Nowy Napis Co Tydzień #122 / „Bułgarskie obsesje Różewiczem” (o recepcji twórczości Tadeusza Różewicza w Bułgarii)

W obecnym 2019 roku wypada setna rocznica nawiązania relacji dyplomatycznych między Bułgarią a Polską. Jednak relacje literackie i artystyczne między obydwoma krajami słowiańskimi mają o wiele dłuższą historię, zaowocowały w Bułgarii dużym zainteresowaniem Polską i fascynacją jej kulturą i literaturą. Świadczą o tym ogromna liczba przekładów i stałe związki artystyczne między Bułgarami i Polakami przez ostatnie półtora wieku. Do autorów polskich, którzy cieszą się największym zainteresowaniem w kulturze bułgarskiej i których dzieła stanowią ważną część recepcji translatorskiej w tym kraju, niewątpliwie należy Tadeusz Różewicz. Jego twórczość jest dobrze znana w Bułgarii, a jej odbiór świadczy o ogromnym zainteresowaniu nią już kilku pokoleń tamtejszych polonistów. Twórczość poetycka i dramaturgiczna autora Niepokoju jest wraz z poezją Czesława Miłosza i Zbigniewa Herberta reprezentatywna dla obrazu poezji polskiej w tym kraju południowosłowiańskim. Mimo że w ostatnich latach można zaobserwować pewien spadek liczby przetłumaczonych dzieł Różewicza, który pozostaje nieco w tyle za pozostałymi dwoma poetamiW ostatnich latach widoczny jest szczególny wzrost zainteresowania twórczością Herberta i Miłosza, zarówno poetycką, jak i prozatorską. Tylko w okresie 2011–2017 na rynku wydawniczym Bułgarii ukazało się osiem książek Miłosza, niektóre z nich są przedrukami wcześniejszych wydań (Dolina Issy z 2011 roku; Piesek przydrożny z 2011 roku; antologia poezji pod tytułem Na brzegu rzeki z 2011 roku; Zniewolony umysł z 2011 roku; Rodzinna Europa z 2012 roku; Rok myśliwego z 2012 roku; To z 2012 roku; Świadectwo poezji z 2017 roku), a także specjalny numer czasopisma literackiego „Литературен вестник” [Gazeta literacka] z 2012 roku. Specjalny podwójny numer tej gazety z 2018 roku pod redakcją Margrety Grigorowej został poświęcony również Herbertowi. Więcej o recepcji Herberta w Bułgarii por. K. Bachnewa, „Aby ocalić obrazy”. O bułgarskich tłumaczeniach Herberta [w:] „We mnie jest płomień, który myśli” – glosy do Herberta (w 10. rocznicę śmierci Poety), red. M. Bernacki, Bielsko-Biała 2009, s. 101–126.[1], bez wątpienia można stwierdzić, że autor Kartoteki nadal zajmuje stałe i ważne miejsce w świadomości odbiorców literatury polskiej w Bułgarii. Niniejsze opracowanie poświęcone jest dotychczasowej recepcji twórczości tego jednego z najwybitniejszych poetów europejskich XX wieku w Bułgarii i uwzględnia starania wielu tłumaczy i polonistów ostatniego półwiecza, by wprowadzić jego dzieła do kultury bułgarskiej.

Przedstawienie recepcji utworów Tadeusza Różewicza opiera się na artykule Kaliny Bachnewej z 2002 roku, który ukazał się w serii tomów poświęconych translatorskiej recepcji literatur europejskich w BułgariiPor. К. Бахнева, Тадеуш Ружевич [в:] Преводна рецепция на европейските литератури в България, том Славянски литератури, ред. И. Павлов и др., София 2002, с. 236–242.[2], a także stanowi próbę uzupełnienia obserwacji bułgarskiej badaczki późniejszymi tłumaczeniami opublikowanymi w pierwszych dwóch dekadach XXI wieku. Oprócz wymienionej wyżej pracy podstawowe źródła informacji o wydanych w Bułgarii dziełach Różewicza znajdują się w wykazach bibliograficznych opracowanych w tym kraju przez Elenę JanakiewąPor. Е. Янакиева, Полски автори, преведени на български език 1864–2008. Библиографски указател, София 2009.[3], a w Polsce przez Irenę Burkot i Małgorzatę BiedęPor. I. Burkot, M. Bieda, Utwory Różewicza w świecie. Bibliografia przekładów do 2007 roku, Warszawa 2007.[4]. Książka Полски автори, преведени на български език 1864–2008 [Autorzy polscy przetłumaczeni na język bułgarski 1864–2008] obejmuje te dzieła polskie, które ukazały się w języku bułgarskim do 2008 roku i które znajdują się w katalogu Biblioteki Narodowej w SofiiJest to niezmiernie ważny dla bułgarskiej polonistyki katalog świadczący o intensywnej recepcji literatury polskiej w Bułgarii i o różnorodności przetłumaczonych książek w poszczególnych okresach historii kontaktów między oboma krajami.[5]. Natomiast bibliografia przekładów Różewicza autorstwa Burkot i Biedy skupia się na chronologii światowej recepcji Różewicza od 1947 do 2007 roku. Mimo że podstawowe dzieła autora Niepokoju ukazały się właśnie w okresie, który obejmują te dwie książki, w ostatnich latach pojawiły się nowe tłumaczenia w czasopismach, jak również dwie istotne pozycje wydawnicze, które wywarły znaczący wpływ na recepcję Różewicza w Bułgarii.

Nazwisko autora Niepokoju pojawiło się w tym kraju południowosłowiańskim na początku lat 60. XX wieku, a pierwszy utwór poetycki Różewicza Желание (Pragnienie) w tłumaczeniu Pyrwana StefanowaPor. Т. Ружевич, Полски поети, прев. П. Стефанов, „Септември” 1961, № 5, с. 96–99.[6]ukazał się w jednej z najważniejszych gazet literackich tego okresu „Септември” [Wrzesień] w 1961 roku razem z wierszami Leopolda Staffa i Antoniego Słonimskiego. W ciągu trzech następnych lat kolejne tłumaczenia utworów poety autorstwa Krystja StaniszewaPor. tenże, Не смея, прев. К. Станишев, „Родна реч” 1962, № 8, с. 32–33.[7], Błagi DimitrowejPor. tenże, Очищение, прев. Б. Димитрова, „Пламък” 1962, № 2, с. 86–88.[8], Petra KaraangowaPor. tenże, Наблюдения, Златни планини, Еснафска смърт, прев. П. Караангов, „Септември” 1963, № 6, с. 191–203 oraz tenże, Хаскел, прев. П. Караангов, „Пламък” 1964, № 7, с. 67.[9] i Pyrwana Stefanowa opublikowano także na łamach innych znaczących czasopism tego czasu, jak „Родна реч” [Rodzima mowa], „Литературен фронт” [Front literacki] i „Пламък” [Płomień]. Mimo że były to raczej pojedyncze wiersze przedrukowane najczęściej razem z przekładami innych poetów polskich lub słowiańskich, sam fakt ukazania się w ciągu zaledwie kilku lat tylu utworów polskiego poety w przekładzie tak wybitnych tłumaczy i poetów bułgarskich na łamach najważniejszych i oficjalnych czasopism literackich zapoczątkował w istotny sposób recepcję Różewicza w kulturze południowosłowiańskiej. Warto także odnotować, że niedługo po opublikowaniu tych utworów Różewicza znalazły się one w antologii współczesnej poezji polskiej pod redakcją Dory Gabe z 1967 rokuPor. Д. Габе, Съвременни полски поети. Антология, София 1967.[10], zawierającej wybrane utwory poetyckie czterdziestu sześciu poetów polskich XX wieku. Wśród tłumaczy Różewicza pojawiają się też nazwiska Zdrawka Kisjowa i Dobromira Dobrewa, którzy w następnych latach wydali również oddzielne tomy z tłumaczeniami twórczości tego poety. Bułgarska badaczka Kalina Bachnewa bardzo ceni tę antologię zarówno ze względu na jakość poszczególnych przekładów, jak i na jej znaczenie dla kreowania obrazu kultury polskiej w Bułgarii. Według niej publikacja ta, „obejmująca twórczość autorów z epoki polskiego modernizmu do naszych czasów”К. Бахнева, Тадеуш Ружевич…, с. 237. Jeśli nie podano inaczej, fragmenty w tłumaczeniu autora artykułu.[11], nawiązuje do tradycji słynnego zbioru Полски поети [Poeci polscy] pod redakcją Dory Gabe i Bojana Penewa z 1921 roku, a także jako „pierwsze bardziej kompletne spotkanie z jego [Różewicza – K.Y.] nietradycyjnym artystycznym umysłem”Tamże, s. 237–238.[12] znacząco oddziałuje na jego dalszą recepcję.

Potwierdzeniem tej obserwacji jest odnotowany przez Bachnewą fakt, że pięć lat po ukazaniu się tej antologii autor Czerwonej rękawiczki doczekał się także wydania pierwszego tomu poetyckiego w języku bułgarskim, w tłumaczeniu Dobromira Dobrewa. Wybór z niego, zatytułowany Лице [Twarz]Por. Т. Ружевич, Лице, подбор и прев. Д. Добрев, София 1972.[13], wydany został w 1972 roku w ramach serii „Współcześni poeci” w wydawnictwie Narodna kultura. Oprócz krótkiego wstępu, w którym tłumacz ogólnie przedstawia podstawowe epizody z młodzieńczej biografii poety, zbiór ten zawiera wybór wierszy obejmujący utwory Różewicza z czternastu tomów z lat 1947–1968, a mianowicie: Niepokój, Czerwona rękawiczka, Pięćpoematów, Czas,któryidzie, Wierszei obrazy, Równina, Srebrnykłos, Uśmiechy, Poematotwarty, Zielonaróża, Rozmowaz księciem, Nicw płaszczu Prospera, Twarz oraz Twarz trzecia. Mimo że w krótkim wstępie tłumacz nie skupia się na analizie poetyki ani na doświadczeniu wojny jako podstawowym dla polskiego poety, znaczące są i wybór wierszy z debiutanckiego tomu oraz późniejszych zbiorów wskazujący na zainteresowanie językiem poetyckim (który Różewicz wprowadził do poezji polskiej Niepokojem), i dobór tematów związanych z traumą po przeżyciach wojennych i szukaniem wartości w świecie „po Oświęcimiu”. Dlatego znamienne jest to, że zbiór ten otwierają utwory takie jak Róża, Lament i Ocalony, emblematyczne dla poezji Różewicza. Istotny jest też fakt, że po tej pierwszej edycji na następne wydanie tomu poezji Różewicza bułgarscy czytelnicy musieli czekać dwadzieścia dwa lata, nic więc dziwnego, że właśnie tom opracowany przez Dobrewa stał się dla wielu pierwszą okazją do spotkania z twórczością poety.

Oczywiście nie oznacza to, że po 1972 roku w Bułgarii brakowało zainteresowania twórczością Różewicza ze strony tłumaczy, wręcz przeciwnie. Bardzo ważny okres w jego recepcji translatorskiej przypada właśnie na lata 80. i 90. XX wieku. Warto tu zacytować bułgarskich badaczy, jak choćby Weliczkę Todorowa, według którego można mówić nawet o „bułgarskiej obsesji różewiczowskiej” pod koniec ubiegłego wiekuPor. В. Тодоров, Общуване с церемонии или български образи на Полша и поляците, София 1999, с. 80.[14] (do której nawiązuje też tytuł niniejszej pracy), i Kamena Rikewa, którego zdaniem autor Niepokoju odgrywa ważną rolę w ukształtowaniu się obrazu Polski w Bułgarii w ostatnich dwóch dekadach XX wiekuPor. К. Рикев, Българската мозайка на Тадеуш Ружевич [в:] Научни трудове, tом 41, кн. 1, Пловдив 2003, с. 201–205.[15]. Aktywność translatorska obejmuje wszystkie gatunki literackie uprawiane przez Różewicza – w drugiej połowie lat 80. i na początku lat 90. zauważa się wyraźny wzrost liczby utworów poetyckich pojawiających się w czasopismach literackich, większość z nich w tłumaczeniu Pyrwana Stefanowa, a na początku lat 80. wydano w Bułgarii także pierwszą (i do tej pory jedynąJak odnotowuje Kalina Bachnewa, „jedno z pierwszych przetłumaczonych opowiadań Różewicza znajdujemy w antologii Współczesne opowiadania polskie, wydanej w 1973 roku przez [wydawnictwo – K.Y.] Narodna kultura. Tu przełożone na język bułgarski przez Alinę Szterewą opowiadanie Изповед (Spowiedź), dzięki bardzo dobrze zrekonstruowanym aspektom rzeczywistości okupacyjnej, jest tematycznie bliskie przetłumaczonemu przez Silwię Borisową opowiadaniu Жажда (Pragnienie) opublikowanemu w gazecie «Поглед» 11 kwietnia 1977 roku” (К. Бахнева, Тадеуш Ружевич…, с. 240). Inne opowiadania w tłumaczeniu Bożka Bożkowa, Silwii Borisowej i Klimenta Trenkowa również ukazały się na łamach czasopism literackich, ale można zaryzykować stwierdzenie, że nie wywarły większego wpływu na recepcję Różewicza w późniejszych latach, ponieważ nie ukazały się już później w książkach ani antologiach i są trudno dostępne dla czytelników zainteresowanych literaturą polską.[16]) książkę prozatorską autoraPor. Т. Ружевич, Смърт сред стари декори – новели, прев. С. Борисова, Р. Цветкова, София 1981.[17]. Zawiera ona dwa utwory, Śmierć w starych dekoracjach i Moja córeczka, jak również krótkie postscriptum jednej z tłumaczek, w którym zwraca ona uwagę na dotychczasowe przekłady na język bułgarski. W swoim posłowiu Rajna Cwetkowa podkreśla, że Tadeusz Różewicz jest znany w Bułgarii przede wszystkim jako poeta i dramaturg, a właśnie tom wybranych wierszy w przekładzie Dobrewa i grana w teatrach Kartoteka tworzą wizerunek polskiego twórcy w świadomości bułgarskich odbiorcówPor. tamże, s. 264.[18]. Odnośnie do dramaturgii tego autora warto powiedzieć, że jego sztuki były grane na bułgarskiej scenie już w latach 70., a ich pierwsze wydanie w przekładzie Bożka Bożkowa pochodzi z początku ostatniej dekady XX wieku, kiedy wydawnictwo Uniwersytetu Sofijskiego opublikowało Pięć dramatówPor. Т. Ружевич, Пет пиеси, прев. Б. Божков с предговор на Б. Биолчев, 2 издание, София 1992; tenże, Пиеси, прев. Б. Божков, София 2011.[19] zawierających KartotekęW nawiązaniu do analiz krytycznoliterackich próbą opracowania twórczości dramaturgicznej Różewicza jest mój artykuł o intelektualistach w dramatach Mrożka i Różewicza (por. К. Янев, „Абсурдните интелектуалци” в драмите на Мрожек и Ружевич, „Филологически форум” 2015, № 1, с. 118–124) oraz moja praca magisterska pod tytułem Интелектуалците в абсурдистката драматургия на Тадеуш Ружевич, Славомир Мрожек и Вацлав Хавел, obroniona na Uniwersytecie Sofijskim w 2016 roku, w której analizuję Kartotekę i Grupę Laokoona.[20], Grupę Laokoona, Świadków albo Naszą małą stabilizację, Białe małżeństwo oraz Odejście głodomora. Ten ostatni dramat miał swoją premierę w Teatrze Narodowym im. Iwana Wazowa w SofiiPor. Б. Биолчев, Тадеуш Ружевич и полската литература след Втората световна война [в:] Т. Ружевич, Пет пиеси, с. 8.[21], a na początku lat 90. na łamach czasopisma „Театър” [Teatr] w numerze poświęconym Różewiczowi ukazał się wywiad z dramaturgiem pod tytułem Języki teatruPor. К. Браун, Т. Ружевич, Езиците на театъра, „Театър” 1992, № 2, с. 44–45.[22], przeprowadzony przez Kazimierza Brauna, w przekładzie Bożka BożkowaKalina Bachnewa wspomina też o przetłumaczonym, ale niewydanym i niewystawionym na scenie dramacie Pułapka; por. К. Бахнева, Тадеуш Ружевич…, с. 241.[23]. Opublikowanie dramatów jest też bardzo ważne ze względu na przedmowę Bojana Biołczewa, znanego polonisty i slawisty, która w odróżnieniu od krótkich posłowi lub przedmów poprzednio omawianych książek w zwięzły sposób przedstawia cechy twórczości Różewicza, ale też wspomina o stanie jej recepcji w kraju bałkańskim. Zdaniem Biołczewa, ponieważ „większość dramatów Różewicza powstała w latach 60. i 70. […], bułgarski czytelnik dostaje w dobrym tłumaczeniu jeszcze jedną spóźnioną książkę”Б. Биолчев, Тадеуш Ружевич и полската литература…, с. 8.[24]. Według bułgarskiego badacza ten fakt świadczy o spóźnionej recepcji literatury zagranicznej i o „białych plamach w naszych kontaktach z osiągnięciami kultury światowej”Tamże.[25], ale postrzega on ukazanie się tego zbioru dramatów jako wyraźną oznakę chęci nadążania za arcydziełami europejskiej literatury, do których zalicza także utwory polskiego twórcy.

Po przemianach politycznych po 1989 roku pojawiają się następne książki z poezją Różewicza – Борба с ангела [Walka z aniołem] z 1994 rokuPor. Т. Ружевич, Борба с ангела, прев. П. Стефанов, София 1994.[26] w tłumaczeniu Pyrwana Stefanowa i później Битка за дъх [Walka o oddech] w przekładzie Zdrawka Kisjowa z 2003 rokuPor. tenże, Битка за дъх, прев. З. Кисьов, София 2003.[27]. Obydwaj tłumacze byli już od dłuższego czasu związani z twórczością poetycką Różewicza, co jest widoczne na podstawie licznych przekładów na łamach czasopism literackich i antologii poezji polskiejWśród bardziej współczesnych antologii warto odnotować tę w tłumaczeniu Pyrwana Stefanowa pod tytułem Коприната на душата [Jedwab duszy] z 1999 roku, w której obok Różewicza pojawiają się Leopold Staff, Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Konstanty Gałczyński, Jan Twardowski i Zbigniew Herbert, a także Антология на новата полска поезия [Antologię nowej poezji polskiej] pod redakcją Borisa Dankowa z 2006 roku. Jak pokreślają autorki bibliografii Różewicza, „antologia odwołuje się do podobnej wydanej w 1967 roku” i „zawiera wiersze 65 poetów” (I. Burkot, M. Bieda, „Utwory Różewicza w świecie…”).[28] z ostatnich lat XX wieku, i można stwierdzić, że te dwa tomy są najbardziej reprezentatywnymi dla kontekstu bułgarskiego zbiorami z poezją Różewicza do tej pory. Obydwie książki zawierają wiersze z tomów Niepokój, Czerwona rękawiczka, Pięć poematów, Czas, który idzie, Wiersze i obrazy, Srebrny kłos, Uśmiechy, Poemat otwarty, Formy, Rozmowa z księciem, Zielona róża, Nic w płaszczu Prospera, Twarz trzeciaTo są te zbiory poetyckie, które Dobromir Dobrew wykorzystał przy tworzeniu swojego wyboru tekstów.[29], Regio, Duszyczka oraz Na powierzchni poematu i w środku, a późniejszy tomik Kisjowa dodaje także utwory z tomów Płaskorzeźba, zawsze fragment oraz nożyk profesora. Zestawienie tych dwóch książek pokazuje, że obydwu tłumaczom udało się znaleźć własny sposób tłumaczenia specyficznego języka poetyckiego Różewicza, z jednoczesnym zachowaniem odrębności własnych interpretacji translatologicznych. Warto dodać, że można postrzegać książkę Walka o oddech jako dopełnienie i kontynuację cennej pracy poprzednio wykonanej przez innych tłumaczy w zakresie recepcji Różewicza, o czym świadczy też to, że z wymienionych tomów poetyckich polskiego twórcy Kisjow wybrał wiersze nieprzetłumaczone wcześniej przez Stefanowa. Tłumacz w przedmowie wskazuje na to, że jest to „trzecie wydanie wybranych wierszy Tadeusza Różewicza na język bułgarski”З. Кисьов, Поезията като битка за дъх [в:] Т. Ружевич, Битка за дъх, с. 5.[30], które obejmuje „głównie nowe i nieprzetłumaczone do tej pory utwory, mające na celu poszerzenie bułgarskiemu czytelnikowi obrazu poezji wielkiego polskiego poety”Tamże.[31]. Co ciekawe, właśnie w zbiorze zawsze fragment znajduje się wiersz Różewicza o tematyce bułgarskiejNawiązując do związku Różewicza z Bułgarią, można dodać, że w 2012 roku na łamach gazety „Литературен вестник” opublikowano w tłumaczeniu Pyrawana Stefanowa nowy wiersz polskiego poety pod tytułem Синее, który został wysłany przez niego z okazji premiery jego dramatów w Instytucie Polskim w Sofii. Pod wierszem zamieszczono informację, że utwór ten nie był do tej pory publikowany i został napisany w Domu Pisarza w Sytniakowie podczas pobytu Różewicza w Bułgarii w 1978 roku. Por. Т. Ружевич, синее, „Литературен вестник” 2012, № 12, с. 1.[32] – Mozaika bułgarska z roku 1978. Ten wątek bułgarski w twórczości autora tomu zawsze fragment zbadał wyżej wymieniony badacz Kamen RikewPor. К. Рикев, Българската мозайка…, с. 201–205.[33], zwracając uwagę na kreowanie przedstawionego w tym utworze obrazu Bułgarii.

Po tej publikacji w ciągu następnych kilku lat XXI wieku nie ukazało się więcej tomów poetyckich czy dramatów Różewicza, jedynie pojedyncze utwory w czasopismach literackichTakie ukazały się na przykład na łamach czasopism literackich: Т. Ружевич, Сваляне на бреме. Свидетел, „Литературни Балкани” 2010, № 19, с. 52–53 w tłumaczeniu Zdrawka Kisjowa; tenże, Разсъблечен. Врата. Новият човек. Нищото в плаща на Просперо, „Литературен вестник” 2010, № 4, с. 10 w tłumaczeniu Pyrwana Stefanowa oraz tenże, Защо пиша, „Литературен вестник” 2014, № 19, с. 1 w tłumaczeniu Silwii Borisowej w specjalnym numerze poświęconym literaturze polskiej.[34], stąd stan recepcji twórczości autora Niepokoju nie uległ znaczącej zmianie. Dopiero w ostatnich pięciu latach pojawiły się dwie ważne pozycje wydawnicze poświęcone Różewiczowi; z pewnością wywrą one wpływ na jego odbiór w Bułgarii. Pierwszą jest antologia poezji polskiej w tłumaczeniu Pyrwana Stefanowa pod redakcją Panayota Karagyozowa wydana przez wydawnictwo Uniwersytetu Sofijskiego w 2014 roku. Antologia ta ukazała się w roku śmierci poety i dwa lata po śmierci jego wybitnego tłumacza. Tom zawiera większość utworów poetów polskich przetłumaczonych w czasie ponadpółwiekowej kariery translatorskiej Stefanowa, w sumie sto dziewięćdziesiąt trzy wiersze i jeden poemat autorstwa dwudziestu polskich twórców, a około połowa tych utworów należy właśnie do Tadeusza Różewicza. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, iż mimo że wielu innych tłumaczy przybliżało poezję Różewicza bułgarskim czytelnikom – jak wspominani już Błaga Dimitrowa, Petyr Karaangow, Dobromir Dobrew i Zdrawko Kisjow oraz Iwan Wylew, których staraniom zawdzięczamy też przekłady utworów wielu współczesnych poetów polskich, w tym klasyków – to właśnie Pyrwan Stefanow, wybitny poeta, dramaturg i tłumacz kilku literatur słowiańskich, był najdłużej związany z przekładaniem poezji Różewicza na język bułgarski. Zawdzięczamy mu nie tylko opublikowanie jego pierwszego utworu poetyckiego po bułgarsku, jeszcze w 1961 roku, ale też większość wierszy poety zamieszczonych na łamach czasopism, antologii poezji polskiej i tomów poetyckich w ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci. Panayot Karagyozow, redaktor antologii i znany slawista, powiedział o nim, że jest on „twórczym rówieśnikiem” większości poetów znajdujących się w tomie i że „jego droga […] jest zbieżna z tą przedstawionych w antologii autorów”, dzięki czemu udało mu się „oddać językiem poezji różnorodne i niejednoznaczne polskie życie społeczne i kulturalne w okresie między I wojną światową a końcem totalitaryzmu” П. Карагьозов, Прости са пътищата навред, но и безпътицата е вредом… [в:] Полска поезия в превод на Първан Стефанов. Антология, ред. П. Карагьозов, София 2014, с. 6.[35]. Można też odnieść do niego twierdzenie Ireny Burkot i Małgorzaty Biedy, że wśród tłumaczy Różewicza na świecie „znaczącą grupę stanowią rówieśnicy Różewicza. Ich związek z poetą był długotrwały. Nie ograniczał się do przypadkowego kontaktu z jego utworami, lecz towarzyszył całej drodze twórczej od Niepokoju po Wyjście”I. Burkot, M. Bieda, Utwory Różewicza w świecie…, s. 12–13.[36].

Drugą pozycją z ostatnich lat przedstawiającą późną twórczość autora Niepokoju jest poemat nożyk profesora. Utwór ten pojawił się w ubiegłym 2018 roku w tłumaczeniu Wery Dejanowej, jednej z najbardziej zasłużonych dla popularyzacji literatury polskiej tłumaczek. W posłowiu do tomiku autorka przekładu wyjaśnia okoliczności wyboru tego dzieła i stwierdza, że:

Tadeusz Różewicz miał swoich natchnionych tłumaczy na język bułgarski w postaci dwóch poetów i mistrzów przekładu poetyckiego – Pyrwana Stefanowa (Walka z aniołem, 1994) i Zdrawka Kisjowa (Walka o oddech, 2003), […] znamy też słynną Kartotekę i inne kluczowe dla nowoczesnej dramaturgii dramaty Różewicza we wspaniałym przekładzie Bożka Bożkowa (Pięć dramatów, 1992, 2011). Ale portret tego wyróżniającego się członka „kwartetu” najważniejszych polskich twórców drugiej połowy XX wieku – Miłosz, Szymborska, Różewicz, HerbertMimo że jest to pierwszy utwór Różewicza w jej tłumaczeniu, warto podkreślić, że tłumaczce zawdzięczamy przekłady poezji i prozy Czesława Miłosza, poezji Wisławy Szymborskiej, a także poezji i dramatów Zbigniewa Herberta, jak również wielu innych polskich twórców.[37] – został jakby niedokończony, a jego nazwisko, z wyjątkiem kręgów akademickich, niepostrzeżenie w ostatnich latach znika. Tym wydaniem staramy się wskrzesić pamięć o poecieВ. Деянова, Назовавам с мълчание [в:] Т. Ружевич, ножчето на професора, прев. В. Деянова, София 2017, с. 50–51.[38].

Tomik nożyk profesora Różewicza we wspaniałym wydaniu, które przypomina wydanie polskie, oprócz tytułowego poematu zawiera pięć dodatkowych wierszy poety z jego pośmiertnie wydanych książek Znikanie i Ostatnia wolność, jak również artykuł doktora Marcina Jaworskiego z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu pod tytułem Przeszłość, przyjaźń. Dwie glosy do poematu „nożyk profesora” Tadeusza RóżewiczaPierwotnie artykuł został opublikowany w czasopiśmie „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” 2013, nr 22 (42), s. 131–142.[39], który dzięki staraniom tłumaczki także wzbogacił bułgarskie badania na temat tego późnego utworu poetyMożna włączyć tu także dwie powstałe recenzje o tłumaczeniu Dejanowej – jedną autorstwa wyżej wymienionego Panayota Karagyozowa (por. П. Карагьозов, Поема за ръждата на забравата и паметта на словото, „Език и литература” 2017, № 1–2, с. 275–277) i drugą mojego autorstwa (por. К. Янев, Ножчето на професора – травмата и паметта в поезията на Тадеуш Ружевич, „Литературен вестник” 2017, № 22, с. 5). Co ciekawe i zasługujące na dodatkową uwagę w związku z recepcją tego utworu, jest „nietypową decyzją wydawnictwa [aby] zaznaczyć gwiazdką te słowa, «które są szczegółowym wyborem tłumaczki»” (П. Карагьозов, Поема за ръждата…, с. 277). W swojej recenzji bułgarski slawista porównuje oryginał z tłumaczeniem i stwierdza, że „typowe dla Tadeusza Różewicza nierymowane wiersze […] stanowią prawdziwe wyzwanie dla tłumaczy”, a „dodatkowymi «pułapkami» dla tłumacza są […] intertekstualność, wewnętrzne cytaty, używana przez autora poetyka milczenia…” (tamże), ale podkreśla wysoką jakość tłumaczenia i pozytywnie ocenia decyzje translatorskie Dejanowej.[40].

Patrząc na recepcję dzieł literackich Różewicza z perspektywy półwiecza, które upłynęło od ich pierwszego przekładu na język bułgarski, można z pewnością stwierdzić, że czytelnik bułgarski dysponuje bardzo obszerną i bogatą bibliografią utworów polskiego poety. Mimo że dziś byłoby raczej trudno powiedzieć za Weliczką Todorowem, że w Bułgarii istnieje „obsesja Różewiczem” i fascynacja jego dorobkiem twórczym poza kręgami naukowymi, to na pewno jest on nadal obecny w kulturze bułgarskiej przede wszystkim jako jeden z wybitnych poetów słowiańskich drugiej połowy XX wiekuNa koniec warto też odnotować, że do tej pory Różewicz czeka na swojego interpretatora w Bułgarii, ponieważ oprócz recenzji, wstępów do wydań książkowych i poszczególnych artykułów brakuje większego opracowania lub monografii poświęconej jego twórczości. Mimo to można zauważyć wzrost zainteresowania młodych naukowców i polonistów jego dramaturgią i poezją (ostatnim takim przykładem jest praca magisterska Wenesy Madżarowej pod kierunkiem Panayota Karagyozowa, która została obroniona na Uniwersytecie Sofijskim w 2018 roku i w której autorka przedstawia własną typologizację przestrzeni w poezji Różewicza).[41].