Wydawnictwa / Biblioteka Pana Cogito / Oblicza antybohatera. Literatura, filozofia, popkultura

Wydawnictwo:

Instytut Literatury

Autorzy:

wydanie zbiorowe

Kup

Spis treści:

Michał Januszkiewicz, Wstęp
W kręgu historii i typologii
- Michał Januszkiewicz, Antybohater naszych czasów. Historia skrócona Celem wypowiedzi jest próba zarysowania problematyki antybohatera w jej historycznym, filozoficznym oraz kulturowym wymiarze, od przednowoczesności do nowoczesności (romantyzm, realizm, modernizm, egzystencjalizm). Pojęcie antybohatera siłą rzeczy ulega tu reinterpretacji, jego zakres musi zostać poszerzony, nie może być ograniczany przez ramy standardowego literaturoznawstwa (historii literatury czy poetyki). Antybohaterskość jest bowiem kategorią interdyscyplinarną (z zakresu takich dyscyplin, jak filozofia, socjologia, psychologia). Szkic ma też pokazać, że nowoczesny świat, w którym przyszło nam żyć, jest miejscem zajmowanym przez antybohaterów, to znaczy ludzi wyobcowanych i zdeheroizowanych.
- Anna Zagórska, Antybohater polskiej prozy współczesnej. Typologia skrócona Szkic podejmuje zagadnienie antybohatera w polskiej prozie pisanej po 1989 roku. Punktem wyjścia jest spostrzeżenie dotyczące niemożności określenia jedno- znacznych ram i definicji tego typu postaci literackiej, nie tylko w omawianej twórczości, ale także w szerokim kontekście. Źródeł tego zjawiska upatrywać należy zarówno w obiegowym funkcjonowaniu terminu, jak i w braku wyraźnych granic między pojęciami „bohatera” i „antybohatera”. Poprzez odwołania do tez takich badaczy, jak Michał Januszkiewicz czy Victor Brombert i – przede wszystkim – rozpoznań zawartych w książce Antybohater polskiej prozy (po roku 1989) (A. Zagórska, Kraków–Nowy Sącz 2017) autorka podejmuje próbę (skróconej) charakterystyki trzech typów literackich antybohaterów obecnych w polskiej prozie najnowszej: antyherosa, outsidera oraz every mana. Wskazuje cechy poszczególnych postaci i przywołuje konkretne literackie realizacje. Bliżej omawia obraz antyherosów-nuworyszy.
W kręgu literatury polskiej
- Agata M. Skrzypek, Wędrówki nieutulonych. Oblicza antybohaterek w polskiej literaturze współczesnej Artykuł jest propozycją poszerzenia typologii literackich postaw antybohaterskich o postacie kobiece. Na podstawie przykładów ze współczesnej literatury polskiej autorka opisuje dwie nowe postawy antybohaterskie, stanowiące wariacje na temat już rozpoznanych przez Annę Zagórską typów: nomadki (realizacja postawy „outsidera z konieczności”) oraz ofiary (realizacja postawy Każdego/Nijakiego/Żadnego). Autorka stawia tezę, że trudność w rozpoznaniu antybohaterek i ujęciu ich w ramy charakterologiczne wynika z istnienia w zachod- niej literaturze i kulturze podwójnych standardów dotyczących płci. Wspólne dla literackich portretów antybohaterek tematy – odarte z sentymentalizmu i erotyki – to kobieca fizjologia, cielesność i seksualność. Jedną z pisarskich metod konstruowania przywoływanych postaci są zaś strategie autobiograficzne, kreujące wysoce zindywidualizowany i złożony obraz świata.
- Monika Brągiel, Dom, w którym straszy. Osobliwy żywot antybohatera Punktem wyjścia artykułu jest kwestia niepewnego statusu kategorii antybohatera w polskim literaturoznawstwie i brak konwencji, w ramach której można by ująć i doprecyzować termin z zachowaniem jego definicyjnej nieostrości. W szkicu przywołano antropologiczną charakterystykę autorstwa Michała Januszkiewicza oraz wymienione przez badacza atrybuty antybohatera, aby następnie zadać pytanie o kulturowy i historycznoliteracki kontekst, w którym może pojawić się ta postać (w rozmaitych ujęciach). W tekście nawiązano również do wybranych książek prozatorskich wydanych w ostatnich latach: Czarnej Matki Wojciecha Stamma, Zmarzliny Tomasza Białkowskiego, Apokalypsis ’89 Jarosława Maślanka, Przez Zośki Papużanki oraz Relaksu amerykańskiego, Zakładów nowego człowieka i Krótkiej wycieczki na tamten świat Juliusza Strachoty. Głównym celem artykułu jest prześledzenie relacji, jakie kształtują się we współczesnej polskiej prozie między postacią odczytywaną jako antybohater a rzeczywistością, w której on uczestniczy. W analizach wykorzystano takie kategorie, jak gościnność czy widmowość. Dla autorki istotny jest też sam gest otwarcia tekstu na antybohatera, będący rodzajem gry z odbiorcą oraz uruchamiający przestrzeń negatywnej wymiany na poziomie komunikacyjnym.
- Michał Cierzniak, Antybohater. „Człowiek progu” W pierwszych akapitach tekstu autor zaprezentował ogólną charakterystykę antybohatera, zawartą między innymi w publikacjach Michała Januszkiewicza. Początkowe ustalenia skonfrontował następnie z postawą protagonisty dramatu Kartoteka Tadeusza Różewicza. W dalszej części szkicu podjął próbę reinterpretacji pojęcia antybohatera. Odniósł się do koncepcji antropologicznych Victora Turnera oraz Arnolda van Gennepa, przywołując teorie liminalnej fazy ob- rzędów przejścia oraz specyficznej wspólnoty communitas. Końcową i najobszerniejszą część tekstu autor poświęcił interpretacji wybranych wątków w twórczości literackiej oraz filmowej Tadeusza Konwickiego. Podstawą tych analiz uczynił nową definicję pojęcia antybohatera.
- Katarzyna Niedurny, Bezsilność everymana po przejściach. Antybohater w polskim dramacie współczesnym Artykuł dotyczy roli antybohatera w powojennym dramacie polskim. Autorka przedstawia temat, odwołując się do wybranych przykładów. We wstępie teoretycznym omawia miejsce antybohatera w tekście dramatycznym, pokazując, w jaki sposób postać ta narusza reguły utworów klasycznych. Interpretatorka opisuje również protagonistę Kartoteki Tadeusza Różewicza i porównuje go z antybohaterskimi kreacjami postaci z takich dramatów współczesnych, jak: Dziady. Ekshumacja i Diamenty to węgiel, który wziął się do roboty Pawła Demirskiego, Między nami dobrze jest Doroty Masłowskiej, III furie Sylwii Chutnik, Magdy Fertacz i Małgorzaty Sikorskiej-Miszczuk oraz Reality show(s). Kabaret o rzeczach strasznych Przemysława Pilarskiego. Autorka zwraca uwagę, że – w zależności od kontekstu historycznego – antybohaterowie w tych utworach funkcjonują jako osoby doświadczające traumy drugiej wojny światowej lub kryzysu związanego z bezrobociem po transformacji ustrojowej.
- Zbigniew Bitka, „był pospolity jak inni”. Antybohater, cień Pana Cogito W artykule zestawione zostały wybrane wiersze Zbigniewa Herberta, fragmenty myśli Konfucjusza oraz koncepcji Carla Gustava Junga. W ich przenikającym się świetle Pan Cogito jawi się jako antybohater o archetypowych rysach zarówno „człowieka pospolitego” (Konfucjusz), jak i „człowieka masowego” (Jung).
W kręgu filozofii i literatury obcej
- Maja Skowron, Dziś prawdziwych rycerzy już nie ma? „Orland szalony” jako poemat o antybohaterach W artykule zestawiono i scharakteryzowano wybranych bohaterów poematu Ludovica Ariosta, dalece odbiegających od antycznych wzorców walecznych mężów i od kanonicznych przedstawień rycerzy. Autorka konfrontuje bohaterki i bohaterów Orlanda szalonego z opracowaną przez Michała Januszkiewicza kategorią antybohatera, zastanawiając się nad tym, czy wśród protagonistów najdłuższego europejskiego eposu można szukać prototypów postawy antyheroicznej.
- Michał Januszkiewicz, Źródła antybohatera nowoczesnego. Człowiek estetyczny Sørena Kierkegaarda Tekst to wynik namysłu nad nowoczesnymi źródłami antybohatera w filozofii i literaturze. Obok niewątpliwego źródła rosyjskiego (Aleksander Puszkin, Michaił Lermontow, Iwan Gonczarow, Fiodor Dostojewski) wskazać tu także należy pogłębione studium estety, które odnajdujemy w dziele Albo-albo Sørena Kierkegaarda. Autor artykułu stara się udowodnić, że esteta to antybohater w ścisłym znaczeniu oraz że rola tej postaci w filozofii i literaturze jest doniosła i ma swoje literackie kontynuacje (by wymienić tylko Na wspak Jorisa-Karla Huysmansa czy Portret Doriana Graya Oscara Wilde’a).
- Adriana Joanna Mickiewicz, „Hero can’t save us”. Figura antyherosa w „Sprawie Meursaulta” Kamela Daouda na tle twórczości Alberta Camusa Szkic dotyczy problemu deheroizacji w powieści Sprawa Meursaulta Kamela Daouda. Autorka omawia nawiązania do twórczości Alberta Camusa obecne w tekście oraz analizuje postkolonialne wątki powieści. Głównym tematem artykułu jest jednak kreacja antyherosa-nihilisty stworzona przez algierskiego pisarza. Daoud przedstawia pesymistyczną diagnozę kondycji ludzkiej po śmierci Boga oraz rozważa kwestię (nie)możności zbudowania autentycznej etyki. Figura antybohatera staje się w powieści pretekstem do filozoficznej dyskusji o winie i odkupieniu.
W kręgu popkultury
- Rozalia Knapik-Wojtaczka, W czym problem? Upadek (anty?)bohaterów i przeorientowanie problemu moralnego we współczesnych serialach telewizyjnych Autorka tekstu podejmuje refleksję nad przeorientowaniem problemu etycznego we współczesnych serialach. Rozważa zasadność kategorii antybohatera, śledzi wpływ przemian technologicznych i kulturowych na popularność wzorca narracji, który od przełomu wieków zdominował telewizyjne opowieści. Na przykładzie Breaking Bad, Dextera czy Fargo ukazuje zjawisko schematycznego porzucania żelaznej etyki kodeksowej na rzecz prymatu zrelatywizowanej, indywidualnie projektowanej moralności. Ambiwalencja ma jednak swoje granice, a w zakończeniach seriali powraca dobrze znany morał – choć produkcje nowej generacji przesuwają punkt ciężkości na krzywdę jednostki, konsekwentnie umacniają tradycyjny porządek etyczny.
- Błażej Szymankiewicz, Jak (późno)nowoczesny antybohater stał się popkulturowym „antyzłoczyńcą”. „Joker” (2019) Todda Phillipsa W artykule autor dokonuje rekapitulacji najważniejszych tez i wątków związanych z epoką późnej (przejrzałej) nowoczesności, by następnie odnieść się do stanu współczesnej kultury popularnej. Omawia (na przykładzie dzieł filmowych i seriali) sytuację popkultury ostatnich dziesięcioleci, zdominowanej przez postacie antybohaterskie oraz zbanalizowany nihilizm. Autor interpretuje film Joker (2019), odwołując się do Heglowskich kategorii emancypacji i walki o uznanie, wciąż silnie oddziałujących w epoce nowoczesnej. Wnioski wynikające z tej interpretacji pozwalają na zaproponowanie antropologicznej kategorii antyzłoczyńcy, która zastępuje we współczesnej kulturze postać antybohatera.
- Konrad Sierzputowski, Czasem cię kocham, a czasem nienawidzę… Taylor Swift jako antybohaterka amerykańskiej muzyki popularnej Autor tekstu podjął próbę prześledzenia kariery Taylor Swift – w artykule omówił rolę wokalistki we współczesnej kulturze USA. Amerykanka weszła do świata muzyki popularnej jako piosenkarka country i „zwykła dziewczyna” z (bogatego i etnicznie niezróżnicowanego) sąsiedztwa. Jednak skandale związane z zawodową aktywnością, wykorzystanie przez ruchy alt-right wizerunku Swift do pro- mocji ultraprawicowej ideologii, wreszcie – oskarżenia o komercjalizację walki na rzecz osób LGBTQ+ sprawiły, że wokalistka stała się główną antybohaterką amerykańskiej kultury muzycznej XXI wieku.
Streszczenia
Summaries
Noty o autorach
Notes about the Authors
Indeks osobowy

Opis:

„Pojęcie antybohatera nie odnosi się do postaci jednoznacznie negatywnej, a raczej do outsidera i indywidualisty, człowieka zdeheroizowane, to znaczy mówiącego we własnym imieniu, ambiwalentnego, niejednoznacznego, pozostającego w skomplikowanej relacji ze światem; odnosi się ono także do człowieka, który nad działanie przedkłada akty świadomiej refleksji, który wrażliwy jest na sztuczność, fałsz i pozorność życia społecznego, i relacji międzyludzkich. Dlatego rezygnuje z zaangażowania i wybiera życie zdystansowane wobec otaczającej go rzeczywistości".

Michał Januszkiewicz

Pełny wstęp do książki dostępny jest na stronie e-sklepu Instytutu Literatury.

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2021
Redakcja naukowa: Michał Januszkiewicz, Alicja Müller
Redakcja językowa: Anna Hajduk
Korekta i adiustacja: Pracownia Mole, Anna Niklewicz
Skład: Estera Sendecka
ISBN 978-83-66765-69-6