Pisarz wciąż młody
Źródło tekstu: „Nowe Książki” 2020, nr 5, s. 46–47.
Rok 2019 był Rokiem Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, ustanowionym i obchodzonym w Polsce z okazji setnej rocznicy urodzin pisarza. Jak każdy jubileusz twórcy, tak i ten przypomniał tę rzeczywiście wybitną postać polskiej powojennej literatury i kultury, jak również stał się zachętą do nowych odczytań, interpretacji oraz dyskusji.
Widocznym plonem tych szeroko rozumianych lektur są książki autorskie i zbiorowe, monograficzne i eseistyczne. Urósł z tych prac całkiem pokaźny stos. To dobrze, bo wśród różnych głosów, uwag i komentarzy klaruje się nie tylko odnowiony biograficzno-pisarski wizerunek Herlinga, ale także ujawnia się to, co nazwałbym uobecnieniem autora Innego świata we współczesnej polskiej świadomości. Uobecnienie jako urzeczywistnienie myśli powstałych z doświadczeń, zrodzonych w konkretnych warunkach, w zderzeniu z historią jest przeciwieństwem globalnego rozmycia. Herling-Grudziński przed takim pseudouniwersalizmem zawsze przestrzegał, był rzecznikiem poszukiwania prawdy, a nie prawd, którymi można w miarę potrzeb dowolnie operować.
Mam w ręku dwie świeżo wydane książki, których bohaterem jest autor Dziennika pisanego nocą. Pierwsza to „Nuta autobiograficzna”. O twórczości Gustawa Herlinga-Grudzińskiego Magdaleny Śniedziewskiej, druga zatytułowana Świadectwo – mit – tajemnica. O Gustawie Herlingu-Grudzińskim jest pracą zbiorową pod redakcją Zdzisława Kudelskiego. Dwa ujęcia – pierwsze jednogłosowe, drugie wielogłosowe, oba pomyślane i skomponowane jakby koncentrycznie: wokół zjawiska, jakim jest postać i twórczość Grudzińskiego.
„Nuta autobiograficzna” ma charakter próby analitycznej. Punktem wyjścia do bliższego przedstawienia wątków pisarskich Grudzińskiego jest jego biografia. Autorka wybiera z życia pisarza te wydarzenia, które w sposób istotny zaważyły na jego losach i zachowując dystans badawczy, układa je w chronologiczną całość. Nie jest to więc biografia pełna i wnikliwa, ale raczej skrót, pozwalający mniej zaznajomionemu z Herlingiem czytelnikowi przyjrzeć się jego życiu. W pierwszej części książki Śniedziewska wyróżnia te fakty biograficzne, które mają bezpośredni związek z twórczością Grudzińskiego. Od tego przechodzi do wątku autobiograficznego, przedstawiając relacje między pisarzem oraz narratorami i bohaterami jego prozy. Nie są to relacje proste i nie zawsze można je precyzyjnie uchwycić. Autorka śledzi te zależności, odwołując się przede wszystkim do refleksji samego pisarza, ale także do historycznoliterackich uwag na temat jego twórczości. Te poszukiwania prowadzą do wniosku – wzmacnianego zresztą uwagami samego pisarza – że świat przez Herlinga przedstawiany, mimo zawiłości, jest światem mocno wrośniętym w wymiar realny. Siła wyrazu jego twórczości rzeczywiście się bierze właśnie stąd. Czytelnik intuicyjnie nawet czuje, że w pisarstwie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego nie ma przekłamań i że dzięki temu jest to twórczość autentyczna w wymiarze narracyjnym i moralnym.
Trzecia i ostatnia część książki zawiera „rozbiory” wybranych utworów Herlinga. Autorka stara się, analizując fragmenty prozy Grudzińskiego, uchwycić to, co dla pisarza było najważniejsze. Jak widział świat? Jak rozumiał ludzkie postawy wobec zła? Czym dla niego była nadzieja? Lista pytań jest tutaj oczywiście dłuższa. Śniedziewska stawiając je, starała się rzetelnie opisać fenomen twórczości autora Dziennika pisanego nocą.
Ten sam cel, tyle tylko że w znacznie szerszym kontekście badawczym, odnajdziemy także w drugiej, wspomnianej wyżej książce. Świadectwo – mit – tajemnica to obszerny zbiór artykułów, rozpraw i esejów poświęconych Herlingowi-Grudzińskiemu. Całość otwiera szkic Zdzisława Kudelskiego ukazujący emigracyjne losy pisarza. To wprowadzenie o charakterze historycznym porusza wiele wątków, w tym również kwestię wyborów osobistych i literackich Herlinga. Pisarz wybrał emigrację i jasno określał zasady, którymi się kierował, krytykując komunizm i piętnując zło. Bodaj najbardziej wyrazistym w tej materii utworem Grudzińskiego – poza oczywiście Innym światem – jest Dziennik pisany nocą. Jego wielowymiarowa perspektywa obejmuje historię, sztukę, literaturę, politykę, życie codzienne, sprawy wielkie i drobne. Herling-Grudziński umiał te wątki i tematy łączyć, tworząc z nich niezwykle ciekawą, ważną i prawdziwą opowieść. Nieprzypadkowo więc autorzy Świadectwa… odwołują się właśnie do Dziennika…, słusznie widząc w nim klucz pozwalający zrozumieć pisarstwo Grudzińskiego. Do Dziennika… sięga tutaj Ewa Bieńkowska, rozpatrując obecność mitu u Grudzińskiego. Autorka wnikliwie śledzi przy tym refleksje Herlinga na temat Leszka Kołakowskiego. To jest rzeczywiście niezwykle ciekawe zestawienie i porównanie dwóch osobowości, pisarzy i myślicieli. Tekst Bieńkowskiej odsłania zarazem podstawy wielu tez głoszonych przez Grudzińskiego. Sięga między innymi wymiaru kształtowania się jego relacji z Bogiem.
Świadectwo – mit – tajemnica w swojej różnorodności ukazuje sposoby odczytań twórczości Herlinga-Grudzińskiego i tym samym jest próbką jej recepcji. Grudziński wydaje się być wciąż pisarzem obecnym, jego proza, eseje, zapiski, uwagi krytyczne i rozmowy mają niezmiennie charakter otwarty. Wiele z tego, o czym pisał i mówił, to wciąż sprawy naszego świata, jego polityki, kultury i myśli. Herling zmuszał do myślenia, intrygował, zachęcał i prowokował. Bardzo ciekawe jest tutaj „świadectwo” takiego spotkania z jego twórczością napisane przez Francesca M. Cataluccia, włoskiego filologa, polonisty, który żywo wspomina swoją młodzieńczą lekturę, jaką był Inny świat. Ta „niechlujnie” wydana książka, leżąca na ulicznym straganie, wywarła na nim przed laty niezwykłe wrażenie. Co więcej – ta książka spowodowała, że młody komunizujący Cataluccio zaczął inaczej patrzeć na świat.
W tomie znalazła się także – co warto odnotować – rozprawa autorki „Nuty autobiograficznej”, poświęcona malarskim zainteresowaniom Herlinga-Grudzińskiego, przede wszystkim temu, co Herling pisał o Betsabe Rembrandta i Madonnie del Parto Piera della Francesca.
Świadectwo… zamykają dwie ważne i ciekawe rozmowy poprowadzone przez Zdzisława Kudelskiego. Pierwsza z 1996 roku z samym Gustawem Herlingiem-Grudzińskim, druga z 1990 roku z Krzysztofem Pomianem, który Herlinga znał i rozumiał doskonale, oraz powiedział coś, co warto na zakończenie przytoczyć: „Herling jest pisarzem, który ma i wielką problematykę, i umiejętność jej udźwignięcia”. To prawda. I obie książki tę prawdę potwierdzają.
Magdalena Śniedziewska, „Nuta autobiograficzna”. O twórczości Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Kraków–Warszawa 2019.
Świadectwo – mit – tajemnica. O Gustawie Herlingu-Grudzińskim, pod red. Zdzisława Kudelskiego, Warszawa 2019.
