Wydawnictwa / Biblioteka Pana Cogito / Oblicza antybohatera. Literatura, filozofia, popkultura
- Michał Januszkiewicz, Wstęp
-
W kręgu historii i typologii
- Michał Januszkiewicz, Antybohater naszych czasów. Historia skrócona Celem wypowiedzi jest próba zarysowania problematyki antybohatera w jej historycznym, filozoficznym oraz kulturowym wymiarze, od przednowoczesności do nowoczesności (romantyzm, realizm, modernizm, egzystencjalizm). Pojęcie antybohatera siłą rzeczy ulega tu reinterpretacji, jego zakres musi zostać poszerzony, nie może być ograniczany przez ramy standardowego literaturoznawstwa (historii literatury czy poetyki). Antybohaterskość jest bowiem kategorią interdyscyplinarną (z zakresu takich dyscyplin, jak filozofia, socjologia, psychologia). Szkic ma też pokazać, że nowoczesny świat, w którym przyszło nam żyć, jest miejscem zajmowanym przez antybohaterów, to znaczy ludzi wyobcowanych i zdeheroizowanych.
- Anna Zagórska, Antybohater polskiej prozy współczesnej. Typologia skrócona Szkic podejmuje zagadnienie antybohatera w polskiej prozie pisanej po 1989 roku. Punktem wyjścia jest spostrzeżenie dotyczące niemożności określenia jedno- znacznych ram i definicji tego typu postaci literackiej, nie tylko w omawianej twórczości, ale także w szerokim kontekście. Źródeł tego zjawiska upatrywać należy zarówno w obiegowym funkcjonowaniu terminu, jak i w braku wyraźnych granic między pojęciami „bohatera” i „antybohatera”. Poprzez odwołania do tez takich badaczy, jak Michał Januszkiewicz czy Victor Brombert i – przede wszystkim – rozpoznań zawartych w książce Antybohater polskiej prozy (po roku 1989) (A. Zagórska, Kraków–Nowy Sącz 2017) autorka podejmuje próbę (skróconej) charakterystyki trzech typów literackich antybohaterów obecnych w polskiej prozie najnowszej: antyherosa, outsidera oraz every mana. Wskazuje cechy poszczególnych postaci i przywołuje konkretne literackie realizacje. Bliżej omawia obraz antyherosów-nuworyszy.
-
W kręgu literatury polskiej
- Agata M. Skrzypek, Wędrówki nieutulonych. Oblicza antybohaterek w polskiej literaturze współczesnej Artykuł jest propozycją poszerzenia typologii literackich postaw antybohaterskich o postacie kobiece. Na podstawie przykładów ze współczesnej literatury polskiej autorka opisuje dwie nowe postawy antybohaterskie, stanowiące wariacje na temat już rozpoznanych przez Annę Zagórską typów: nomadki (realizacja postawy „outsidera z konieczności”) oraz ofiary (realizacja postawy Każdego/Nijakiego/Żadnego). Autorka stawia tezę, że trudność w rozpoznaniu antybohaterek i ujęciu ich w ramy charakterologiczne wynika z istnienia w zachod- niej literaturze i kulturze podwójnych standardów dotyczących płci. Wspólne dla literackich portretów antybohaterek tematy – odarte z sentymentalizmu i erotyki – to kobieca fizjologia, cielesność i seksualność. Jedną z pisarskich metod konstruowania przywoływanych postaci są zaś strategie autobiograficzne, kreujące wysoce zindywidualizowany i złożony obraz świata.
- Monika Brągiel, Dom, w którym straszy. Osobliwy żywot antybohatera Punktem wyjścia artykułu jest kwestia niepewnego statusu kategorii antybohatera w polskim literaturoznawstwie i brak konwencji, w ramach której można by ująć i doprecyzować termin z zachowaniem jego definicyjnej nieostrości. W szkicu przywołano antropologiczną charakterystykę autorstwa Michała Januszkiewicza oraz wymienione przez badacza atrybuty antybohatera, aby następnie zadać pytanie o kulturowy i historycznoliteracki kontekst, w którym może pojawić się ta postać (w rozmaitych ujęciach). W tekście nawiązano również do wybranych książek prozatorskich wydanych w ostatnich latach: Czarnej Matki Wojciecha Stamma, Zmarzliny Tomasza Białkowskiego, Apokalypsis ’89 Jarosława Maślanka, Przez Zośki Papużanki oraz Relaksu amerykańskiego, Zakładów nowego człowieka i Krótkiej wycieczki na tamten świat Juliusza Strachoty. Głównym celem artykułu jest prześledzenie relacji, jakie kształtują się we współczesnej polskiej prozie między postacią odczytywaną jako antybohater a rzeczywistością, w której on uczestniczy. W analizach wykorzystano takie kategorie, jak gościnność czy widmowość. Dla autorki istotny jest też sam gest otwarcia tekstu na antybohatera, będący rodzajem gry z odbiorcą oraz uruchamiający przestrzeń negatywnej wymiany na poziomie komunikacyjnym.
- Michał Cierzniak, Antybohater. „Człowiek progu” W pierwszych akapitach tekstu autor zaprezentował ogólną charakterystykę antybohatera, zawartą między innymi w publikacjach Michała Januszkiewicza. Początkowe ustalenia skonfrontował następnie z postawą protagonisty dramatu Kartoteka Tadeusza Różewicza. W dalszej części szkicu podjął próbę reinterpretacji pojęcia antybohatera. Odniósł się do koncepcji antropologicznych Victora Turnera oraz Arnolda van Gennepa, przywołując teorie liminalnej fazy ob- rzędów przejścia oraz specyficznej wspólnoty communitas. Końcową i najobszerniejszą część tekstu autor poświęcił interpretacji wybranych wątków w twórczości literackiej oraz filmowej Tadeusza Konwickiego. Podstawą tych analiz uczynił nową definicję pojęcia antybohatera.
- Katarzyna Niedurny, Bezsilność everymana po przejściach. Antybohater w polskim dramacie współczesnym Artykuł dotyczy roli antybohatera w powojennym dramacie polskim. Autorka przedstawia temat, odwołując się do wybranych przykładów. We wstępie teoretycznym omawia miejsce antybohatera w tekście dramatycznym, pokazując, w jaki sposób postać ta narusza reguły utworów klasycznych. Interpretatorka opisuje również protagonistę Kartoteki Tadeusza Różewicza i porównuje go z antybohaterskimi kreacjami postaci z takich dramatów współczesnych, jak: Dziady. Ekshumacja i Diamenty to węgiel, który wziął się do roboty Pawła Demirskiego, Między nami dobrze jest Doroty Masłowskiej, III furie Sylwii Chutnik, Magdy Fertacz i Małgorzaty Sikorskiej-Miszczuk oraz Reality show(s). Kabaret o rzeczach strasznych Przemysława Pilarskiego. Autorka zwraca uwagę, że – w zależności od kontekstu historycznego – antybohaterowie w tych utworach funkcjonują jako osoby doświadczające traumy drugiej wojny światowej lub kryzysu związanego z bezrobociem po transformacji ustrojowej.
- Zbigniew Bitka, „był pospolity jak inni”. Antybohater, cień Pana Cogito W artykule zestawione zostały wybrane wiersze Zbigniewa Herberta, fragmenty myśli Konfucjusza oraz koncepcji Carla Gustava Junga. W ich przenikającym się świetle Pan Cogito jawi się jako antybohater o archetypowych rysach zarówno „człowieka pospolitego” (Konfucjusz), jak i „człowieka masowego” (Jung).
-
W kręgu filozofii i literatury obcej
- Maja Skowron, Dziś prawdziwych rycerzy już nie ma? „Orland szalony” jako poemat o antybohaterach W artykule zestawiono i scharakteryzowano wybranych bohaterów poematu Ludovica Ariosta, dalece odbiegających od antycznych wzorców walecznych mężów i od kanonicznych przedstawień rycerzy. Autorka konfrontuje bohaterki i bohaterów Orlanda szalonego z opracowaną przez Michała Januszkiewicza kategorią antybohatera, zastanawiając się nad tym, czy wśród protagonistów najdłuższego europejskiego eposu można szukać prototypów postawy antyheroicznej.
- Michał Januszkiewicz, Źródła antybohatera nowoczesnego. Człowiek estetyczny Sørena Kierkegaarda Tekst to wynik namysłu nad nowoczesnymi źródłami antybohatera w filozofii i literaturze. Obok niewątpliwego źródła rosyjskiego (Aleksander Puszkin, Michaił Lermontow, Iwan Gonczarow, Fiodor Dostojewski) wskazać tu także należy pogłębione studium estety, które odnajdujemy w dziele Albo-albo Sørena Kierkegaarda. Autor artykułu stara się udowodnić, że esteta to antybohater w ścisłym znaczeniu oraz że rola tej postaci w filozofii i literaturze jest doniosła i ma swoje literackie kontynuacje (by wymienić tylko Na wspak Jorisa-Karla Huysmansa czy Portret Doriana Graya Oscara Wilde’a).
- Adriana Joanna Mickiewicz, „Hero can’t save us”. Figura antyherosa w „Sprawie Meursaulta” Kamela Daouda na tle twórczości Alberta Camusa Szkic dotyczy problemu deheroizacji w powieści Sprawa Meursaulta Kamela Daouda. Autorka omawia nawiązania do twórczości Alberta Camusa obecne w tekście oraz analizuje postkolonialne wątki powieści. Głównym tematem artykułu jest jednak kreacja antyherosa-nihilisty stworzona przez algierskiego pisarza. Daoud przedstawia pesymistyczną diagnozę kondycji ludzkiej po śmierci Boga oraz rozważa kwestię (nie)możności zbudowania autentycznej etyki. Figura antybohatera staje się w powieści pretekstem do filozoficznej dyskusji o winie i odkupieniu.
-
W kręgu popkultury
- Rozalia Knapik-Wojtaczka, W czym problem? Upadek (anty?)bohaterów i przeorientowanie problemu moralnego we współczesnych serialach telewizyjnych Autorka tekstu podejmuje refleksję nad przeorientowaniem problemu etycznego we współczesnych serialach. Rozważa zasadność kategorii antybohatera, śledzi wpływ przemian technologicznych i kulturowych na popularność wzorca narracji, który od przełomu wieków zdominował telewizyjne opowieści. Na przykładzie Breaking Bad, Dextera czy Fargo ukazuje zjawisko schematycznego porzucania żelaznej etyki kodeksowej na rzecz prymatu zrelatywizowanej, indywidualnie projektowanej moralności. Ambiwalencja ma jednak swoje granice, a w zakończeniach seriali powraca dobrze znany morał – choć produkcje nowej generacji przesuwają punkt ciężkości na krzywdę jednostki, konsekwentnie umacniają tradycyjny porządek etyczny.
- Błażej Szymankiewicz, Jak (późno)nowoczesny antybohater stał się popkulturowym „antyzłoczyńcą”. „Joker” (2019) Todda Phillipsa W artykule autor dokonuje rekapitulacji najważniejszych tez i wątków związanych z epoką późnej (przejrzałej) nowoczesności, by następnie odnieść się do stanu współczesnej kultury popularnej. Omawia (na przykładzie dzieł filmowych i seriali) sytuację popkultury ostatnich dziesięcioleci, zdominowanej przez postacie antybohaterskie oraz zbanalizowany nihilizm. Autor interpretuje film Joker (2019), odwołując się do Heglowskich kategorii emancypacji i walki o uznanie, wciąż silnie oddziałujących w epoce nowoczesnej. Wnioski wynikające z tej interpretacji pozwalają na zaproponowanie antropologicznej kategorii antyzłoczyńcy, która zastępuje we współczesnej kulturze postać antybohatera.
- Konrad Sierzputowski, Czasem cię kocham, a czasem nienawidzę… Taylor Swift jako antybohaterka amerykańskiej muzyki popularnej Autor tekstu podjął próbę prześledzenia kariery Taylor Swift – w artykule omówił rolę wokalistki we współczesnej kulturze USA. Amerykanka weszła do świata muzyki popularnej jako piosenkarka country i „zwykła dziewczyna” z (bogatego i etnicznie niezróżnicowanego) sąsiedztwa. Jednak skandale związane z zawodową aktywnością, wykorzystanie przez ruchy alt-right wizerunku Swift do pro- mocji ultraprawicowej ideologii, wreszcie – oskarżenia o komercjalizację walki na rzecz osób LGBTQ+ sprawiły, że wokalistka stała się główną antybohaterką amerykańskiej kultury muzycznej XXI wieku.
- Streszczenia
- Summaries
- Noty o autorach
- Notes about the Authors
- Indeks osobowy
Michał Januszkiewicz
Wstęp
Problemy z definicją
Bolączką wielu rozpraw humanistycznych ostatnich lat jest unikanie definiowania zjawisk będących przedmiotem dociekań. Szczególnie łatwo zauważyć to w pracach studentów i bardzo młodych badaczy. Powodem tych niedostatków bywa brak odpowiedniego przygotowania metodologicznego czy teoretycznego lub – wręcz przeciwnie – rozwinięta współczesna świadomość metodologiczna, związana z odstępowaniem od epistemologicznego paradygmatu podmiotowo-przedmiotowego oraz „wmyślaniem się” w naturę hermeneutycznego doświadczenia czy rozumienia. I choć w humanistyce, której domeną nie są definicje wyraźne, drugi model wydaje się bardziej przekonujący, dyrektywą poznawczą tej sfery nauki nie powinien stać się definicyjny „unik”.
Czym są definicje wyraźne, których najbardziej typowy przykład stanowią definicje klasyczne? W sposób jednoznaczny określają one wyrazy, podając ich równoważniki. Ich struktury opierają się na prostym schemacie – definiendum (człon definiowany), spójnik definicyjny i definiens (człon definiujący). Gdy powiemy, że kwadrat to prostokąt równoboczny, a trójkąt to figura geometryczna o trzech bokach i trzech kątach wewnętrznych, których suma wynosi sto osiemdziesiąt stopni, to będziemy mieć do czynienia właśnie z definicjami wyraźnymi. Ten sposób definiowania charakterystyczny jest przede wszystkim dla nauk matematyczno-przyrodniczych. Zupełnie inaczej rzecz wygląda w humanistyce; namysł dotyczy tu spraw o wielorakiej naturze, odsłaniających tylko niektóre ze swoich aspektów. Ich rozumienie różni się w zależności od przyjętej perspektywy. Można powiedzieć, że w refleksji humanistycznej przedmiotem dociekań okazuje się to, co niestabilne semantycznie, niejednoznaczne bądź wieloznaczeniowe (jak miłość, człowiek czy dobro). Zmienność czy „opalizacja” zjawisk, które usiłujemy zrozumieć, wynika zarazem z ich historyczności. Przywołajmy choćby tak oczywiste przykłady, jak męstwo, honor albo sprawiedliwość, które podlegają historycznie zmiennym interpretacjom, a w związku z tym są wciąż na nowo definiowane.
Powód, dla którego dzielę się tymi rozważaniami, jest jeden: badacze działający w obszarze nauk humanistycznych nie mogą zostać zwolnieni z obowiązku podejmowania prób definiowania zjawisk. To, że miłość jest pojęciem wieloznaczeniowym, a w związku z tym – czymś zupełnie innym niż trójkąt, nie oznacza, że należy zrezygnować z dociekań, nawet jeśli ich rezultatem będą formuły różniące się od definicji wyraźnych w oczywisty sposób. Muszą one uwzględniać nieusuwalny kontekst interesujących nas problemów (definicje kontekstowe), a także namysł nad dążeniami woli i regulującymi ustanowieniami (przede wszystkim gdy mamy do czynienia z wyrazami o niejasnej treści i niedookreślonym zakresie). Należy wówczas oddać nieostrą treść terminu, a zarazem precyzyjnie wyznaczyć jego zakres. W tym celu tworzymy definicje projektujące, a zwłaszcza ich szczególną odmianę: definicje regulujące.
Musimy zaakceptować fakt, że nie istnieje definicja antybohatera, którą można by sformułować na podstawie założeń esencjalistycznych; niepodobna przeto wskazać niepodlegających dyskusji cech konstytutywnych czy atrybutywnych tej postaci. Nie jest to jednak powód do narzekań ani obaw. Wręcz przeciwnie. Zebrane w tomie szkice i eseje są znakomitym dowodem na to, że badacze (niemal) zgodnie próbują wyznaczyć zakres tego pojęcia, poszukują definicji antybohatera. Choć ich strategie (a czasem również wnioski) się różnią, nie ulega wątpliwości, że wieloznaczna kategoria jest warta uwagi oraz że mimo swojego niedookreślenia może być funkcjonalna. Autorzy szkiców tworzą definicje kontekstowe, zdając sobie sprawę, że formułują je z określonej perspektywy. Pojawiają się więc próby definiowania antybohatera przez pryzmat historii i filozofii (mój artykuł), propozycje typologiczne (Anna Zagórska), ujęcia antropologiczne (Michał Cierzniak), feministyczne (Agata M. Skrzypek), a nawet refleksje nawiązujące do psychologii Jungowskiej (Zbigniew Bitka). Jeden z esejów, tekst Rozalii Knapik-Wojtaczki, wybrzmiewa nieco prowokacyjnie – autorka wysuwa tezę o niefortunności i zbędności pojęcia antybohatera. Z tych wielu rozważań wziął się tytuł książki: Oblicza antybohatera (a tak naprawdę różnych antybohaterów i antybohaterek, obecnych nie tylko w rozmaitych egzemplifikacjach literackich, ale i w filmie, filozofii czy popkulturze). Stąd też podtytuł tomu: Literatura, filozofia, popkultura. Antybohater szczególnie związany jest z literaturą: to specyficzny typ postaci literackiej. Refleksjom na temat tej figury zawsze towarzyszą odwołania do filozofii (choćby egzystencjalizmu) oraz dawnej i nowoczesnej formacji kultury czy popkultury.
Nie ma i nie może być jednej definicji antybohatera. Nie da się jej skonstruować również w sposób syntetyczny z proponowanych w książce ujęć. Zasadne wydaje się jednak twierdzenie, że jest to kategoria funkcjonalna kontekstowo, z powodzeniem odnoszona do rozmaitych dzieł literatury, filmu czy nawet interdyscyplinarnego namysłu nad człowiekiem (rozumianym jednak nie tyle jako wymodelowana czy wykoncypowana „natura ludzka”, ile jako istota egzystencjalnie, historycznie, społecznie i kulturowo uwikłana w świat i jego rozumienie).
Gwoli ścisłości i uporządkowania historycznego warto dodać, że kategoria antybohatera wciąż domaga się pogłębienia teoretycznego oraz interpretacyjnego rozwinięcia. I choć samo słowo występowało w polskiej literaturze już w drugiej połowie ubiegłego wieku (Pamiętnik antybohatera Kornela Filipowicza z 1961 roku) i było używane przez literaturoznawców do charakteryzowania prozy tamtego czasu, to pierwsze próby zdefiniowania tego terminu pojawiły się w Polsce dopiero pod koniec lat 90. – w pracach Tropami egzystencjalizmu w literaturze polskiej XX wieku (1998) oraz Stanisław Dygat (1999), a także w późniejszym artykule W horyzoncie nowoczesności. Antybohater jako pojęcie antropologii literatury. Pierwszą polską monografią poświęconą antybohaterowi jest natomiast rozprawa Anny Zagórskiej Antybohater polskiej prozy (po roku 1989), wydana w 2017 roku. Wcześniej, w 2014 roku, Zagórska (jeszcze pod nazwiskiem Figa) opublikowała również ważny artykuł zatytułowany Oblicza antybohatera. Antyheros w kontekście polskiej prozy pisanej po 1989 roku. Dodać także trzeba, że pierwszą monografią zbiorową o antybohaterze jest książka Herosi, hochsztaplerzy, hultaje. Bohater/antybohater we współczesnych mediach i kulturze pod redakcją Marty Błaszkowskiej i Tomasza P. Bocheńskiego, wydana w 2017 roku. Warto w tym miejscu wymienić jeszcze jedną pracę: To nas pociąga! O serialowych antybohaterach Bernadetty Darskiej. Rozprawa, która ukazała się w 2012 roku, poświęcona jest nie tyle fenomenowi postaci antybohaterskich, ile analizom rozmaitych seriali. Antybohater nie zostaje tu jednak szczegółowo scharakteryzowany; jest przedstawiony jako ten, kto narusza normy społeczne i wyraża rozczarowanie światem, w którym przyszło mu żyć.
Literatura, filozofia, popkultura albo kilka słów o strukturze książki
Książka podzielona została na pięć części: Wstęp, W kręgu historii i typologii, W kręgu literatury polskiej, W kręgu filozofii i literatury obcej oraz W kręgu popkultury. Kręgi nie oznaczają tu okręgów – zamkniętych i ograniczonych. Przeciwnie, to raczej potencjalne obszary występowania zjawiska, sfery możliwych interpretacji – nigdy ostateczne.
Część druga dotyczy między innymi historii antybohatera w dziejach literatury, filozofii i kultury europejskiej. Łączę tu tytułową kategorię przede wszystkim z nowoczesną formacją kultury, romantyzmem, realizmem, modernizmem i egzystencjalizmem. Anna Zagórska podejmuje z kolei próbę terminologicznego uporządkowania treści związanych z figurą antybohatera, słusznie podkreślając wieloznaczność i niedookreśloność samego pojęcia. Znakomitym i oryginalnym konceptem badaczki jest propozycja wyróżnienia trzech zasadniczych typów antybohatera: antyherosa, outsidera i everymana. Są oni skonfrontowani odpowiednio z: bohaterem wielkości, bohaterem większości i bohaterem wyjątkowości. Swoje rozważania odnosi autorka do przykładów z najnowszej prozy.
Trzecią część książki stanowią szkice poświęcone literaturze polskiej. Segment otwiera mieszcząca się w szeroko pojętej refleksji feministycznej rozprawa Agaty M. Skrzypek. Artykuł jest bardzo interesujący, zawiera bowiem krytyczne (metodologiczne) pytania o kategorię antybohaterki, która – w ujęciu badaczki – wymaga charakterystyki zgoła odmiennej niż postaci męskich antybohaterów. Niezwykle ciekawym pomysłem autorki jest wyróżnienie dwóch typów antybohaterek: nomadek i ofiar. Warto zauważyć, że temat antybohaterek podejmują także (choć w innych częściach książki) Katarzyna Niedurny i Konrad Sierzputowski. Kolejny tekst – Moniki Brągiel – to bardzo ciekawa, rozbudowana rozprawa o prozie najnowszej, związana ze sztuką interpretacji. Autorka przedstawia ogólne tezy dotyczące postaci antybohatera i w tym kontekście omawia następujące utwory: Czarną Matkę Wojciecha Stamma, Zmarzlinę Tomasza Białkowskiego, Apokalypsis ’89 Jarosława Maślanka, Przez Zośki Papużanki oraz Relaks amerykański, Zakłady nowego człowieka i Krótką wycieczkę na tamten świat Juliusza Strachoty. Z kolei Michał Cierzniak, autor następnego szkicu, koncentruje się na interpretacji twórczości Tadeusza Różewicza i Tadeusza Konwickiego. Warto zauważyć, że znajduje własny język analizy czy metodę oglądu antybohatera; odnosi swoje rozważania do dziedziny antropologii, a dokładniej do procesu rytualnego Victora Turnera. Cierzniak bardzo przekonująco i rzeczowo dowodzi, że postać tę należy rozpatrywać w kategoriach fazy liminalnej, polegającej na dobrowolnym lub niedobrowolnym wycofaniu się jednostki poza określony paradygmat społeczny. Ciekawe zadanie wyznacza sobie również Katarzyna Niedurny, która omawia status i rolę antybohatera (jako everymana) w dramacie współczesnym. Punktem wyjścia refleksji staje się Kartoteka Tadeusza Różewicza. Następnie autorka interpretuje dramaty Pawła Demirskiego, Doroty Masłowskiej i Przemysława Pilarskiego. Część poświęconą literaturze polskiej zamyka tekst Zbigniewa Bitki, dotyczący postaci Herbertowskiego Pana Cogito. Artykuł różni się od pozostałych; w centrum rozważań znajduje się interesujące pytanie: czy wbrew tradycyjnej egzegezie dzieł Herberta można przypisać Panu Cogito cechy antybohaterskie, odczytując wiersze klasyka przez pryzmat koncepcji archetypów Carla Gustava Junga?
Na czwartą część książki składają się trzy teksty dotyczące literatury obcej i problemów filozoficznych. Bardzo ciekawa praca Mai Skowron niezwykle trafnie ukazuje przednowoczesne manifestacje antybohaterstwa na przykładzie poematu Ludovica Ariosta Orland szalony (1516). Swoistym paradoksem jest to, że antybohaterskie postawy odnalezione zostają w eposie rycerskim, w którym heroizm i cnota męstwa przedstawione są na pierwszym planie. Autorka przekonująco dowodzi jednak degradacji rycerskiego etosu, której oznaki dostrzec można zarówno w zachowaniu postaci tytułowej, jak i innego ważnego bohatera – Rugiera. Skowron wskazuje dwie zasadnicze przyczyny deheroizacji: szaleństwo i miłość. Tym samym udowadnia, że postawy antybohaterskie nie muszą być rozpatrywane wyłącznie w kategoriach historycznych, nie zawsze też wiążą się z nowoczesną formacją kultury. Niekiedy są rezultatem radykalnie osobistych, subiektywnych (pozahistorycznych) wyborów jednostki. Kolejny tekst (mojego autorstwa) zamieszczony w tej części książki poświęcony jest Kierkegaardowskiemu estecie, który zasadnie może być uznany za jeden z typów antybohatera, charakteryzujący się świadomym – by nie powiedzieć: programowym – brakiem zaangażowania i niechęcią do podejmowania życiowo fundamentalnych decyzji. Patronem tego rodzaju antybohatera staje się mityczny Narcyz. Jego kolejnymi wcieleniami są między innymi romantyczni dandysi (jak Eugeniusz Oniegin, tytułowy bohater poematu Aleksandra Puszkina), a później – hrabia des Esseintes z Na wspak Jorisa-Karla Huysmansa czy Lord Wotton i Dorian Gray z Portretu Doriana Graya Oscara Wilde’a. Ostatni tekst opublikowany w tej części tomu – szkic autorstwa Adriany J. Mickiewicz – wpisuje się w refleksję komparatystyczną i dyskurs postkolonialny. Autorka dokonuje wnikliwej interpretacji Sprawy Meursaulta Kamela Daouda, pisarza algierskiego, który – o czym świadczy sam tytuł utworu – polemizuje z Albertem Camusem, nawiązując do jego Obcego oraz Upadku, szczególnie ważnych dzieł francuskiego egzystencjalizmu.
Piąta i ostatnia część książki poświęcona jest szeroko pojętej popkulturze, w której na pierwszy plan wysuwają się filmy, seriale oraz świat muzyki pop. Zgromadzone w tej części teksty wpisują się w rozmaite dyskursy – krytycznofilmowy (Rozalia Knapik-Wojtaczka) i kulturoznawczo- -antropologiczny (Błażej Szymankiewicz, Konrad Sierzputowski). Trze[1]ba od razu podkreślić: popkultura jest obecnie sferą, w której pojęcie antybohatera zadomowiło się w sposób szczególny. Sytuacja ta stwarza jednak zupełnie nowe problemy badawcze. Okazuje się bowiem, że popkulturowy antybohater nie musi być (choć może) kontynuacją antybohatera „klasycznego” (o ile w ogóle można mówić o antybohaterze klasycznym), znanego z dawnej i nowoczesnej literatury oraz filmu czy sztuk widowiskowych. Analizując jego pozaliterackie źródła, warto przywołać takie zjawiska, jak kino i teatr związane z ruchem angry young men (John Osborne, Elia Kazan, John Wain) czy francuska Nowa Fala, a w Polsce – kino moralnego niepokoju oraz polska szkoła filmowa. Ostatnią część książki otwiera esej Rozalii Knapik-Wojtaczki dotyczący popularnych współczesnych seriali, takich jak Breaking Bad czy Dexter. Ciekawa interpretacja ma prowokacyjny charakter – autorka poddaje krytyce samo pojęcie antybohatera, uznając je za „dyskusyjne” i „nie[1]potrzebne”, wykorzystywane dowolnie i bez ograniczeń. Badaczka woli więc mówić raczej o bohaterach „nieoczywistych”. Nie jest to miejsce na polemikę z jej stanowiskiem, lepiej dostrzec w tym wystąpieniu zaproszenie do dyskusji. Tekst Błażeja Szymankiewicza poświęcony został z kolei filmowi Joker (2019). Autor w ciekawy sposób przedstawia swoją interpretację, odnosząc się do refleksji kulturowo-społecznej, antropologicznej i filozoficznej. Dzięki temu ukazuje interdyscyplinarne uwikłania kategorii antybohatera, której nie mogą ograniczać ramy standardowego literaturoznawstwa czy filmoznawstwa. Wreszcie, na koniec, bardzo interesująca praca Konrada Sierzputowskiego, wnikliwa interpretacja i ocena popkulturowego biznesu – w szczególności kariery amerykańskiej piosenkarki Taylor Swift. Autor postanawia przenieść dyskusję o antybohaterze z obszaru sztuki (fikcji) do obszaru rozrywki, w którym rzeczywistość i ułuda się przenikają. Sierzputowski trafnie charakteryzuje zjawisko (auto)kreacji takich gwiazd sceny, jak Ziggy Stardust (David Bowie) czy wspomniana już główna bohaterka szkicu – Taylor Swift, zmieniająca wizerunek medialny jak ubrania.
Książka Oblicza antybohatera. Literatura, filozofia, popkultura nie należy do klasycznych monografii. Autorzy, pisząc o tytułowej kategorii, odnoszą się bowiem do własnych i różnorodnych zainteresowań. Tom jest jednak, co trzeba podkreślić, jedną z pierwszych w Polsce prac na temat antybohaterskości. Pozostaje mieć nadzieję, że zainteresuje i zainspiruje wielu odbiorców, nie tylko pasjonatów literatury i filmu, ale humanistyki w najszerszym sensie tego słowa. Zapraszamy do lektury!
Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2021
Redakcja naukowa: Michał Januszkiewicz, Alicja Müller
Redakcja językowa: Anna Hajduk
Korekta i adiustacja: Pracownia Mole, Anna Niklewicz
Skład: Estera Sendecka
ISBN 978-83-66765-69-6