Wydawnictwa / Biblioteka Pana Cogito / Między nami a światłem. Bóg i świat w twórczości Zbigniewa Herberta
- Rafał Żebrowski, Religijność Zbigniewa Herberta. „Miscellanea”
- Wojciech Gutowski, Pokusy integracji i rozproszenia. Zbigniewa Herberta kłopot z istnieniem
- Maciej Nowak, „Bo jeśli sztuka nie będzie kontemplacją”. Myśli o twórczości w korespondencji Zbigniewa Herberta
- Jacek Bolewski SJ, „Święta chwila poczęcia”. Kreacyjne światła płynące z twórczości Zbigniewa Herberta
- Joanna Bielska-Krawczyk, „Nowe trwanie poza śmierć”. Herbert – sztuka a metafizyka
- Grzegorz Igliński, Zmagania z „gniotącą lekkością pozoru”. O wierszu Zbigniewa Herberta „Przypowieść o królu Midasie”
- Agata Stankowska-Kozera, Obrazy pamięci. O roli obrazu w historiografii Zbigniewa Herberta
- Józef Maria Ruszar, Apollo i Dionizos. Źródła mądrości poezji i filozofii
- Piotr Siemaszko, Przemoc i sztuka. Wokół twórczości Zbigniewa Herberta
- Piotr Sobotka, Niebieska systematyka Zbigniewa Herberta
- Zofia Zarębianka, Kilka uwag o wierszu „Pan Cogito opowiada o kuszeniu Spinozy”
- Dominika Wojtasińska „śmiertelnie skupiony na ciągłym poszukiwaniu drobiazgów” O „Brewiarzach” Zbigniewa Herberta i „Modlitwie” Cypriana Norwida
- Witold Sadowski, Śladem gatunków modlitewnych w poezji Zbigniewa Herberta
- Paweł Gogler, Blizna – Herbert wobec „śmierci Boga”
- Jerzy Wiśniewski, „Zakorzeniony w twardej ziemi”. O kilku wierszach Zbigniewa Herberta sprzed debiutu książkowego
- Tomasz Garbol, „Grać z nim”. Doświadczenie zła w poezji Zbigniewa Herberta
- Paulina Abriszewska , Przeżycie egzystencjalne Pana Cogito
- Danuta Kowalewska, Pan Cogito i magia magii
- Andrzej Stoff, Czy estetyka jest w stanie uzasadnić etykę? O „Potędze smaku” Zbigniewa Herberta
- Małgorzata Lisecka, Herbert wobec tradycji polskiej poezji dawnej. Retoryka i retoryczność w liryce intelektualnej
- Daria Mazur, Kategoria wzniosłości a horyzont metafizyczny. Refleksje nad wybranymi esejami Zbigniewa Herberta
- Beata Garlej, Ingardenowska „straszliwość losu” w wierszu Zbigniewa Herberta „Nike która się waha”
- Kamil Dźwinel, „Złamany świat”. O „Lalku” Zbigniewa Herberta
Kilka słów wprowadzenia
W odniesieniu do twórczości Zbigniewa Herberta powraca raz po raz nierozstrzygnięte, a może – nierozstrzygalne pytanie: czy niebo Pana Cogito jest puste?[1] Próbujemy w tej książce sprawdzić hipotezę o niemożności udzielenia odpowiedzi na to pytanie. W pracach o poecie pojawiło się wiele rozbieżnych ocen dotyczących jego stosunku do Boga, transcendencji, religijnego zakorzenienia aksjologii (lub braku takiej relacji). W opiniach badaczy i krytyków literackich zarysowały się dwa bieguny; na jednym znajdują się interpretacje podkreślające agnostycyzm Herberta, na drugim – wskazujące chrześcijańskie źródła jego świata poetyckiego[2]. W tej książce też odnajdziemy teksty bliskie jednemu bądź drugiemu rozpoznaniu. Na przykład religijny sceptycyzm Herberta silnie podkreśla Daria Mazur, religijne aspekty poetyckiej myśli – Tomasz Garbol.
Prace zebrane w tym tomie analizują obszar motywów i wątków związanych z Bogiem i bytem z różnych punktów widzenia, składając się na wstępną monografię tematu. Rafał Żebrowski – historyk a zarazem siostrzeniec poety, rekonstruuje rodzinne i środowiskowe podglebie przekonań przyszłego pisarza. Dla pozostałych autorów biografia pozostaje w tle refleksji o utworach. Poprzez słowo poety, eseisty, dramaturga starają się oni dotrzeć do ewokowanych idei i wartości, do literackiego obrazu świata, pokazać, jak ten ujawnia (a czasami zasłania lub mistyfikuje) autorskie przekonania. Używają różnych interpretacyjnych metod, przyjmują różne perspektywy badawcze – od poszukiwania syntezy tematu do analizy pojedynczych motywów. Rekonstruują ontologiczną wyobraźnię Herberta (Wojciech Gutowski, Jacek Bolewski), szukają semantycznych kluczy do niej (Piotr Sobotka), wyodrębniają wątki i tematy, które prowadzą „na miedzę dwóch niezgodnych światów”[3] zarówno bohaterów poezji Herberta, jak i odbiorcę (zło, śmierć, magia). Szukają filozoficznego kontekstu oświetlającego poetycką aksjologię i ewokowane wzorce etyczne (Paweł Gogler), zależności wymiaru etycznego i estetycznego (Andrzej Stoff, Joanna Bielska-Krawczyk), pytają o literackie sposoby i tropy, po które sięga pisarz, mówiąc o niewypowiedzianym (Witold Sadowski); analizują pojedyncze utwory.
Poprzedni tom serii Biblioteka Pana Cogito okazał się monografią historycznoliterackiego paradoksu – odsłonił przenikanie się w twórczości Herberta wątków klasycznych i romantycznych, które przyzwyczailiśmy się traktować jako opozycyjne i rozłączne[4]. Tutaj, mimo odmienności zagadnienia, punkt dojścia okazał się podobny. Wielogłos interpretatorów wydobył współistnienie w Herbertowskich utworach lęku przed nicością i sprzeciwu wobec niej, modlitewnych inwokacji ideklaracji sceptycyzmu, wzniosłości i kwestionującej ją ironii. Te dysonanse, raczej podkreślane przez autora niż łagodzone, można odczytać jako świadectwo istnienia przepaści „między nami a światłem”, a słowo poetyckie nie tyle chce tę przepaść zasypać, ile raczej – zmierzyć się na serio z jej istnieniem.
Grażyna Halkiewicz-Sojak
[1] Sformułowanie nawiązuje do często przywoływanego w tym kontekście artykułu Pawła Lisickiego Puste niebo Pana Cogito, [w:] Poznawanie Herberta, red. A. Franaszek, Kraków 1998.
[2] Bliscy konkluzji Lisickiego są na przykład: Stanisław Barańczak (Uciekinier z utopii, Wrocław 1994), Przemysław Czapliński (Śmierć czyli o niedoskonałości, [w:] Poznawanie Herberta, dz. cyt.), Piotr Śliwiński (Poezja, czyli bunt, [w:] tamże); polemizowali z nią: Krzysztof Dybciak (W poszukiwaniu istoty i utraconych wartości, [w:] tamże), Bogdan Burdziej (Objawienie w Martwym Domu według Zbigniewa Herberta, [w:] tamże), Jadwiga Puzynina (Niebo w poezji Herberta, „Ethos” 2000, nr 4).
[3] Sformułowanie zaczerpnięte z wiersza Cypriana Norwida Dumanie.
[4]Bór nici. Wątki klasyczne i romantyczne w twórczości Zbigniewa Herberta, red. M. Mikołajczak, Kraków 2011, Biblioteka Pana Cogito.