Wydawnictwa / Biblioteka Krytyki Literackiej / Na ziemi i w niebie. Szkice o ziemskiej i niebieskiej ojczyźnie Jana Polkowskiego

Streszczenie

Niezwykła poezja Jana Polkowskiego dzieli się na dwa okresy: 1977–1990 oraz od 2009 do dzisiaj. Dwudziestoletnie milczenie poety spowodowało odnotowanie jego tryumfalnego powrotu tomem Cantus przez niemal wszystkie media.

W zawartości i poetyce twórczości drugiego okresu nie ma większych zmian. Można jednak zauważyć, że jawniej zostały wyeksponowane w niej wątki religijne, a – z racji wieku poety – częściej pojawiają się tu wiersze senilne, naznaczone wspomnieniem, zrozumieniem i uważnym odnotowaniem przemian.

W monografii opracowano kilka najważniejszych tematów tej poezji. Po pierwsze (w dziale „ziemskim”), silny związek z miejscem, przez co należy rozumieć Polskę jako ojczyznę, ale też i „małe ojczyzny”, czyli Nową Hutę, Kraków oraz Tymową, o których mówi rozdział Miejsce poety na ziemi. Szczególnie wstrząsające dzieje powstania młodego miasta, obecnej dzielnicy Krakowa, mają w Polkowskim swego wybitnego herolda.

Do kategorii ziemskiej należą również dwa inne tematy: tragiczna historia Polski, której dramatyczny moment został uwieczniony w tomie Głosy, mówiącym o wydarzeniach grudniowych, oraz kwestia Kresów. Wileńszczyzna to bowiem druzgocące dziedzictwo Polkowskiego – jego ojciec, AK-owiec wyzwalający Wilno w 1944 roku, został zesłany za Ural, a następnie „repatriowany” na tak zwane Ziemie Odzyskane. Pamięć Kresów została odnotowana w rozdziale W prowincji niepamięci. Mityczne Kresy Jana Polkowskiego.

Na dział zajmujący się religijnym aspektem wierszy składają się dwa szkice. Jeden, krótszy, jest interpretacją pojedynczego wiersza Piero della Francesca „Madonna brzemienna”. Jest to wiersz najlepiej ujmujący teologiczne wątki maryjne, a zarazem jeden z wielu portretów kobiecych w poezji Polkowskiego. Drugi rozdział – Żywioły i Duch Święty. Sygnały poezji religijnej w twórczości Jana Polkowskiego – mówi o innym motywie, jakim jest codzienna obecność Ducha Świętego.

W Aneksie opublikowana została skrócona wersja posłowia z tomu Rozmowy z Różewiczem będącego kolekcją wierszy Polkowskiego napisanych jako odpowiedź na wiersze tegoż poety.

***

O autorze

Józef Maria Ruszar (ur. 1951) – Dyrektor Instytutu Literatury. Doktor habilitowany nauk humanistycznych, publicysta, redaktor, wydawca i wykładowca akademicki.

Ukończył filologię polską na Wydziale Polonistyki UJ, a doktoryzował się na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, w roku 2020 otrzymał tytuł doktora habilitowanego. W latach 1975-1978 studiował filozofię pod kierunkiem ks. Józefa Tischnera na Papieskim Wydziale Teologicznym. Publikował szkice i rozprawy na temat poezji Tomasa Tranströmera, Czesława Miłosza, Wisławy Szymborskiej, Jarosława Marka Rymkiewicza, Tadeusza Nowaka, Jana Polkowskiego, Wojciecha Kudyby oraz innych poetów i pisarzy. W latach 2016–2019 był kierownikiem grantu „Obrazy Boga, człowieka i świata w literaturze polskiej XX wieku” (Narodowy Program Rozwoju Humanistyki nr 11H 13 0472 82). Od roku 2004 organizuje konferencje naukowe pod nazwą Warsztaty Herbertowskie (od 2016 o charakterze międzynarodowym). XV Warsztaty Herbertowskie w 2018 roku przekształciły się w Międzynarodowy Kongres Polskiej Literatury Współczesnej (Warszawa-Kraków-Zakopane), który ma się odbywać co trzy lata. Od roku 2004 wydaje serię naukową Biblioteka Pana Cogito (47 tomów do czerwca 2020 roku), poświęconą twórczości Herberta oraz poezji polskiej drugiej połowy XX wieku. Jako publicysta współpracował głównie z „Rzeczpospolitą”, gdzie w weekendowym wydaniu „Plus-Minus” ukazywały się jego eseje z podróży w głąb cywilizacji europejskiej. Obecnie jest redaktorem naczelnym Kwartalnika Kulturalnego „Nowy Napis”.

Odznaczony m.in. Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (2007) i Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2018). Laureat Nagrody Głównej „FENIKS PRO AUTORE 2007” Stowarzyszenia Wydawców Katolickich za książkę Apostoł w podróży służbowej. Prywatna historia sztuki Z. Herberta.  

Summary in English

Jan Polkowski’s extraordinary poetry is divided into two periods: 1977–1990 and from 2009 till today. The poet’s twenty-year long silence caused almost all media to record his triumphant return with the volume Cantus.

There were no major changes in the content and poetics of the works from the latter period. However, it can be noticed that the religious themes were exposed more openly, and, due to the poet’s age, senile poems appear there more frequently, marked by memory, understanding and careful noticing of the changes.

The monograph covers some of the most important themes of this poetry. First of all (in the “earth” section), a strong relationship with a place, which should be understood as Poland as a homeland, but also as “small homelands,” such as Nowa Huta, Kraków and Tymowa, which are discussed in the chapter The poet’s place on earth. Especially, the shocking history of the foundation of Nowa Huta, the present district of Kraków, has its outstanding herald in Polkowski.

Two other themes which also belong to the earthly category are the tragic history of Poland, the dramatic moments of which, namely the 1970 Polish protests, were immortalized in the volume Głosy [Voices], and the issue of the Eastern Borderlands. The Vilnius region is a devastating legacy of Polkowski – his father, the Home Army soldier liberating Vilnius in 1944, was exiled to Siberia and then “repatriated” to the so-called Recovered Territories. The memory of the Borderlands was noted in the chapter In the province of
oblivion. Mythical Borderlands of Jan Polkowski.

The section dealing with the religious aspect of the poems consists of two sketches. The shorter one is an interpretation of a single poem Piero della Francesca „Madonna brzemienna” [“Madonna del Parto” by Piero della Francesca]. It is a poem that best describes Marian theological themes, and at the same time one of many portraits of women in Polkowski’s poetry. The second chapter, Elements and the Holy Spirit. Signals of religious poetry in the works of Jan Polkowski, discusses another motif, which is the daily presence of the Holy Spirit.

In the Annex, an abridged version of the afterword from the volume Rozmowy z Różewiczem [Conversations with Różewicz], a collection of Polkowski’s poems written as a response to Różewicz’s poems, was published.

***

Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Kanon Polski.

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
Redakcja: Elżbieta Zarych
Korekta: Klaudia Kruczek, Sylwia Mieczkowska
Skład i łamanie, przygotowanie do druku: Alicja Stępniak
ISBN: 978-83-67170-63-5