Nowy Napis Co Tydzień #189 / Pieniądze i obrazy
Pieniądz – przekonuje Philippe Hamon
Taką właśnie historię, łączącą malarstwo z bankowymi kalkulacjami, opowiada Sławomir Sojak w książce Fra Luca Pacioli. Wizerunki twórcy nowożytnej rachunkowości opublikowanej w roku 2022 przez kieleckie Pewne Wydawnictwo. A historia to przedziwna, pełna niespodziewanych odkryć i detektywistycznych zagadek. Smaku całości dodaje zaś zaskakujące połączenie: autor książki jest profesorem ekonomii związanym z Uniwersytetem im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, zaś jej tytułowy bohater „uważany jest za ojca nowożytnej rachunkowości”
Zacznijmy od przedstawienia głównego bohatera książki, który może być nieznany współczesnemu czytelnikowi – jeśli nie jest on ekonomistą bądź nie zajmuje się historią rachunkowości. Pacioli żył w latach 1445–1517 i choć był silnie związany z rodzinnym Sansepolcro położonym w Toskanii, sławę zdobył jako matematyk wykładający w: Rzymie, Florencji, Pizie, Bolonii oraz Padwie
Summa – podkreśla Sojak – zawierała wszystko, co wiedziano wówczas o arytmetyce, algebrze i trygonometrii. […] W pierwszej połowie XVI wieku Summa była podstawowym i najbardziej poczytnym podręcznikiem z algebry, księgowości i kalkulacji bankowych
Tamże, s. 19–20. [7].
Rzeczywiście, o szczególnej popularności Summy przesądził rozdział poświęcony podwójnej księgowości Particularis de computis et scripturis
Wizerunki
Pierwszy z obrazów wyszedł spod pędzla wybitnego malarza, który pochodził z tej samej toskańskiej miejscowości co Pacioli. Pietro della Francesca, bo to o nim mowa, był starszy od bohatera książki Sojaka o trzydzieści lat. Zasłynął jako autor Chrztu Chrystusa oraz Zmartwychwstania
Prawdę mówiąc, historia „zaginionego portretu”
Obraz – kosmos. Im dłużej patrzeć, tym więcej na nim znaków harmonii sfer. Tło czarne jak przestrzeń międzygwiezdna. Oś symetrii przechodzi przez szwy habitu, dzieli przestrzeń na stronę „winien” i „ma”. Linia pozioma wyznaczona jest trzema twarzami, z czego dwie są ludzkie, a trzecia to geometryczna emanacja boskiej proporcji – na wpół wypełniona wodą polyhedra. Naczynie zawieszono na nici, która nie zdołałaby go utrzymać. Ale nić jest tu założeniem matematycznym, nie produktem pracy tkacza. Luca Pacioli opiera lewą dłoń na otwartej książce, zapewne traktacie Euklidesa. W prawej trzyma atrybut wykładowcy – wskaźnik. Dotyka nim tabliczki z narysowaną kredą ilustracją teoremu o liczbach pierwszych. Obok leżą inne pomoce naukowe, a także inny wolumin. Możliwe, że to Summa de Arithmetica, Geometria, Proportioni et Proportionalita [sic!]. Rozdział dziewiąty traktatu Paciolego jest pierwszym podręcznikiem rachunkowości. Uczony nie patrzy na tomiszcze w czerwonej oprawie. Księga jest zamknięta, przyłożona jeszcze solidnym dwunastościanem. Dla autora to przeszłość, jak każde skończone dzieło. Pacioli spogląda na wiszące naczynie, idealny zbiór trójkątów i kwadratów, w połowie ciążący ku ziemi, w połowie wznoszący do wieczności. Równowaga jest przywilejem mistrzów
M. Masztalerz, M. Osikowicz, Księgowi w kulturze, Katowice 2020, s. 185–186. [18].
Ten obraz to rzeczywiście cały „kosmos”. Zaś rozdział poświęcony portretowi Ojciec Luca Pacioli z uczniem czyta się jak doskonały kryminał, który unieważnia wątpliwości poczynione przez autora we wprowadzeniu do książki: „zdaję sobie sprawę, że może ona [książka] wywoływać pewien niedosyt w zakresie wyjaśniania podjętych wątków”
Oczywiście po takim rozdziale trudno napisać coś równie ekscytującego – pewnie dlatego dalsza część książki Sojaka ma przede wszystkim sprawozdawczy charakter. Dowiadujemy się z niej przede wszystkim, jakie były losy oraz przedstawienia Paciolego w sztuce kolejnych stuleci. Stąd część poświęcona „wizerunkom Luki Paciolego w XIX wieku”
W konsekwencji czytelnik otrzymuje rozprawę, która nie jest nadmiernie obszerna, ale za to doskonale przywraca do życia nieco zapomnianego geniusza oraz historię jego przyjaźni i malarskich reprezentacji. Autor zastrzega co prawda, że treść książki jest tylko odpryskiem badań związanych z historią rachunkowości
S. Sojak, Fra Luca Pacioli. Wizerunki twórcy nowożytnej rachunkowości, Kielce 2022.
Przypisy
- Zob. Ph. Hamon, L’or des peintres. L’image de l’argent du XVe au XVIIe siècle, Rennes 2010.
- Zob. Chciwość Albrechta Dürera z 1507 roku: https://pl.wikipedia.org/wiki/Chciwo%C5%9B%C4%87_(obraz_Albrechta_D%C3%BCrera)#/media/Plik:Albrecht_D%C3%BCrer_004b.jpg [dostęp: 28.11.2022]; Bankier z żoną Quentina Massysa z 1514 roku: https://pl.wikipedia.org/wiki/Bankier_z_%C5%BCon%C4%85#/media/Plik:Massysm_Quentin_%E2%80%94_The_Moneylender_and_his_Wife_%E2%80%94_1514.jpg [dostęp: 28.11.2022]; Powołanie Świętego Mateusza Caravaggia z lat 1599–1600: https://pl.wikipedia.org/wiki/Powo%C5%82anie_%C5%9Bwi%C4%99tego_Mateusza#/media/Plik:Caravaggio,_Michelangelo_Merisi_da_-_The_Calling_of_Saint_Matthew_-_1599-1600_(hi_res).jpg [dostęp: 28.11.2022].
- Na ten temat zob. J. Le Goff, Średniowiecze i pieniądze, tłum. B. Baran, Warszawa 2011.
- S. Sojak, Fra Luca Pacioli. Wizerunki twórcy nowożytnej rachunkowości, Kielce 2022, s. 7.
- Głównie w rozdziale I – zob. tamże, s. 15–39.
- Zob. tamże, s. 18.
- Tamże, s. 19–20.
- Na ten temat zob. S. Sojak, M. Kowalska, Księgowość podwójna według Pacioliego i jego włoskich naśladowców z XVI i XVII wieku, „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości” 2015, t. 81, s. 155–179.
- S. Sojak, Fra Luca…, s. 22.
- Zob. Chrzest Chrystusa z połowy XV stulecia: https://pl.wikipedia.org/wiki/Chrzest_Chrystusa_(obraz_Piera_della_Francesca)#/media/Plik:Piero,_battesimo_di_cristo_04.jpg [dostęp: 28.11.2022]; Zmartwychwstanie z 1465 roku: https://pl.wikipedia.org/wiki/Zmartwychwstanie_(obraz_Piera_della_Francesca)#/media/Plik:Resurrection.JPG [dostęp: 28.11.2022].
- Traktat De prospectiva pingendi powstał najprawdopodobniej między 1460 a 1480 rokiem.
- Zob. Poliptyk św. Antoniego z Padwy z ok. 1470: https://it.wikipedia.org/wiki/Polittico_di_Sant%27Antonio#/media/File:Pollittico_sant_antonio.jpg [dostęp: 28.11.2022]; Madonna z Dzieciątkiem i świętymi z lat 1472–1474: https://pl.wikipedia.org/wiki/Madonna_z_Dzieci%C4%85tkiem_w_otoczeniu_%C5%9Bwi%C4%99tych#/media/Plik:Piero_della_Francesca_046.jpg [dostęp: 28.11.2022].
- S. Sojak, Fra Luca…, s. 78.
- Zob. Ojciec Luca Pacioli z uczniem z roku 1495: https://pl.wikipedia.org/wiki/Luca_Pacioli#/media/Plik:Jacopo_de'_Barbari_(attributed_to)_Portrait_of_Luca_Pacioli_(1445_1517)_with_a_student_(Guidobaldo_da_Montefeltro)_(2).jpg [dostęp: 28.11.2022].
- Zob. Martwa natura z kuropatwą i żelaznymi rękawiczkami z 1504 roku: https://pl.wikipedia.org/wiki/Jacopo_de%E2%80%99_Barbari#/media/Plik:Jacopo_de'_Barbari_001.jpg [dostęp: 28.11.2022].
- Dodekaedr – dwunastościan foremny.
- Rombikuboktaedr – sześcio-ośmiościan rombowy mały.
- M. Masztalerz, M. Osikowicz, Księgowi w kulturze, Katowice 2020, s. 185–186.
- S. Sojak, Fra Luca…, s. 10.
- Zob. tamże, s. 123–130.
- Zob. tamże, s. 131–137.
- Tamże, s. 10.
- Zob. tamże, s. 9.
- Tamże.