Wydawnictwa / Biblioteka Pana Cogito / Historia i los. Szkice o twórczości Władysława Lecha Terleckiego

Od redaktorów

Władysław Lech Terlecki był twórcą wyjątkowo wszechstronnym. Rozpoczynał przecież swoje zmagania ze słowem od dziennikarstwa – pisał reportaże; debiutował tomem Kocie łby w 1956 roku, w którym zebrał teksty publikowane wcześniej na łamach prasy. Nigdy nie przestał być publicystą, komentującym współczesność i dyskutującym z nią. Lubił i cenił radio, tworzył liczne słuchowiska i audycje. W okresie PRL współpracował również z Radiem Wolna Europa. Włodzimierz Odojewski, podsumowując pracę Terleckiego dla rozgłośni, uchwycił istotny rys osobowości pisarza:

„Żeby go scharakteryzować ludziom go nieznającym, to muszę powiedzieć, że był urodzonym konspiratorem, myślę, że coś z tego tkwiło już w jego charakterze. Uprawiać tajną działalność, tu coś szepnąć, tam coś popchnąć naprzód, przekazać jakąś wiadomość, zrobić coś, co mogło nadać inny bieg różnym wypadkom, zmienić kształt jakichś ważnych spraw, wyprowadzić w pole przeciwnika, to była jego pasja; ja to nazywałem, „ugniataniem rzeczywistości”. A równocześnie chyba prawie nigdy nie naraził się komunistycznej władzy, a w każdym razie poważnie, jakkolwiek większość jego utworów poświęcona była sprawom newralgicznym, polsko-rosyjskim, rewizji różnych utartych poglądów historycznych, też newralgicznych, potrafił to zrobić tak, że cenzura nie łapała go za rękę, a z drugiej strony nie zależało mu na opinii bohatera w środowisku tak zwanej „warszawki”. Był zawsze osobno.”

Odojewski doskonale scharakteryzował przyjaciela, rozumiejąc jego specyficzny sposób postrzegania historii naszego kraju. Terlecki to bowiem przede wszystkim pisarz historyczny. Większość jego powieści rozgrywa się w drugiej połowie XIX wieku i odnosi do wyjątkowo bolesnych wydarzeń z naszej przeszłości. Najbardziej interesowały go kwestie związane z powstaniem styczniowym, choć pragnął zrozumieć powody upadku Pierwszej Rzeczypospolitej. Terlecki nie opowiadał o minionych wydarzeniach – poddawał je wnikliwej analizie, poszukiwał niejednoznacznych motywów postępowania osądzonych już przez historię postaci. Wszyscy badacze zajmujący się pisarstwem Terleckiego zgodnie podkreślają, że wraz z Teodorem Parnickim zmodernizował współczesną powieść historyczną.

Autor Dwóch głów ptaka jest demistyfikatorem obowiązujących schematów myślowych i tradycyjnych sposobów pokazywania wydarzeń historycznych, a także odnowicielem sposobu opowiadania. Terlecki nie chciał tworzyć heroicznej i zmitologizowanej wersji krzepiącej serca Polaków, ale wpisywał się raczej w model literatury rozrachunkowej, pokazującej niewygodne prawdy i konfrontującej czytelnika z niejednoznacznymi sytuacjami. Od czytelnika oczekiwał aktywnej lektury. To odbiorca musiał sam sobie odpowiedzieć, co tak naprawdę się wydarzyło, jakie motywy kierowały bohaterami, których ukazywano często w sytuacjach ekstremalnych i granicznych. Postawione przez Terleckiego pytania wciąż domagają się odpowiedzi. Człowiek zawsze poszukiwał prawdy, tragicznie zderzając się jedynie z inną, należącą do drugiego człowieka wersją wypadków, równie „prawdziwą” jak jego własna. Dlatego Terlecki wybierał bohaterów złożonych, wymykających się jednoznacznym ocenom, których motywy postępowania – mimo że często zostali osądzeni, a nawet w ich sprawie zapadł już określony wyrok – wciąż pozostają tajemnicą.

Niewątpliwie mroczne i wieloznaczne pisarstwo Terleckiego ma swoje korzenie w kraju lat dziecinnych, jakkolwiek dziwnie by to nie zabrzmiało. Dzieciństwo pisarza to wojenna Częstochowa, której obraz miał przed oczami, gdy dorastał:

„Pamiętam, jak z okien mojego częstochowskiego mieszkania oglądałem jadące z tamtejszych koszar, gdzie przetrzymywano jeńców radzieckich, ogromne wozy pełne nagich trupów przykrytych jakąś płachtą. Albo sceny z likwidacji częstochowskiego getta (trzeciego pod względem liczebności mieszkańców po Warszawie i Łodzi). Wyskakujący z drugiego czy trzeciego piętra mężczyzna, do którego strzela stojący blisko mnie żołdak. Albo jeszcze inny obrazek. Zastrzelony przed moim domem ktoś, na kim wykonano wyrok śmierci. Długo grzebiące w piachu ręce tego człowieka i plama krwi wolno wsiąkająca w ziemię. To wszystko pamięć dziecka utrwaliła z osobliwą precyzją. Strach graniczył z ciekawością. Była to lekcja dorosłego życia.”

Te tragiczne przeżycia z dzieciństwa zdeterminowały pisarstwo Terleckiego, ogniskujące się wokół fundamentalnych dla człowieka problemów. Przestrzeń Częstochowy pojawia się w wielu utworach pisarza, co także potwierdza znaczenie przeżyć z okresu dzieciństwa dla jego późniejszej twórczości. Wydaje się, że Terlecki nie lubił swojego miasta (często opisywał je jednym zdaniem: „prowincjonalne miasto z klasztorem”), choć pozostawało dla niego ważne i nie przestawało go intrygować. Przestrzeń ta występuje jednak nie tylko w najbardziej znanej „powieści częstochowskiej” Odpocznij po biegu, lecz także w Pielgrzymach i Zwierzęta zostały opłacone. Znamienny jest fakt, że powrócił do swojego rodzinnego miasta w ostatniej niedokończonej powieści Dom księcia. Rodzinne miasto pisarza stanowi element spinający jego twórczość i całe życie.

W dwudziestą rocznicę śmierci autora grono częstochowskich polonistów wspierane przez badaczy z Katowic i Warszawy zorganizowało konferencję poświęconą jego twórczości. Bezpośrednim impulsem było wydanie wyboru jego dramatów w opracowaniu Ewy Wąchockiej. Organizacja konferencji połączyła siły środowiska twórczego Częstochowy. Poza Instytutem Literaturoznawstwa Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Długosza w Częstochowie w przygotowanie zaangażowani byli członkowie Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza (oddział w Częstochowie) i Towarzystwa Galeria Literacka oraz Muzeum Częstochowskie. Warto podkreślić, że osobą, która konsekwentnie dopominała się o upamiętnienie okrągłej rocznicy śmierci Władysława Terleckiego w jego rodzinnym mieście, był Tadeusz Luterek – tworzący w Częstochowie poeta i publicysta zajmujący się historią miasta. Środowisko literackie Częstochowy, pragnąc przypomnieć dorobek Terleckiego w jego rodzinnym mieście, wydało w 2020 roku specjalny numer swojego regularnie ukazującego się periodyku „Galeria” Kwartalnik cieszy się dużą popularnością wśród mieszkańców miasta i jest obecnie najpełniejszą kroniką wydarzeń kulturalnych Częstochowy. Do niniejszego opracowania zostały włączone teksty trojga uczestników sesji (wydane pierwotnie w tym numerze „Galerii”), co zaznaczono w nocie bibliograficznej.

Książka pokonferencyjna zawiera wszystkie wystąpienia wygłoszone podczas częstochowskiego spotkania. Udało się stworzyć tom ukazujący wiele interesujących i różnorodnych aspektów dorobku Władysława Terleckiego. W wewnętrznym układzie tomu kierowano się datą opublikowania danego utworu oraz zestawiano ze sobą artykuły poświęcone różnym formom literackim.

Artykuł Mariana Kisiela skupia się na recepcji debiutu Władysława Lecha Terleckiego Kocie łby. Autor umieszcza tom w kontekście historycznoliterackim przełomu 1956 roku. Badacz ukazuje Terleckiego jako pisarza sytuującego się między socrealistycznym a odwilżowym sposobem wypowiadania się, wtórnością i doktrynalnością a krytyką systemu. Kisiel zauważa, że reporter, relacjonując rzeczywistość, przyjmuje postawę prokuratora i oficera śledczego, co stanowi zapowiedź ważnych i powtarzających się w wielu utworach Terleckiego sytuacji oraz motywów.

Agnieszka Kramkowska-Dąbrowska analizuje motyw fotografii i fotografowania oraz rolę fotografa w twórczości Terleckiego, wykorzystując ustalenia ważnych teoretyków wizualności. Odwołując się do powieści, dramatów oraz scenariusza planowanego serialu Twarze 1863, udowadnia, że fotografia dla Terleckiego była ważnym dokumentem przeszłości, prowadzącym pisarza do kreowania literackich fabuł. Autorka prezentuje szczegółową i interesującą analizę fotografii w drugiej połowie XIX wieku wraz ze sposobami jej wykorzystania w życiu codziennym, w praktykach wywiadowczych i policyjnych, a także w ówczesnym dyskursie niepodległościowym (fotografia patriotyczna, fotografia polityczna), do czego również odwoływał się Terlecki.

W tomie znalazły się dwa szkice poświęcone powieściom Terleckiego. Elżbieta Hurnik analizuje powieść historyczną Odpocznij po biegu (1975). Badaczka przypomina autentyczną historię Damazego Macocha, którą pisarz wykorzystywał w charakterystyczny dla siebie sposób. Sama intryga kryminalna i rozwój fabuły nie są jednak w analizie utworu tak istotne jak obraz miejskiej przestrzeni wyłaniający się z powieści. Warto pamiętać, że Odpocznij po biegu zajmuje wyjątkowe miejsce w dorobku prozatorskim pisarza – co podkreśla Hurnik – ponieważ autor pokazał w powieści wierny obraz rodzinnego miasta, zapamiętany również z dzieciństwa. Należy też podkreślić, że Terlecki w swojej twórczości wielokrotnie portretował Częstochowę, udowadniając, że pozostawała dla niego miastem ważnym i wciąż obecnym w jego pamięci.

Maria Jolanta Olszewska sięga po znakomitą książkę Drabina Jakubowa albo Podróż, wydaną w 1988 roku, i wpisuje ją w bogatą tradycję literatury ogniskującej się wokół sytuacji podróży. Badaczka ukazuje Terleckiego jako pisarza wyjątkowo sprawnego, umiejętnie wykorzystującego różne konwencje gatunkowe, między innymi: powieść historyczną, powiastkę filozoficzną, romans grozy, powieść gotycką, powieść łotrzykowską oraz czarną groteskę. W toku analizy wielowymiarowej powieści Terleckiego badaczka podkreśla jej rozrachunkowy charakter związany z upadkiem Pierwszej Rzeczypospolitej i narodzinami stereotypów politycznych godzących w polskie ambicje i zamiary odzyskania samodzielnego bytu państwowego.

Najwięcej miejsca w niniejszej publikacji poświęcono dramatom. Wyjątkowo wnikliwe uwagi i tezy stawiane przez Ewę Wąchocką oddają istotę swego rodzaju światopoglądu artystycznego Terleckiego i mogą stanowić trafny komentarz do całej jego twórczości. Artykuł doskonale objaśnia pojmowanie przez pisarza historii oraz odsłania jego ulubione motywy i chwyty.

Dramatom poświęcono także dwa kolejne artykuły w tomie. Joanna Warońska-Gęsiarz analizuje jeden z pierwszych dramatów Terleckiego – Myśliwych (1966) – powstały z myślą o telewizji. Korzystając z kategorii niesamowitości (jako „niepoznawalnego” i „nieprzeniknionego”) obecnej na wielu poziomach utworu, uwypukla typowe dla Terleckiego zabiegi służące aktywnemu włączaniu się odbiorcy w proces interpretowania tekstu literackiego, a ponadto budowania tajemnicy i poszukiwania jej rozwiązania.

Elżbieta Wróbel omawia z kolei jeden z ostatnich dramatów Terleckiego – Mateczkę (1995). Dla autorki najważniejsze są postacie dramatu, a zwłaszcza postać matki przełożonej w zakładzie opiekuńczym dla dziewcząt. Losy autentycznych bohaterów posłużyły bowiem pisarzowi do stworzenia własnej wersji wydarzeń, co było przecież typowym sposobem budowania jego wizji artystycznej niezależnie od gatunku, którym się posługiwał. Jak podkreśla Wróbel, Terlecki w dramacie podejmuje próbę wskazania dylematów moralnych związanych z łamaniem fundamentalnego dla całej cywilizacji zachodniej piątego przykazania dekalogu: „Nie zabijaj!”.

Tom zamyka jedyny tekst o charakterze biograficznym. Badacz kultury i regionu Tadeusz Luterek ukazuje w nim częstochowski etap biografii pisarza. Wskazuje miejsca zamieszkania i podkreśla jego traumatyczne przeżycia wiążące się z Częstochową czasów okupacyjnych. To cenny materiał źródłowy dla wszystkich badaczy zajmujących się twórczością i biografią Władysława Lecha Terleckiego, uzupełniający ponadto badania regionalne dotyczące kultury Częstochowy. Autor opublikował już wcześniej najważniejsze ustalenia w czasopismach lokalnych, redaktorzy zdecydowali się jednak na ponowne wydanie tekstu, gdyż fakty te nie są powszechnie znane nawet wśród literaturoznawców.

Pisarstwo Władysława Lecha Terleckiego przykuwało uwagę największych badaczy literatury współczesnej, między innymi: Włodzimierza Boleckiego, Stanisława Burkota, Przemysława Czaplińskiego, Ingi Iwasiów, Marii Janion, Teresy Krzemień, Jacka Łukasiewicza, Włodzimierza Maciąga, Andrzeja Mencwela, Anny Nasiłowskiej, Michała Sprusińskiego, Teresy Walas, Ewy Wąchockiej i Andrzeja Wernera. Z zadowoleniem trzeba przyjąć fakt, że badacze wciąż sięgają po twórczość Terleckiego. Są wśród nich: Agnieszka Izdebska (Forma, ciało i brzemię imperium. O prozie Władysława L. Terleckiego [2010]), Anna Jamrozek-Sowa (Maski historii, strzępy współczesności. Studium o biografii i twórczości Władysława Lecha Terleckiego [2018]) oraz Zbigniew Bitka („Zło rodzi się w nieświadomości”.Wybrana twórczość Władysława Lecha Terleckiego w świetle krytyki archetypowej i psychologii analitycznej Carla Gustava Junga [2019]).

Redaktorzy tomu są przekonani, że wielogłosowe omówienie wybranych aspektów dorobku Terleckiego stanie się impulsem do szerszego zainteresowania się tą niełatwą przecież twórczością.

Pełny opis znajduje się na stronie internetowej Instytutu Literatury.

***

Wydawca: Instytut Literatury
Redakcja naukowa: prof. dr hab. Marian Kisiel, prof. UJD dr hab. Joanna Warońska-Gęsiarz, dr Elżbieta Wróbel
Redakcja językowa: Klaudia Raflik
Korekta i adiustacja: Sylwia Mieczkowska, Paulina Bieniek
Skład: Estera Sendecka
ISBN: 978-83-67170-09-3
ISBN: 978-83-67170-21-5