Na drodze pełno było kul dymiącego końskiego łajna, które po deszczu płynęło rynsztokami niby żółtobura fala; przybierające na wodzie fantastyczne kształty barwne plamy benzyny były rzadkie jak diamenty. Nie pamiętam samochodów. To nie znaczy, że ich nie było. Były. Widywało się przecież uzdrowiskowe karetki Nysa, dostawcze Żuki, podziw i grozę budził strażacki Star, ciekawość milicyjny radiowóz Warszawa z kogutem na dachu, czarną Wołgą przemierzał miasteczko siekierą wyrzeźbiony sekretarz partii, „tylko” Octavią dyrektor uzdrowiska, pewien lekarz, inwalida, jeździł Mikrusem. Proboszcz nie miał samochodu, jeździł rowerem. To nieprawda, że nie pamiętam samochodów. Pamiętam, bo przemykają zakamarkami zamierzchłej przeszłości w niej już tylko obecne Lincolny i Taunusy dolarowych gości kurortu, ale tak one, jak niespotykany, zdumiewający NSU Prinz 1000, którymjakiśkuracjuszzajechałprzednieistniejącyjużdziśbudyneksanatorium

„Julianówka”, utknęły gdzieś na peryferiach pamięci, na wąskim obszarze jej styku z niepamięcią, niegodne sięgać dalej, do miejsc obdarzonych przywilejem niczym nie zmąconego, niemal wieczystego trwania. Nawet błyszcząca metalicznym lakierem, nowiutka wówczas Simca 1500, którą przyjechał z Łodzi znajomy ojca i pozwolił mi siedzieć w niej i naciskać klakson, nie dostąpiła tego zaszczytu, ja bowiem, niby udzielny władca, tylko ja wyznaczałem lenna w tym nieistniejącym królestwie. Nie wyznaczałem ich kapryśnie i nieroztropnie, nie, ale jak głęboko tajemnicze były moje decyzje, dostrzegam dopiero dziś.

Portret cesarza nie był arcydziełem, ale jego autor z  pewnością wiedział jak się trzyma pędzel i do czego służy paleta. To była porządna robota z  lat dwudziestych, z  pewnością wykonana z  jakiegoś zdjęcia, może nawet pod wpływem wiadomości o przedwczesnej śmierci wygnanego monarchy. Cesarz stał z  odkrytą głową, w rozpiętym płaszczu narzuconym na mundur, z czapką i rękawiczkami w dłoni; stał i patrzył melancholijnie z  tamtego świata na ten świat. Ja zaś z  tego świata przyglądałem mu się zza szyby. Był nie tylko w zasięgu mojej ręki, ale także kieszeni. Przychodziłem, patrzyłem, odchodziłem. Tydzień, dwa, może trzy. Wahałem się i z  do dziś niezrozumiałych dla mnie przyczyn nie umiałem podjąć decyzji. Mówiłem, że jutro, ale nazajutrz nie szedłem do antykwariatu. Szedłem po kilku dniach. Stał w oknie i czekał. Wreszcie postanowiłem. Z duszą lekką, prawie radosny biegłem na Alserstraße, biegłem i radość zmieniała się w przerażenie, że go już nie ma. I nie było. Nie musiałem nic mówić. Stary antykwariusz ze smutkiem rozłożył ręce. Widać i jemu było przykro. Nawet nie próbował proponować czegoś innego. Też był z  tamtego świata i doskonale wiedział jak zachować się w sytuacji niemal żałobnej. Byłem do głębi nieszczęśliwy jak gdyby skrzywdzono mnie bez żadnej przyczyny, boleśnie dotknięto nie tylko w egoistycznej chęci posiadania, ale i w jakimś dziwnym uczuciu związku, który mógłby zaistnieć, gdybym się był wcześniejzdecydował.

Portretów cesarza, mimo że ich nie szukam, mogłem mieć przez te lata kilkanaście: lepszych i gorszych, większych i mniejszych, w ramach i bez ramy. Solo, z  żoną i z  dziećmi,  z  carem Bułgarii Ferdynandem, z  admirałem Njegovanem. W Austrii, na Węgrzech, w Szwajcarii. Stojącego, siedzącego, idącego... Ale żadnego z  nich nie chciałemmieć.

Pozostaje nadzieja, że ktoś ponownie przyniesie go do antykwariatu przy Alserstraße. Nie wiem, czy jeszcze istnieje. Nie byłem tam od dawna.

Każdej nocy Carlo Gesualdo, książę Venosy, jego wierny sługa Pietro Bardotti, a także Pietro Viscario i Ascanio Lama oraz niejaki Francesco, idą we mnie wąskim, ciemnym korytarzem mojej pamięci, mojej świadomości i mojej podświadomości, mojego bólu i mojej rozpaczy, bezszelestnie zbliżają się do drzwi mojego mieszkania, w którym mnie nie ma, i do drzwi innych mieszkań, w których także mnie nie ma, zbliżają się do drzwi hotelowych pokoi, do drzwi pokojów w motelach, do drzwi pensjonatów i domków letniskowych, do drzwi kajuty na jachcie i do drzwi łazienki w górskim schronisku. Nie omijają też drzwi samochodu zaparkowanego na leśnej polanie. Zbliżają się do wszystkich tych miejsc, o których wiem, i do wszystkich tych miejsc, o których nigdy się nie dowiem. Idą i trwa to całąwieczność…

Zmiłuj się nade mną, Panie, w miłosierdziu swoim. Świadom w tej ostatniej godzinie ogromu moich win i błędów, pokornie proszę o przebaczenie tych, których grzechy moje obraziły i skrzywdziły, których słabości moje zgorszyły, których czyny moje napełniły odrazą. Nie jestem godzien być ostatnim pomiędzy ostatnimi ani mierzwą wydaną na spalenie, ani popiołem, który pozostanie po niej. Zmiłuj się nade mną, Panie, w miłosierdziu swoim, albowiemzgrzeszyłem…

Nie miał długiego życia (ur. 1949, zm. 1990) ani łatwego charakteru, o czym szczerze i ze zrozumieniem pisze we wstępie Józef Baran. Mieszkał w podtarnowskiej wsi Lisia Góra, z dala od literackich środowisk i towarzyskich powiązań, nie dbając przy tym o pozyskanie sympatii krytyków, nie wdzięcząc się do czytelnika. A że kultura w PRL była mocno scentralizowana, to pozostawanie na jej peryferiach oznaczało marginalizację. Wszak o popularność trzeba zadbać, zarówno wtedy, jak i dziś. Publikował w prasie kulturalnej, wydał kilka tomów prozy i poezji w oficynach krakowskich i warszawskich, ale nie przyciągnął uwagi akademickiej polonistyki. Kiedy tarnowski Teatr Nie Teraz przygotował autorski spektakl złożony z tekstów Rybowicza i z motywów jego życiorysu, pisarz już go nie zobaczył. Premiera Odlotu w piwnicach Muzeum Okręgowego w Tarnowie odbyła się 7 stycznia 1991 roku, a Rybowicz zmarł w październiku 1990 roku. Piętnaście lat później tenże teatr wrócił do tematu, dając przedstawienie na tarnowskim dworcu (Rybowicz, czyli głowa pełna lalek, 2005). Wybór miejsca dla pokazania tak ekscentrycznej postaci był bardzo fortunny, gdyż dworzec to centrum miejskiej infrastruktury i zarazem przechodni plac, który nastraja melancholijnie ze względu na odmierzany godzinami przyjazdów i odjazdów czas. A proza Rybowicza ma w sobie coś z aury powolnego dochodzenia ku centrum, którym bywa dom, gospoda czy indywidualna ambicja, jak i schodzenia na manowce dobrych obyczajów, w rewiry majaków, w zamroczenie alkoholowym oszołomieniem. Zbliża się do konkretu materii i oddala w stronę urojenia, żeby nie zastygnąć na dobre w trywializmie życia.

Przyszły pisarz wychował się w Koźlu na Opolszczyźnie, ale latem 1963 roku rodzina przeprowadziła się do Lisiej Góry, skąd pochodziła matka Jana i trójki jego rodzeństwa. Dla młodych zmiana nie była korzystna, stąd ta „wiocha Chodaków”, a pobliskie większe miasto to Ostów (Tarnów), też prowincjonalny, choć przez jakiś czas w randze stolicy województwa. Mieszkańcy „wiochy” rozpoznawali w bohaterach opowiadań osoby ze swego środowiska, a że nie brali pod uwagę literackiego zmyślenia, to zdarzało się, że zgłaszali uwagi typowe dla naiwnego czytelnika. Nie było zatem łatwo autorowi, który tematy czerpał ze znanego mu najlepiej miejscowego otoczenia, z obserwacji odwiedzających karczmę oryginałów, wsłuchującego się z uwagą w ich opowieści. Ze szkolną edukacją też nie szło Rybowiczowi najlepiej, skoro ją porzucił, by pracować z dość surowymi w obejściu mężczyznami w państwowych magazynach. Maturę jednak zrobił, ale już na studiach polonistycznych w Krakowie miejsca nie zagrzał. W wojsku dopuścił się czynu, za który wyrzucono go z szeregów armii, jak podaje autorka rozprawy jemu poświęconej (zob. Małgorzata Lebda, Samotnik z Lisiej Góry – rzecz o Janie Rybowiczu, „Pobocza, Kwartalnik Literacko-Artystyczny” 2009, nr 3–4; http://kwartalnik-pobocza.pl/pob37_38/ml_o_jr. html). Nie ukrywał sardonicznego stosunku do rządzących Polską Ludową, co skutkowało internowaniem w stanie wojennym. Nie polityka była jednak dlań najważniejsza, lecz ludzie zaobserwowani w ich szarej codzienności, dalecy od postulowanego przez rządzących ideału „ludu pracującego miast i wsi”, jak głosiła utarta fraza propagandowa.

Z ludem problem jest taki, że bywa mistyfikowany na różne sposoby, by dopasować jego wizerunek do przyjętej opcji ideowej. W PRL był obiektem ideologicznej adoracji, wprawdzie sztucznie kreowanej, niemniej jednak czasem skutecznej, gdy w jego imię zwalczano inteligencki indywidualizm. W komunistycznej retoryce lud znaczył tyle, co bezkształtna masa, którą należy uformować w imię postępu. Drugi biegun pojmowania ludu wyznaczała kościelna fraza „lud Boży”, a zważywszy na bardzo istotną rolę jego pasterzy w tamtym czasie, siła jej oddziaływania przebijała wspomnianą kliszę propagandową. Niemniej jednak życiowe praktyki tegoż ludu daleko odbiegały od kościelnej nauki moralnej. Pomiędzy tymi biegunami znajduje się Rybowicz ze swoją prozą, która ma tę przewagę nad konstruktami pojęciowymi, dotyka życia bezpośrednio, więc i mieszkańcy prowincjonalnej szarej strefy są przekonujący jako ludzie z krwi i kości, choć nierzadko osobliwi i na swój sposób „mistyczni”. Oni właśnie wnoszą koloryt obyczajowy do powszedniej codzienności. Dla prozaika z Lisiej Góry ciekawi są poszczególni przedstawiciele „ludu”, a nie jego zamknięty w konceptualnych frazach ogół. Wyłaniają się na kartach opowiadań jako postacie zróżnicowane charakterologicznie i ekonomicznie. Są wśród nich poważni gospodarze i rzemieślnicy, utracjusze i szczęściarze, uwodziciele i zazdrośnicy, desperaci i chojracy, prostaczkowie boży i filozofowie z bożej łaski, a bywa, że kryminaliści czy kazirodcy. No i obowiązkowo jakiś wioskowy głupek. Kobiety są zdecydowanie w tle, a to dlatego, że one nie przesiadują w miejscowej gospodzie, która jest punktem obserwacyjnym i niewyczerpanym źródłem narracyjnej inwencji. Jeśli już pojawia się jakaś postać żeńska, to bufetowa o dość wątpliwej reputacji, ewentualnie subtelna miłośniczka książek, upolowana przez męskiego myśliwego jak cenne, bo trudno dostępne, trofeum. Małżeński cel spełni on jednak z podobną do siebie dziewczyną, by nie komplikować sobie życia nazbyt wymagającą partnerką.

Poznajemy wioskową codzienność czasów realnego socjalizmu, przaśną i barwną zarazem, ludową wówczas, gdy przychodzi czas ludowej zabawy, co zresztą nie odbiega zanadto od tradycyjnego obrazu wsi. Bynajmniej nie tej spokojnej ani sielskiej, jakby chcieli postromantyczni idealiści, ale krewkiej aż po granice mordu. I nie na wiele zdały się edukacyjne plany prowadzonej odgórnie emancypacji, o której z przekąsem narrator powiada, że dała ludziom „przybytek wiejskiej kulturki” w postaci Klubu Rolnika. Patrząc z bliska, nie z lotu ptaka, na socjalistyczną gospodarkę, łatwo zauważyć, że tonie w błocie, podczas gdy telewizja pokazuje asfaltowe drogi. By dopilnować „produkcji”, mnoży kontrole i lustracje, formalizuje skup trzody hodowlanej, co skutkuje wszechwładzą klasyfikatora. Ten z kolei otoczony jest grupą cwaniaków, którzy w cichej z nim zmowie żerują na bezsilności rolnika, by zarobić na jego krzywdzie. Przewaga urzędnika i tak zwanych pośredników nad chłopem trwa w najlepsze niczym w pozytywistycznych opowiadaniach ukazujących popańszczyźnianą wieś. Państwowa biurokracja zblatowana ze sprytnymi pseudo-handlarzami ustala własne niepisane zasady, a praca wbrew głoszonym przez partyjną centralę hasłom nie jest wiele warta. W realistycznym zbliżeniu do wiejskiego życia bywa Rybowicz ostry jak brzytwa – nie oszczędza ani jednej, ani drugiej strony konfliktu, gdyż przegrany rolnik utartym zwyczajem poszuka pocieszenia w wódce.

Słabość wiejskiej gromady wynika w dużej mierze z tego, że nie wytworzyła ona żadnych społecznych mechanizmów obronnych, pozostała zbiorem egoistycznych jednostek nastawionych na pomnażanie dóbr. To jedna, pracowita strona Chodakowa, ale jest jeszcze druga: abnegacka, outsiderska, osłabiona alkoholem i swoistym fatalizmem, który nie sprzyja zmianie losu, wręcz utwierdza w przekonaniu, że to niemożliwe. Nad światem tym zawisł jeszcze jeden fatalizm, mianowicie ten nazywany determinizmem biologicznym. Chciwość, okrucieństwo, pożądanie są silniejsze od norm religijnych, nie mówiąc już o regułach życia wspólnotowego. Uwolnienie „grzechów głównych” to właściwie jedyna zrealizowana emancypacja w czasach późnego socjalizmu. Ta wcześniejsza – z dworskiego parobka na milicjanta – skończyła się niefortunnie zarówno dla rodziny aspirującego do władzy analfabety, jak i dla samych milicyjnych kolegów chłopaka, niechętnych nazbyt gorliwemu służbiście. Na przykładzie tej anegdoty pokazuje pisarz komiczną stronę powojennego awansu ludu, właściwie jego najniższej strefy dowartościowanej przez nową władzę. Gwoli sprawiedliwości trzeba dodać, że ksiądz w przeciwieństwie do ideowych maksymalistów ma trzeźwy osąd swych parafian, ale on żyje blisko nich i żaden występek go nie zdziwi.

Narrator Rybowicza porusza się swobodnie po ścieżkach prowincji, śmiało wchodzi w szarość dnia, by ze wstydliwych jego zakamarków wydobyć osobliwe zdarzenia, czasem zabawne jak doświadczenie mistyczne pijaka, czasem okrutne jak sprawienie psa sąsiada na sadło o właściwościach leczniczych. Chętnie wsłuchuje się w knajpiane opowieści, oczyszczając je potem z gadulstwa, dzięki czemu zyskują wymiar artystyczny. Z pewnością to proza literacka, gdyż skondensowana w treści, precyzyjnie skomponowana i, co najważniejsze, niepozbawiona humoru mimo dość ponurego obrazu świata, jaki ukazuje. Między wójtem (naczelnik) a plebanem (proboszcz) toczy się cicha wojna: jeden grzmi z mównicy, drugi z ambony. Ludzie puszczają mimo uszu budujące w duchu politycznym czy moralnym pouczenia i robią swoje. Tylko wioskowy przygłup Alojzy grzmi na obu, by się po żadnej stronie nie opowiedzieć i uchodzić za nowoczesnego jak na tamte czasy „liberała”. Prócz strategii głupka jest jeszcze ucieczka w towarzyskość, stąd centralna rola gospody. Zwykle pełnej kolorowej braci, ale zachodzą doń i gospodarze, by odetchnąć od kłopotów i przepić przykrą myśl, że po kilkudziesięciu latach od zakończenia wojny obiecany raj na ziemi nie nadchodzi.

Pisarz udziela czasem głosu bohaterom, którzy mają do opowiedzenia swoją historię, innym razem przyjmuje postawę obserwatora. Nie dba specjalnie o zróżnicowanie języka pod względem socjologicznym, raczej chodzi mu o zajmującą anegdotę i stylistyczną precyzję. Daje to w rezultacie prozę gęstą, skupioną na konkrecie, gdyż czytelnika nie rozprasza nadmiar artystycznej organizacji. Może skupić się na istocie rzeczy, a jest nią skondensowana do granic groteski ludzka właściwość, przejawiająca się w natężeniu negatywnej emocji (nienawiść, zawziętość), we wsobnej koncentracji na tym, co materialnie cenne, w kultywowaniu dziwactw różnej proweniencji: religijnej, filozoficznej, erotycznej. Rybowicz pisze o tych zjawiskach całkiem chłodno, jakby stanowiły nieodzowną część natury, przejaw jej niespożytych sił witalnych, a nie przedmiot dociekań moralnych czy psychologicznych. Dlatego nie ma tu łatwego psychologizowania, socjologicznych wyjaśnień czy też rozdzierania szat nad prymitywną stroną ludzkości. Mimo ciemnej kreski, jaką rysuje swoich bohaterów, nie podlegają oni dehumanizacji, gdyż ich portretowaniu towarzyszy humor, który uczłowiecza. Jeśli brak tego odprężającego czynnika, to znaczy, że postać nie zasługuje nawet na odruch empatii.

Skoro nie było wcześniej ludu idealnego, to nie ma i rozczarowania tym, że zawiódł on pokładane w nim nadzieje. Pozostał, jaki był, mimo zaordynowanej mu po wojnie emancypacji społecznej i kulturalnej. Ośrodkiem życia towarzyskiego nadal jest karczma, a nie przybytek edukacji, czyli dom kultury. W gospodzie toczą się rozmowy, leje alkohol i kipią emocje. W tle są kobiety, jednak ich miejsce jest w domu, gdyż świat by się zawalił, gdyby żona miała zgłupieć i pić jak mężczyzna. Niewątpliwie to układ tradycyjny, ale na nim właśnie opiera się elementarny ład w świecie i tak mało stabilnym, nadto poddanym odgórnej ideologicznej presji, zmuszanym do reedukacyjnych praktyk. W tej sytuacji inercja okazuje się sposobem na przetrwanie wbrew nerwowemu aktywizmowi mentorów socjalistycznej nowoczesności.

Realizm środowiskowy Rybowicza ma swoją specyfikę – tematyczną i językową. Wyborem „wiochy” różni się od znanej dobrze z prozy Marka Nowakowskiego i Marka Hłaski odmiany miejskiej. Pod względem stylistycznym jest elegancki w porównaniu z nachalną dziś wulgarnością, choć z dużym prawdopodobieństwem można założyć, że pierwowzory jego postaci nie posługiwały się grzeczną polszczyzną. Narrator korzysta najczęściej z miejscowej anegdoty, którą rozwija w mikrofabułę bez znieczulającej ostrość wyrazu sentymentalnej nuty, ale i z empatią do swych bohaterów, czasem z przekąsem, gdy posuwają się zbyt daleko w bezmyślnym okrucieństwie lub w bezwolnym pożądaniu. Nie idzie przy tym tropem pisarzy nurtu chłopskiego, gdyż forma jest u niego przeźroczysta, a nie stylizowana na archetypiczną jak u Tadeusza Nowaka, na czystą groteskę jak u Edwarda Redlińskiego czy na syntezę uniwersalizującą wiejską egzystencję, jak czyni to Wiesław Myśliwski. Portretuje zwykłych ludzi, żeby nie powiedzieć pospolitych, osadzonych w realiach powojennej prowincji, a nie w przestrzeni mitu czy antymitu. Ich motywacje są klarowne, gdyż wynikają z przywiązania do siebie i własnego losu. Dlatego tak trudno im cokolwiek zmienić w postępowaniu, opowiedzieć inną historię niż ta, którą poznajemy. Powstaje wrażenie, że determinuje ich jakiś rodzaj przeznaczenia, choć nie w metafizycznym tego słowa znaczeniu, lecz zapisany w trajektoriach przebytych przez przodków, a teraz modyfikowanych zaledwie i to z oporem, gdyż modernizacyjny plan komunistów nie przyniósł istotnej zmiany na lepsze. A że pisarz doprowadza fabuły do lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku, to widać wyraźnie trwałość pewnych narowów, jak choćby ten graniczący z obsesją pęd do pomnażania majątku. Wieś Rybowicza zmienia się w jej zewnętrznych dekoracjach, pozostając zarazem niezmienną w tym, co najogólniej nazwać można sferą mentalną.

Gdyby już szukać powinowactwa Rybowicza z kolegą po piórze, to z Augustynem Baranem z Izdebek. Obaj cenili samotność i zarazem towarzyskość – tę pierwszą, bo daje czas na lekturę i refleksję, tę drugą, bo stwarza okazję do pozyskania plotki, anegdoty, a nimi żywi się wszak narracja realistyczna. Obaj zbudowali literacki mikrokosmos wokół miejsca, w którym mieszkali i które potrafili przenikliwie obserwować. Wypracowali rozpoznawalny styl, Baran może bardziej rozwichrzony, Rybowicz precyzyjny, ale każdy z intencją, by słowo przylegało do rzeczy. Potrafili z humorem pokazać nieprzystawalność komunistycznych zamierzeń do archaicznej w gruncie rzeczy powojennej polskiej wsi, w której „czynnik partyjny” czy też „państwowy” (co wtedy było równoznaczne) ośmiesza się nadmiarem gorliwości w zderzeniu z chłopską powolnością. Na podstawie lektury opowiadań obu autorów można wysnuć wniosek, że socjalizm nie zmienił zasadniczo wsi mimo ambicji jakościowego przeformułowania świadomości plebejskiej. Stabilna pozostała mentalność ludu o wiele trwalsza niż władza ludowa. Baran wpisuje swe narracje w „galicyjską przeszłość”, natomiast Rybowicz nie sięga po żaden mit, nawet jeśli miałby go przenicować, jak robił to pisarz z Izdebek. Konsekwentnie opowiada się „po stronie ludzi z braku czegoś lepszego”, a że najlepiej znał tych, wśród których mieszkał i z którymi bywało, że pił, to i jego opisy są sugestywne i przekonujące. Błędem jednak byłoby przypisać opowiadaniom jedynie wartość środowiskową. Trafnie skreślone typy osobowościowe mają w sobie coś z piętna plebejskości – wstydliwej, osłanianej politurą grzeczności, gdy zajdzie taka potrzeba, maskowanej pozycją materialną w przypadku zaradnych i pracowitych, a mimo to wyrazistej w swych bezpośrednich, nierzadko obcesowych manifestacjach. To zbiór osobników stypizowanych, uosabiających ludowy spryt czy przysłowiową chłopską pazerność, ale i zindywidualizowanych, wśród których trafia się barwny ptak lekkoduch, przaśny prześmiewca odczytów edukacyjnych w duchu postępowym, domorosły filozof czy wioskowy głupek. Nie jest to zatem masa potrzebująca uformowania, jak głosili progresiści, lecz tygiel zróżnicowanych indywiduów. Może i słabo wyrobionych pod względem kulturalnym, ale na swój sposób malowniczych, czasem nawet oryginalnych. I choć wiele ich poczynań nie napawa optymizmem, to poszczególne jednostki bywają przynajmniej zabawne w swej pokracznej fizys albo w psychice zafiksowanej na cel wyłącznie praktyczny bądź na zupełnie niedorzeczny z racjonalnego punktu widzenia. Ratio nie tłumaczy wszystkiego, a już na pewno nie pozostających w uśpieniu atawizmów, które, gdy się ożywią, przybierają spotworniały lub tylko groteskowo nieszkodliwy kształt. I dzięki prozie Rybowicza dostajemy wgląd w tę plebejską rozmaitość, która zadziwia i odstręcza, przyciąga skalą unaocznionych emocji, porusza strunę sympatii lub wywołuje grymas niechęci. Jeśli pisarzowi szło o żywą reakcję czytelnika, to cel osiągnął.

Poza wszystkim są to całkiem zajmujące historyjki, snute swobodnie i ze swadą, bez wysilenia, by nadać im wydźwięk moralny czy estetyczny. Mają za to swoisty dla małej prozy wdzięk rodzajowego obrazka z życia prowincji, chwytanej na gorącym uczynku jej występków, pulsującej witalnością wbrew powierzchownemu marazmowi. Podbudowane znajomością życia i obyczajów wsi, sceny te dają wgląd w rzeczywistość słabo opisaną w literaturze powojennej. Pokazują codzienność widzianą z dołu, a nie „z góry”, że odwrócę tu wektor postrzegania przyjęty przez Stefana Kisielewskiego w tytule jego powieści (Widziane z góry). Z oddolnej perspektywy rzeczy rysują się wyraźnie, gdyż nie znikają we mgle ideowych roztrząsań, nie poddają się uogólnieniu, lecz pozostają tym, czym są w istocie – materialnym dowodem na trwałość tego, co pospolite, a jednak na swój sposób interesujące. Pisarz przyjmuje zatem rolę przewodnika po meandrach wiejskich uciech i wykroczeń, prowadzi nas do karczmy i na zabawę, odsłania skrywane wstydy, ale bez satysfakcji i poczucia moralnej wyższości. W końcu i siebie sportretował jako pijaka.

Warto i dziś czytać Rybowicza ze względu na ten oddolny punkt widzenia, gdyż jest on skutecznym remedium na wszelkiego rodzaju generalizacje. Poza tym to polszczyzna gęsta, nasycona rzeczownikiem i czasownikiem, unikająca rozlewności i dygresji, wychylona na zewnątrz, więc interesująca również poznawczo. Wydany przez PIW tom może zaciekawić czytelnika szukającego w literaturze codziennych realiów, podanych swobodnie i z humorem. W ich małych kroplach odbija się wiele z tego, co na wyższych poziomach retoryki roztrząsają ci bardziej wyedukowani i wyrobieni. Szkoda tylko, że przyjemność lektury zakłócają nazbyt często pojawiające się literówki jako skutek nieuważnej korekty. Od oficyny tak zasłużonej w wydawaniu prozy współczesnej można by oczekiwać większej staranności edytorskiej.

Jan Rybowicz, Zwariować z życia, wstęp Józef Baran, PIW, Warszawa 2018.

Byliśmy krasnoludkami. On – królem Błystkiem, ja – Koszałkiem Opałkiem. Obaj jak na swój wiek wysocy i rozwinięci, pomimo wspaniałych kostiumów wykonanych przez naszych rodziców, niezbyt chyba pasowaliśmy do tych odpowiedzialnych i eksponowanych ról. Każda klasa podczas wiosennego festiwalu miała przedstawić postaci z jakiejś bajki; my, wówczas czwartoklasiści, wybraliśmy, a może, co bardziej prawdopodobne, wybrał ktoś za nas, bajkę Konopnickiej o krasnoludkach i sierotce Marysi. I tak już ponad trzydzieści lat stoimy obok siebie. On w długim płaszczu cętkowanym kropkami z waty, w koronie z tektury i pazłotka, z berłem wykonanym z tłuczka do ziemniaków. Ja w jakiejś dziwnej rubaszce, w fantazyjnej czapce z pomponem, z brodą zrobioną z pakułów, w oprawkach okularów, z gęsim piórem za uchem i kałamarzem przemyślnie przytroczonym do paska, z wielką księgą pod pachą. Stoimy poważni, bowiem majestat monarszy i dostojeństwo nadwornego kronikarza nie pozwalają nam przychylić się do próśb o to, abyśmy się uśmiechnęli. Na wmawianie nam, że zaraz wyleci ptaszek jest już stanowczo za późno. I tak stoimy nieruchomi, obaj dziesięcioletni... Przed nim siedemnaście lat życia. Przede mną... Bóg raczy wiedzieć.

Jakiś kinderbal w tym samym chyba czasie. On jest kowbojem, ja Indianinem. Koniec podstawówki i pamiątkowe zdjęcie całej klasy. Stoimy obok siebie wyraźnie znudzeni. Potem ogólniak. Jakieś wycieczki, jakieś zawody sportowe, jakieś zbiorowe zdjęcia w klasie i przed szkołą. Wreszcie studniówka. Garnitury, muszki, wieczorowe kreacje dziewcząt. Polonez. Zagryzamy języki, żeby nie pomylić kroku. Ja z Marylą, on z Mirką. Dziewczęta przeczuwały, że bal może okazać się koszmarem, więc z odpowiednim wyprzedzeniem rozpoczęły naszą taneczną edukację. Zbuntowaliśmy się przy tangu. Jeszcze studniówka. Siedzimy przy zastawionym sokami stole. Ja przytulony do mojej ówczesnej miłości, on stoi za nami i stawia mi na głowie solniczkę. Potem pustka. Obaj znikamy.

Mieszkał z matką i babcią w ogromnym, starym domu wzniesionym jeszcze przed pierwszą wojną światową. Dom ten, stojący na obrzeżach miasta, nazywano “Domem rządowym”, gdyż zbudowano go za generał-gubernatorskie ruble dla miejscowych czynowników; kiedyś mieszkała w nim moja prababka, wdowa po urzędniku komory celnej, ale nigdy nie dowiedziałem się, które z mieszkań zajmowała. Mieszkania były tam obszerne. On miał własny pokój, ja swój pokoiczek dzielić musiałem ze starszym bratem. Lubiłem do niego przychodzić. Przyciągało mnie to stare mieszkanie, nawet jego tajemnicze zapachy, których nie było w moim domu. Bzy i malwy pod oknami, chyba też maciejka w ogrodzie, ale przede wszystkim dziwny, lekko gorzki, ciężki zapach przeszłości. W moim mieszkaniu od nie tak znów odległego początku jego istnienia mieszkaliśmy tylko my. Jego mieszkanie miało historię i w niczym nie dało się przyrównać do klitek ze ślepymi kuchniami w gomułkowskich blokowiskach.

Byliśmy właściwie nierozłączni. Dorastaliśmy razem. Rywalizowaliśmy z sobą, ale była to – co nieco dziwne zważywszy wiek – szlachetna rywalizacja, z rzadka tylko – co jeszcze dziwniejsze zważywszy wiek – uciekająca się do argumentów siłowych. Godziliśmy się łatwo. Gdy byliśmy ministrantami bez trudu osiągaliśmy satysfakcjonujące obie strony porozumienie: gdy on z mistycznym prawie uniesieniem wymachiwał kadzielnicą, ja wszystkie swe władze fizyczne i umysłowe angażowałem w czynność potrząsania dzwoneczkami, zaś gdy on przy graduskach dzielnie uwijał się z pateną, ja niemniej dzielnie składałem paramenty starając się nie pomylić ich kolejności. Wtedy postanowiliśmy zostać księżmi. Na przeszkodzie spełnieniu tego zbożnego zamiaru stanęły jednak kobiety; w jego przypadku stanęły nawet dość wcześnie. Nie było na nie sposobu. Nie odstraszał ich ani trądzik młodzieńczy, ani nasza bezdenna głupota i egoizm. Stało się, co musiało się stać. Wszystko, czego wówczas nie rozumiałem, zapowiadało tragedię. Wszystko, czego wówczas nie dostrzegałem, wyraźnie wskazywało na katastrofę.

Po maturze trzeba było podjąć jakąś decyzję. Próbowaliśmy zastanowić się nad naszą przyszłością na stercie koksu w szkolnej piwnicy. Dyskutowaliśmy i snuliśmy najrozmaitsze plany sztubackim obyczajem tamtych czasów pociągając z butelki jakiś obrzydliwy płyn, którego dziś, nawet za dużą dopłatą, nie wziąłbym do ust. Potem, zdaje się, wymiotowaliśmy. Ja byłem zdecydowany, on do ostatniej chwili nie wiedział, co z sobą zrobić. Wybrał Wyższą Szkołę Marynarki Wojennej, ale nie zgłosił się na egzaminy, choć miał duże szanse. Tą szansą był wuj komandor. W pewnym sensie wykorzystał jednak tę szansę, bo wojsko nagle straciło wszelkie zainteresowanie jego osobą. Skończył jakieś pomaturalne studium budowlane, nie wiedzieć po co, bo ta akurat dziedzina najmniej go interesowała. Może dlatego, że w pobliżu nie było niczego innego, a on nie chciał nigdzie wyjeżdżać? Miał po temu powód. Ten powód był prześliczną dziewczyną. Ożenił się z nią z wielkiej miłości i z wielkiej miłości umarł.

Nie pamiętam jej zupełnie. Jej obraz wyblakł, zatarł się i przepadł jak tyle innych. Była piękna. To jedno jest niewątpliwe. I ambitna, bardzo ambitna. Chyba także silna i konsekwentna. Miała to wszystko, czego brakowało jemu. Miała też matkę, bodaj jeszcze bardziej ambitną i konsekwentną, która szczęścia córki upatrywała gdzie indziej i ten mariaż uważała za pomyłkę, którą da się jeszcze naprawić. Podobno (piszę “podobno”, bo nie znałem jej) ludzi postrzegała przez pryzmat wykształcenia, pozycji społecznej i statusu materialnego, on zaś był intendentem. Nieraz spotykałem go na targowisku kupującego całymi workami marchewkę, ogórki czy kalafiory, widywałem w sklepach, gdzie hurtowo kupował mydło, pastę do podłogi, papier toaletowy. Nie narzekał. Taką miał pracę i wykonywał ją rzetelnie, z wrodzonym sobie urokiem, jakimś dziwnym powabem zjednującym mu wszystkich wokoło. Był szczęśliwy, choć nie miał mieszkania, samochodu, perspektyw. Był szczęśliwy, bo – jak mi się dzisiaj zdaje - każdego dnia kochał coraz mocniej, czulej, prawdziwiej i to uczucie wynagradzało mu wszystko inne, czego w życiu nie zaznał. Może nawet nie chciał mieć niczego, ani nikogo innego? Był szczęśliwy jak dziecko. Może był wiecznym królem Błystkiem? Może był stale dziesięcioletnim chłopcem? Może nie umiał albo nie chciał być kimś innym? Może jego niedojrzałość była racją jego istnienia, tarczą, którą osłaniał się przed losem i rzeczywistością? Może to, co niejeden uznałby za słabość, było jego siłą? Dlatego trwał, dopóki to trwanie można było jakoś, obojętnie jak, racjonalnie czy irracjonalnie, uzasadnić.

Kiedy żona od niego odeszła, odebrał sobie życie.

Był lipiec. Cmentarz położony na zboczu wzgórza naraz gwałtownie spadał w dół, w stronę sadu jego ciotki, do której w dzieciństwie chodziliśmy na jabłka, choć przede wszystkim chyba po to, aby móc bezkarnie łazić po drzewach. Za sadem, wtedy już zdziczałym, widać było zarys rzeki. Nieśliśmy go. Było nas sześciu zupełnie niedobranych wzrostem. Kołysał nam się na ramionach, chybotał i ciągle przechylał tak, jak gdyby nie chciał się zgodzić na to, co miało się stać za chwilę, jakby nie chciał odejść całkiem, jakby nagle spadła na niego świadomość, że niczego po sobie nie pozostawił. Niczego w czym mógłby przetrwać. Tylko pozłacane litery imienia i nazwiska obok innych imion i nazwisk. Nie mówiły nic nikomu. I  niczego nie powiedzą. Kiedyś zejdzie z nich sztuczne złoto i pozostaną tylko równo wyżłobione w kamieniu rysy.

Często przejeżdżam obok jego domu. Bramka jest zamknięta. Ogródek przypomina chaszcze. Z zatrzaśniętych drewnianych okiennic opada farba. Nikt tam nie mieszka, ale pewnie ktoś płaci za mieszkanie. Matka? Oszalałą z rozpaczy zabrała do siebie siostra. Babka od dawna nie żyje. Więc kto? Czasami staję przed tą bramką. Jest zamknięta na łańcuch spięty zardzewiałą kłódką. Bzy ciągle kwitną, ciężkie kiście fioletu uginają gałęzie. Podobno w nocy ktoś zapala tam światło. Jego wąskie smugi prześwitują przez szczeliny w rozeschłych okiennicach.

Opowiadania łączy temat histerii rozumianej nie jako jednostka chorobowa, lecz raczej jako sposób na zamykanie ust kobietom w różnych czasach i miejscach, a w gruncie rzeczy zawsze, jak przekonuje Roxane Gay – mówi Joanna Mueller, rekomendując tom opowiadań Histeryczki. – Jest to książka, która mi odbiera głos, ściska w krtani, ale też pomaga mówić o pewnych rzeczach, o których zwykle się nie mówi.

Więcej w nagraniu.

Roxane Gay, Histeryczki, tłum. Dorota Konowrocka-Sawa, Poradnia K 2018.

Marek Nowakowski obserwował świat, zapisywał to, co widział, zachowując zarazem pamięć o zastanej rzeczywistości. Paweł Sołtys, jeden z laureatów nagrody imienia wielkiego prozaika, czyni podobnie, a jednak inaczej – bardziej osobiście, bardziej refleksyjnie. A zarazem tak jak wielki poprzednik – z lekkością pióra, lakonicznością i celnością opisu.

Refleksje na temat Mikrotyków, czyli książki, za którą Paweł Sołtys otrzymał w 2018 roku Nagrodę im. Marka Nowakowskiego, nie mogą się obyć bez zestawienia prozy laureata z twórczością zmarłego przed czterema laty patrona nagrody. Porównania są nieuniknione. Wynikają zarówno z sytuacji i natarczywie nasuwającego się pytania: „Czy mamy do czynienia z następcą mistrza?”, jak i z charakteru krótkich opowiadań Sołtysa, przenoszących czytelnika w świat warszawskich ulic. Jednak głębsze wniknięcie w prozę debiutanta pokazuje, jak niesprawiedliwe wobec obu pisarzy byłoby stawianie banalnych porównań i konstatacji o następcy tronu „Księcia polskiej prozy”.

Mikrotyki to zbiór kilkunastu krótkich opowiadań. Czasem kilkustronicowych, czasem mieszczących się na jednej stronie. Pisanych w narracji pierwszoosobowej. Ich świat zaludniony jest przez zwykłych ludzi przechadzających się ulicami zwykłego miasta – Warszawy. Dostajemy tu fabuły, które chwilami można by określić jako „warszawskie obrazki”. Jest tak w Znałem faceta, gdzie narrator przedstawia litanię przeróżnych typów, których spotkał na swej drodze, by w finale przedstawić historię zabójstwa na Dworcu Centralnym. Jest tak także w Patelni, gdzie wraz z narratorem przechadzamy się ulicami stolicy.

Ale nie o opis scenerii tu chodzi. Nie tylko o to. Podobnie nie chodzi tylko o przywołanie własnych doświadczeń burzliwej młodości, jak w Lecie – opowieści z lat dziecinnych przedstawiającej świat chłopięcych inicjacji, czy w Ćwierci ukazującej historię suto zakrapianej imprezy. Nie chodzi też o budowę galerii barwnych postaci, choć tych u Sołtysa niemało, by wspomnieć wypada tylko Profesora Kruka czy Maćka i Mareczka.

Więc skoro nie chodzi o to wszystko, to o co Sołtysowi chodzi? Najprościej można by odpowiedzieć – o siebie, o życie, o tego życia przeżycie, o potrzebę zebrania doświadczeń i wspomnień, zamknięcia ich na kartach papieru, zachowania, ponownego odkrycia, przemyślenia… Może o wszystko naraz? Może tylko niektóre z powyższych?

Patrząc na prozę Sołtysa, trudno oprzeć się wrażeniu, że owszem, z jednej strony jest to literatura realistyczna w tym sensie, że prostym i krótkim opisem przekazuje realne sytuacje, postaci i oddaje istotę otaczającego bohatera świata takim, jaki jest. Zarazem jednak jest to literatura bardzo refleksyjna, jako że z owych prostych, czasem zdawałoby się wręcz banalnych sytuacji i obserwacji autor płynnie przechodzi do opisu problemów wyższego rzędu, daleko wykraczających poza rysowanie realistycznych ulicznych obrazków. Często zaś udaje mu się ów przekaz zamknąć w samym opisie, który staje się tym samym silnie symboliczny i filozoficzny.

Wymownym przykładem jest tu choćby opowiadanie Szlugi, w którym narrator wspomina kolejne palone papierosy. Przywołuje różne marki, przypomina sobie różne określenia, których używał do opisu „fajek” czy „szlugów”. Brnąc przez kolejne odłamki wspomnień zanurzonych w papierosowym dymie, siłą rzeczy przypomina sobie związane z nimi zdarzenia, ludzi, etapy życia. Z całego tego dymu wyłania się postać człowieka pochylonego nad istotą przemijania, któremu owa nieuchronność upływu czasu ciąży, a który zarazem odczuwa potrzebę przywrócenia pamięci i jej zachowania. Widać to w dosłownym wyznaniu, jakim dzieli się z czytelnikiem: „Oczywiście, że nie pamiętam nazw wszystkich papierosów. Ale chciałbym pamiętać”.

Podobne problemy pojawiają się w kilku innych opowiadaniach ze zbioru. W Listach narrator przegląda starą korespondencję. Listy ludzi, którzy dawno już umarli. On odnalazł ich zapiski i powraca do nich, dokonując zarazem swoistej rezurekcji ich losów, myśli, przeżyć. Sam zresztą przyznaje się do odczuwania istoty tego rezurekcyjnego procesu: „Podwójne znaczenie słowa „stos”. Przede mną stos listów, dokumentów, kartek. Wystarczyłby żar papierosa. Wszystkim już dałem drugie cieniste życie w pamięci komputera, a nawet w chmurze netu. Ale wciąż na nie patrzę”.

Listy, zwykły przedmiot, stają się jednak nośnikiem treści metafizycznych, niemal eschatologicznych. A przecież samo działanie podjęte przez narratora i zarazem fabuła opowiadania są niezwykle proste: człowiek przeglądający stare listy. Bardzo prosta symbolika. Czy w ogóle symbolika? A może znaki naturalnie powstające z realistycznego opisu?

Wertując opowiadania Sołtysa, podobne pytanie czytelnik zada sobie nie raz. Stawiali je sobie i dalej stawiają także czytelnicy Powidoków czy Nekropolis Marka Nowakowskiego – bo to te przede wszystkim książki przychodzą na myśl przy zetknięciu z prozą autora Mikrotyków. Nowakowski w wymienionych książkach wędrował (właściwie dosłownie jako warszawski homo viator) ulicami miasta, zatrzymując się przy knajpach, restauracjach, innych budynkach, a czasem zwykłych przedmiotach, elementach przestrzeni, które stawały się dla niego pretekstem do snucia wspomnień, powrotu do dawnego świata, ożywienia jego zapomnianych mieszkańców. Zawsze wychodząc od szczegółu, od konkretu. Ku wspomnieniu, ku rezurekcji. Tak oto realizm u Nowakowskiego stawał się fundamentem swoistej metafizyki. U Sołtysa jest podobnie, z tym że o ile autor Powidoków unikał osobistych zwierzeń i uzewnętrzniania swoich myśli, konstruował subtelne aluzje dotyczące kwestii przemijania wynikające tylko z materii utworu, o tyle Sołtys często zwraca się wprost do czytelnika, artykułując jasno trapiące go problemy. W żadnym wypadku nie jest to zarzut, czy chęć postawienia werdyktu w rzekomej rywalizacji obu pisarzy. Jedynie obserwacja, przed którą trudno uciec.

Jednak, choć trudno uniknąć podobnych porównań, należy podkreślić, że droga jaką podąża Sołtys, jest jego własną. W żadnym wypadku nie jest to droga naśladownictwa i dreptania po już wydeptanych przez Nowakowskiego ścieżkach. To zresztą nie byłoby w stylu debiutującego pisarza szerszej publiczności bardziej znanego jako Pablopavo – cenionego i popularnego muzyka, przez ostatnich kilkanaście lat współpracującego z wieloma zespołami i artystami, z których najbardziej znane są projekty Vavamuffin oraz Pablopavo i Ludziki. Patrząc na bardzo bogatą działalność artystyczną Sołtysa, trudno nie stwierdzić, że jest to człowiek, który nie może „usiedzieć w miejscu”, który niejako z konieczności tworzy, rozmyśla, wchodzi w nowe projekty, szuka kolejnych dróg ujścia dla swoich myśli. Mikrotyki wydają się taką właśnie kolejną drogą.

*
Książka nominowana do Nagrody Literackiej Gdynia i Nagrody „Nike” jest ceniona za lakoniczny i bezpośredni styl oraz wyraziste portretowanie bohaterów i miasta. Czasem zbiór Sołtysa porównuje się z wczesną twórczością Marka Nowakowskiego w rodzaju Tego starego złodzieja, czy Silnej gorączki, jednak popełnia się przy tym, o ironio, ten sam błąd co w przypadku utworów Nowakowskiego sprzed przeszło pół wieku. Polega on na sprowadzaniu prozy Sołtysa jedynie do poziomu „ulicznego realizmu”, koncentrowaniu się na tym, co jest na wierzchu, gdy tymczasem ważniejsze jest to, co kryje się w głębi tej konstelacji opowiadań.

Z tych prostych historii zawsze bowiem wynika coś więcej. Przykładów jest oczywiście wiele więcej niż te wymienione powyżej. We wspomnianej już Patelni narrator napotyka na swojej drodze tytułowy przedmiot wyrzucony na śmietnik. Staje się to pretekstem do refleksji na temat życia osoby, najpewniej zmarłej, do której owa patelnia wcześniej należała (z wyglądu przedmiotu i harmidru w oknie pobliskiego mieszkania autor wnioskuje, że rzecz została wyrzucona przez spadkobierców). Kuchenny sprzęt jest więc punktem wyjścia do refleksji na temat kruchości życia.

Z kolei jedno z najciekawszych opowiadań w zbiorze – Daleko, składające się z zaledwie kilku akapitów – przekazuje skondensowany obraz życia w blokowisku (i nie tylko), ukazując narratora w wieku dziecinnym, młodzieńczym i dojrzałym. Najpierw gardzącego swoją wychodzącą na randki siostrą, potem umawiającego się z dziewczynami, a ostatecznie jako ojca obawiającego się o swoją córkę. Prawda o temporalności kolejnych etapów życia zostaje zaklęta w kilku zwyczajnych scenach rodem z warszawskiego bloku. Zarazem przy tej okazji, jak i  w innych opowiadaniach można dostrzec prawidłowość – im bardziej zwięzłe są teksty Sołtysa, tym są lepsze, tym silniejszy jest ich przekaz i ciekawszy jest budowany obraz.

Przemijanie nie jest przy tym jedynym tematem Sołtysa. Wśród opowiadań wchodzących w skład zbioru są i takie, które podejmują wątki przyjaźni, lojalności, odpowiedzialności, trudnych wyborów. Widać jednak, że utwory, w których obecne są refleksje dotyczące przemijania, zajmują tu wyjątkowe miejsce. Szczególnie wymowny obok innych przytoczonych przykładów jest zamykający zbiór utwór pod tytułem Kto?. To opowiadanie, które można wręcz określić mianem programowego. Pada w nim dosłowne wyznanie narratora: „Jestem ojcem moich zmarłych i martwię się, że błąkają się wśród obcych, nie znają żadnego sprzętu, ani głosu, tylko kształt mieszkania jest im znajomy”. Myśli o wspominaniu umarłych, o tym dlaczego to robi. Albo… dlaczego nie robi.

Jeszcze bardziej wymowne są ostatnie zdania tego tekstu, w których narrator przedstawia obraz siebie stojącego na ulicy, widzi że tam, gdzie kiedyś stała fabryka, stoi nowy apartamentowiec z „Żabką” na parterze. Jak przyznaje, chciałby splunąć…

W tej postawie – pełnej goryczy nostalgii wynikającej ze wspomnienia przeszłości i zderzenia z teraźniejszością – ponownie dostrzec można wspólnotę odczuć łączącą Sołtysa z Nowakowskim. Wielki prozaik w Powidokach też nie raz spoglądał na budynki, ze smutkiem konstatując, że tam, gdzie kiedyś stała znana knajpa, dziś stoi jedynie zimny i bezduszny bank… Jednak ponownie nie stanowi to podstawy do odbierania Sołtysowi jego indywidualności i niezależności. Jego nostalgia jest inna, jego literacki bój z przemijaniem bardziej indywidualny, a przy tym jest w nim więcej gorzkich słów, czasem wręcz mroku. Jest to przy tym proza tyleż realistyczna, co bardzo osobista, odsłaniająca fragmenty życia, ale przede wszystkim fragmenty duszy.