Krajobraz

Tekst pochodzi ze zbioru Notatki do całości.

Krajobraz jest kategorią literacką o znaczeniu daleko wykraczającym poza problematykę opisowości. Krajobraz czy pejzaż nie jest wyłącznie kwestią odwzorowywania w sztuce natury, nie wyraża jedynie upodobań estetycznych autora. Jest również wykładnikiem jego zmysłowego stosunku do przyrody, wrażliwości, sposobu patrzenia na świat oraz myślenia o nim. Krajobraz niejako zdradza pochodzenie poety lub pisarza, to znaczy wskazuje na to, w jakiej okolicy ukształtowała się jego wyobraźnia. Widoki zapamiętane w dzieciństwie stanowią budulec literacko-opisowy, są czymś w rodzaju alfabetu obrazów, z których autor kreuje świat przedstawiony, jego przestrzeń, scenerię i kolorystykę. Krajobraz funkcjonuje też jako instrument mitologizowania danej krainy. Krajobraz jest wreszcie znakiem pamięci, historii, formą trwania ludzkich losów czy odwzorowaniem stanów psychicznych.

Wiele przykładów na to, jak różnorodne funkcje spełnia krajobraz w poezji, podsuwają wiersze o Warmii i Mazurach. To niezwykłe, że pejzaż tej krainy, obejmujący niezmiennie lasy, jeziora, rzeki, łąki, pola, moreny, głazy i usypiska kamieni, uzyskał szeroką gamę znaczeń. Można by napisać studium o bogactwie symbolicznym poetyckich krajobrazów Warmii i Mazur, które zazwyczaj są przedmiotem kontemplacji, miejscem przeżyć religijnych czy pretekstem refleksji filozoficznej, egzystencjalnej, społecznej.

Dla wiejskiego poety mazurskiego i ewangelika Michała Kajki rodzimy krajobraz był przejawem obecności Boga i boskiego porządku, a także darem od Stwórcy, jak w Hymnie do Boga Jana Kochanowskiego. Wszelkie zakłócenia w widoku okolicy, jak na przykład niepomyślna pogoda, susza lub nadmierne opady, pojmowane były jako kara Boga za złe postępowanie. Krajobraz u Kajki jest swojski, domowy, daje ukojenie, powoduje dobre myśli. Warto porównać: dla warmińskiej, a więc katolickiej poetki Marii Zientary-Malewskiej pejzaż był w wierszach rysowany tak, jakby w przyrodzie odprawiała się liturgia mszy świętej.

Wiele lat po śmierci Kajki inny poeta mazurski Erwin Kruk odmienne opisywał krajobrazy. Okolica pełna lasów i jezior stała się w jego twórczości dwuznaczna. Nabrała sprzecznych cech. Z jednej strony krajobraz to widoki zapamiętane w dzieciństwie, to strefa ochronna, a z drugiej to oblicze surowej, północnej ziemi, przestrzeń burzliwego zmagania się żywiołów. W poezji Kruka krajobraz rodzinny przekształcił się na skutek historii w pejzaż wygnania. To, co swojskie przeobraziło się w obce. Krajobrazy poetyckie mazurskiego pisarza składają się z wielu warstw czy płaszczyzn. Wzrok poety przenika nie tylko florę i faunę Warmii i Mazur, dociera niejako do pokładów pamięci o sobie, swoich przodkach, a nawet pogańskich Prusach. W utworach Kruk powołuje krajobrazy archeologiczne, ich odzyskiwane elementy odnosi do dziedzictwa „ziemi pruskiej”, do Biblii i greckiej mitologii, a tym samym konstruuje krajobraz kulturowy.

Osobliwą odmianę krajobrazu mazurskiego wykreował Konstanty Ildefons Gałczyński – głównie w Kronice olsztyńskiej. Nie ma w niej znamion historyczności, tragizmu krainy. Poeta nie opisuje północnego klimatu. W oczach Gałczyńskiego mazurski krajobraz ma wymiar arkadyjski, a może lepiej byłoby powiedzieć – turystyczny i wakacyjny. Zadowolenie, beztroska, zachwyt bohatera lirycznego przemierzającego lasy i bory, wsłuchanego w śpiew ptaków, wpatrzonego w toń jeziora uruchamia przyjemne doznania i zdaje się usprawiedliwiać niedostrzeganie przez poetę w przedstawianych pejzażach prawd przykrych, związanych z losami autochtonów.

Krajobraz Warmii i Mazur pod piórem autorów takich jak na przykład Stefan Połom stał się jeszcze bardziej estetycznym, „pięknościowym” obiektem niż u Gałczyńskiego. W wierszach przyjął postać fantasmagorii, mgławicowych i onirycznych wizji. Upoetycznione pejzaże straciły kontakt z realnym krajobrazem.

Krajobraz Warmii i Mazur odegrał szczególną rolę w poezji Aleksandra Rymkiewicza, członka grupy poetyckiej Żagary. Po wojnie poeta opuścił rodzinne kresowe strony. Inspirował się pejzażem warmińskim, gdyż przypominał mu „wileńską ojczyznę”, w jakiś sposób kompensował bolesne poczucie bezpowrotnej utraty.

W nowej poezji krajobraz Warmii i Mazur często jest ujmowany uniwersalnie i widziany przede wszystkim jako konfiguracja śladów obecności ludzi, ich poplątanych, zwichniętych i tragicznych losów. Krajobraz jest poetyckim szyfrem dotyczącym człowieka, ale też oknem, przez które widać ból egzystencji, dobro i zło złączone w niebezpiecznym uścisku, a także tajemnice historii i życia. Nowa poezja z Warmii i Mazur operuje zatem pejzażem moralnym, rozwijając pejzaż poetycki, historyczny i kulturowy.

25 maja 2005