Nowy Napis Co Tydzień #060 / Pisarstwo Karola Wojtyły w antologii Krzysztofa Dybciaka
Wydana w 2019 roku, imponująca tak zawartością, jak i objętością, antologia tekstów krytycznych i historycznoliterackich poświęconych twórczości Karola Wojtyły wpisuje się w obchody 100-lecia urodzin wielkiego Polaka i dopełnia w pewien sposób wydawniczą inicjatywę krytycznej edycji jego dzieł literackich i teatralnych
Natomiast interesująca nas tutaj książka profesora Dybciaka może w tym kontekście zostać potraktowana jako bezcenny wręcz komentarz historycznoliteracki i krytyczny do pisarskiego dzieła papieża. Jest to komentarz różnobarwny i wielogłosowy, złożony z wypowiedzi badaczy i krytyków, którzy poświęcali swoją uwagę twórczości Karola Wojtyły i jej rozmaitym aspektom. Książka prezentuje szkice dwojakiego rodzaju: z jednej strony mamy do czynienia z rozpoznaniami punktowymi, skupionymi na poszczególnych utworach bądź związanych z nimi problemach partykularnych, z drugiej zaś, artykuły o ambicjach syntetyzujących studiów, kreślących z szerszej perspektywy całościowy opis analizowanej twórczości, zwłaszcza w aspekcie stosunku do tradycji literackiej.
Od razu warto też dodać, iż zebranie w jednym tomie kilkudziesięciu – różnego typu – wypowiedzi o tej twórczości weryfikuje niektóre poglądy na temat odbioru dzieł papieża i badań im poświęconych. Zamysł przyświecający autorowi antologii opiera się na dwu fundamentalnych założeniach. Po pierwsze wynika ze słusznego rozpoznania, iż recepcja twórczości literackiej papieża Polaka tworzy niezwykłą i rozgałęzioną, wielowątkową opowieść, której prześledzenie obrazuje ewolucję stosunku i zmiany metod podejścia do dzieła, którego autor osiągnął najwyższą godność w Kościele katolickim. Po drugie zmysł historyka literatury skierował uwagę Dybciaka na aspekt chronologiczny, co zaowocowało przyjętym w książce układem tekstów, pomieszczonych zgodnie z datami ich powstania – od najwcześniejszych do pisanych w ostatnich latach. Cezurę wyjściową stanowi 1978 rok, co uznać można za decyzję dyskusyjną, choć tłumaczącą się ogromem materiału oraz przełomowością granicznej daty – rozpoczynającej pontyfikat. Mimo wszystko szkoda jednak, iż ta utkana z tekstów różnych badaczy opowieść rozpoczyna się dopiero z chwilą wyboru Wojtyły na papieża, pozostawiając poza obszarem zainteresowania teksty wcześniejsze. Byłoby bowiem niezmiernie interesujące móc poszerzyć ogląd recepcji tego pisarstwa o (nieliczne, trzeba powiedzieć) artykuły sprzed wyboru na Stolicę Piotrową. Jeszcze dobitniej uwyraźniłaby się wówczas różnica w opiniach o tekstach Wojtyły, bynajmniej nie zawsze ocenianych wysoko, czego najlepszy dowód stanowi historia druku Promieniowania ojcostwa, odrzuconego pierwotnie przez redakcję Znaku, czy też powstały już po wyborze na papieża, zamieszczony w Antologii tekst Artura Sandauera, dyskredytujący de facto całą twórczość literacką Wojtyły i podważający sensowność książkowego jej wydania. Na marginesie i tu upomnieć się wolno o tekst jedynie wspomniany w książce, mianowicie o szkic Michała Komara stanowiący odpowiedź na skrajnie negatywne i stronnicze omówienie Sandauera. Krytycznych wobec poezji papieża z Krakowa głosów odezwało się zresztą po Znakowskiej publikacji z 1979 roku więcej i można tylko żałować, iż w większości zostały one przez autora wyboru pominięte. Uwzględnienie ich w publikacji niczym by nie umniejszyło obiektywnej wartości artystycznej, duchowej i intelektualnej twórczości Karola Wojtyły, dostarczyłoby wszakże, po pierwsze, cennego poznawczo materiału tak dla dziejów recepcji, jak i dla refleksji ogólniejszej natury, obrazującej uwikłanie krytyki w zależności i uwarunkowania polityczno-społeczne. Po drugie, zamieszczenie w antologii owych wcześniejszych recenzji pokazywałoby, że krytyczne zainteresowanie dorobkiem literackim Wojtyły wykraczało poza środowiska katolickie, co samo w sobie stanowi jakiś dowód – pośredni – na uznanie znaczenia Wojtyły jako pisarza i twórcy funkcjonującego w szerszej przestrzeni polskiej kultury nieograniczonej do sfery kościelnej. Po trzecie wreszcie, pozwoliłoby uchwycić zmianę paradygmatu pisania o dorobku literackim papieża, które to zagadnienie wydaje się szczególnie istotne dla opisu historii odczytań jego tekstów.
Zebrane w antologii Dybciaka szkice stanowią jednak – już przez samą ich liczbę – zaprzeczenie pokutującego mniemania o nikłym zainteresowaniu twórczością literacką autorstwa Karola Wojtyły. Pośród rozmaitych aspektów pontyfikatu i osoby papieża omawianych przez specjalistów, twórczość literacka na pewno nie stanowiła zasadniczej osi tematycznej czy problemowej rozważań, nie pozostawała jednak na marginesie i przy różnych okazjach podejmowano jej charakterystykę i namysł nad obecnymi w niej znaczeniowymi dominantami oraz ich związkiem z całokształtem myśli papieża z Polski. Ostatnia ze wskazanych kwestii wydaje się szczególnie ważna i dobrze, iż autor antologii podkreśla w obszernym wprowadzeniu fakt, że to właśnie w twórczości literackiej odnaleźć się dają wątki i zagadnienia konstytutywne dla późniejszego nauczania papieskiego. Trzeba zresztą zaznaczyć, iż spostrzeżenie tego rodzaju było już wielokrotnie poczynione wcześniej przez innych badaczy. Tu jednak powtórzone zyskuje egzemplifikację w postaci zamieszczonych w książce wypowiedzi uczonych i krytyków. Zastosowany przez Dybciaka układ zbioru polega na skrzyżowaniu wspomnianego układu chronologicznego z ujęciem genologicznym, co – nawiasem mówiąc – odpowiada porządkowi zastosowanemu w krytycznej edycji dzieł literackich i teatralnych. Zamieszczone w Antologii opracowania zostały od strony kompozycyjnej podzielone na trzy części obejmujące uprawiane przez Wojtyłę formy literackie: część pierwsza zatem zawiera teksty dotyczące poezji, część druga – szkice o utworach dramaturgicznych i inscenizacjach teatralnych oraz część trzecia – artykuły odnoszące się do prozy. Najobszerniej są reprezentowane omówienia poświęcone różnym aspektom poetyckiej twórczości papieża z Krakowa, co skądinąd odpowiada zarówno ilościowej przewadze tekstów poetyckich w całokształcie jego literackiego dorobku, jak i znaczeniu tych utworów, niewątpliwie najważniejszych artystycznie i myślowo. I tak część poświęcona utworom poetyckim zawiera 26 szkiców autorstwa zarówno luminarzy polskiej humanistyki, jak i pisarzy czy poetów. Znajdziemy tu więc teksty literaturoznawców i krytyków, między innymi: Artura Sandauera, Jana Błońskiego, Jarosława Maciejewskiego, księdza Jana Sochonia, Zbigniewa Chojnowskiego, Grażyny Halkiewicz-Sojak, Macieja Urbanowskiego, Witolda Sadowskiego czy Tomasza Burka, by wymienić tylko niektórych, a drugiej strony wypowiedzi twórców, pisarzy i poetów: Jarosława Iwaszkiewicza, Tadeusza Nowaka, Jerzego Andrzejewskiego, ks. Janusza Pasierba, ks. Jerzego Szymika. Można się zastanawiać, czy kompozycyjnie – dla uzyskania większej przejrzystości – nie byłoby słuszne rozdzielenie wypowiedzi uczonych i krytyków od głosów samych twórców. Wyodrębniona część druga zawiera szkice o dramatach i jest mniej obszerna, składa się na nią 14 artykułów napisanych przez czołowych polskich teatrologów, w tym między innymi: Tadeusza Kudlińskiego, Bolesława Taborskiego, Jana Ciechowicza, Jacka Popiela, Wojciecha Kaczmarka, Marty Fik, Dariusza Kosińskiego oraz badaczy z innych dziedzin podejmujących wszakże w swych pracach zagadnienia teatralne. W tej grupie na uwagę zasługuje ważny szkic ks. Józefa Tischnera. Kolejna część Antologii przynosi 14 tekstów w założeniu skupionych na prozie Wojtyły. Ta partia książki wydaje się najbardziej niejednorodna i najbardziej zarazem dyskusyjna, co nie znaczy, iż zamieszczone tu artykuły czytane pojedynczo nie bronią się i nie podejmują ważnych kwestii. Wątpliwość pierwsza wyraża się w decyzji Dybciaka, aby objąć refleksją kazania Karola Wojtyły – Jana Pawła II. Czy bowiem kazanie można traktować jako literaturę piękną na równi z poematem czy dramatem? Jest ono raczej gatunkiem publicystycznym o charakterze użytkowym i należy do piśmiennictwa, a nie do literatury jako takiej. To prawda, termin „pisarstwo” pojawiający się w tytule publikacji nieco osłabia wyrażone wyżej zastrzeżenie, nie unieważnia jednak pytania o granice literackości. W tej części Antologii zwraca też uwagę przewaga prac o charakterze ogólnym tyczących się stylu i języka Karola Wojtyły. Materiałem służącym autorom do analiz są tu jednak zazwyczaj przemówienia papieża, jego wypowiedzi pastoralne oraz – jak na przykład w rozważaniu Michała Masłowskiego – aspekt retoryczny papieskich wystąpień i ich związek z tradycją romantyczną. Teksty te przynoszą niezmiernie ciekawe rozpoznania, jednak – w większości – nie odnoszą się do prozy Karola Wojtyły – Jana Pawła II. Można się zastanawiać, czemu nie wydzielono osobnej partii zatytułowanej na przykład O języku i stylu, co zdecydowanie lepiej pasowałoby do profilu zamieszczonych w tej części Antologii artykułów, skądinąd, co podkreślam, niesłychanie cennych, właśnie ze względu na ich ogólniejszy i bardziej syntetyczny od pozostałych charakter. Można też zasadnie upomnieć się o brak w części poświęconej prozie jednego choćby rozważania na temat wydanego niedawno przez Wydawnictwo Literackie w opracowaniu Marty Burhardt tomu Wojtyły Kazanie na areopagu, stanowiącego przykład świetnej prozy o wysokim nasyceniu literackością i spełniającej wymogi prozy artystycznej, przynależnej do literatury pięknej. Nie ma też w tym dziale Antologii żadnego szkicu poświęconego prozatorskim książkom Jana Pawła II Pamięć i tożsamość, Przekroczyć próg nadzieioraz Dar i tajemnica, co niewątpliwie musi budzić pewien niedosyt.
Publikację wieńczy aneks zawierający dwa szkice: Rocco Buttiglonego o twórczości poetyckiej Karola Wojtyły oraz kardynała Ratzingera poświęcony Tryptykowi rzymskiemu.
Książka została wydana, co należy podkreślić, z ogromną pieczołowitością edytorską i redakcyjną, jest zaopatrzona w przydatne indeksy – osobowy i tytułów cytowanych utworów Wojtyły oraz w interesujące noty o autorach szkiców. Może szkoda, iż nie dodano jeszcze wykazu książek o twórczości literackiej Karola Wojtyły, co mogłoby posłużyć jako baza informacyjna dla adeptów dalszych prac o dziele literackim papieża z Polski.
Niezależnie od sformułowanych wyżej wątpliwości trzeba z mocą powiedzieć, iż Pisarstwo Karola Wojtyły – Jana Pawła IIopracowane przez Krzysztofa Dybciaka stanowi księgę niezwykle wartościową, wręcz monumentalną, wymagającą od autora mrówczych poszukiwań i kwerend i przynoszącą zbiór tekstów fundamentalnych dla poznania twórczości Karola Wojtyły. Teraz marzyć można o dwu następnych tego typu publikacjach: jedna, to antologia tekstów literackich poświęconych osobie papieża, druga, to książka dokumentująca recepcję tej twórczości zagranicą…
Może kiedyś…
K. Dybciak, Pisarstwo Karola Wojtyły – Jana Pawła II w oczach krytyków i uczonych. Antologia, Warszawa 2019.
