji nowosądeckiego twórcy, aby – każdorazowo –
tekst literacki przeżyć osobno i niejako na jego prawach, w jego języku bądź dialekcie. Marzy mi się, aby każdy akt czytelniczy był nieodwołalnie absolutny, tak jakby zawierał w sobie całe moje czytelnicze doświadczenie. Pierwszy i ostatni zarazem. Na tym polega moim zdaniem unikalność doświadczenia literatury – jest w nim coś niepowtarzalnego i nieprzetłumaczalnego na jakikolwiek inny język […]. Każdy dobry wiersz może być odczytywany wciąż na nowo. Każda udana metafora wytrąca nas ze stanu inercji i wprawia w zdziwienie: a więc rzeczywistość może być i taka? Otóż zdziwienia nie da się zaprogramować, po prostu. […] „Tego nie było w programie”. Zawsze czekam, aż coś takiego powie mi wiersz. W każdym razie staram się. Bo dobra krytyka literacka to także umiejętność czekania, aż tekst wejdzie nam w skórę. Rzecz w tym, że zaplanować się tego nie da
J. Gutorow, Księga zakładek, Wrocław 2011, s. 301, 307. [4].
Wyczekuję więc takich spotkań. Na krawędzi świata. Aby poddać się im jak dziecko, bezwarunkowo i z ufnością. Prze-być ten język, który jest gotowością i „wychodzeniem/ na spotkanie/ Innym”.
Tekst został zakupiony w ramach programu Tarcza dla Literatów.
