Nowy Napis Co Tydzień #083 / Życie naznaczone męczeństwem. O książce Agnieszki Kramkowskiej-Dąbrowskiej „Krasiński. Świadectwo”
Wydana w niezwykle cennej i ważnej poznawczo serii Egzystencja i literatura redagowanej przez badaczy z Uniwersytetu Łódzkiego książka Agnieszki Kramkowskiej-Dąbrowskiej jest dziełem z kilku względów zasługującym na uwagę. Przede wszystkim pozycja ta wypełnia istotną lukę w polskim literaturoznawstwie, przynosząc omówienie twórczości jednego z najważniejszych prozaików i dramaturgów powojennego okresu naszej literatury, któremu dotąd nie poświęcono żadnej osobnej książki, mimo iż z pewnością twórczość ta już wcześniej powinna była stać się przedmiotem zainteresowania krytyki i badaczy. Trudno wręcz nie wyrazić zdziwienia, dlaczego autor tak znaczący, zmarły osiem lat temu, w 2012 roku, nie doczekał się wcześniej rzetelnego monograficznego opisu. Tę bolesną lukę wypełnia omawiana książka Agnieszki Kramkowskiej-Dąbrowskiej. Badaczka stworzyła dzieło dojrzałe, oparte na rzetelnej znajomości pisarstwa Janusza Krasińskiego i jego niezwyczajnej biografii, człowieka i autora doświadczonego ponad miarę przez los.
Wzmiankowana pozycja łączy w sobie opowieść biograficzną z analizą twórczości, stanowi zatem realizację modelu: monografia życia i twórczości, rzadko podejmowanego przez dzisiejszych uczonych, skłonnych raczej do rozłącznego traktowania biografii i pisarstwa i raczej podejrzliwie podchodzących do założeń biografizmu jako metody opisu dzieła. Wreszcie – i to kolejny argument podnoszący znaczenie rzeczonej pozycji: Agnieszce Kramkowskiej-Dąbrowskiej udało się przy okazji przedstawiania losu pojedynczego pisarza i jego twórczości stworzyć panoramę życia w PRL, z jego specyficznymi realiami i uwarunkowaniami, co – zwłaszcza dla młodszego czytelnika – stanowi niemałą dodatkową wartość. Umiejętne zespolenie w jednym dyskursie tych trzech aspektów: historycznoliterackiego, biograficznego oraz historycznospołecznego wymagało uruchomienia potrójnej kompetencji badaczki, zobligowanej do operowania w jednym tekście, w jednej narracji, różnoimiennymi pojęciami należącymi do różnych – choć sobie pokrewnych – dziedzin. Udało się to nie tylko dzięki sprawnemu warsztatowi interpretacyjnemu i znajomości realiów życia politycznego i społecznego w okresie PRL, ale też dzięki zastosowaniu przez Kramkowską nadrzędnej kategorii scalającej ów różnoimienny wywód w spójną całość.
Taką kategorią organizującą dyskurs jest pojęcie świadectwa, którego rozumienie badaczka obszernie wyjaśnia we wstępnych rozważaniach, opierając się na umiejętnie dobranej literaturze przedmiotu. Posłużenie się kategorią świadectwa wydaje się w wypadku omawianej twórczości trafną decyzją. Dzięki bowiem uczynieniu ze świadectwa swego rodzaju soczewki oglądu, możliwe było uzyskanie owej jednolitej perspektywy opisu, w której życie i twórczość wzajemnie się oświetlają, ukazując spójność pomiędzy osobistym losem pisarza i jego twórczą aktywnością. Oczywiście nie każda twórczość poddaje się tego rodzaju oglądowi, niemniej w przypadku Janusza Krasińskiego przyjęcie takiego trybu opisu wydaje się decyzją ze wszech miar uzasadnioną, a nawet wręcz konieczną. Pisarza stworzył tu bowiem jego los, któremu postanowił dać świadectwo, nadając mu zarazem wymiar ponadindywidualny. Sam Janusz Krasiński zwracał uwagę na ścisły związek poruszanej przez siebie tematyki z własnym doświadczeniem biograficznym, określając siebie jako świadka. Tragiczna biografia Janusza Krasińskiego dostarczyła mu przeto materii dla ukazania na przykładzie jego własnego życia wydarzeń charakterystycznych dla całego pokolenia, czy nawet szerzej – dla losów narodu, poddanego najpierw okrucieństwom wojny i nazistowskiej przemocy, a potem zniewolonego przez narzucony siłą ustrój komunistyczny. Krasiński, urodzony w Warszawie w 1928 roku, stał się zatem poprzez dzieje swego życia reprezentantem narodowego dramatu i narodowej traumy. Pisarz młodszy o osiem, a przynajmniej o pięć lat od pokolenia Kolumbów był za młody, by wziąć czynny udział w walce o Polskę, okres wojny przypadł na czas jego dzieciństwa i wchodzenia w etap nastoletni. Z daty urodzenia wynika również, że był jednak starszy od pokolenia Współczesności, pisarzy urodzonych pomiędzy rokiem 1933 a 1936 i bogatszy o pamięć okupacyjnych lat, których trauma na zawsze naznaczyła jego życie. Urodzony niejako „pomiędzy” pokoleniami wnosi do polskiej literatury z jednej strony tematykę wojenną, z drugiej – przetworzone fabularnie doświadczenie stalinowskiego więzienia i represji politycznych. Data urodzenia klasyfikuje Krasińskiego do tak zwanego Pokolenia Pryszczatych, jednak tragiczne dzieje jego i jego rodziny uchroniły go od zaczadzenia ideologią, a twórczość pisarza pozostała wolna od jakichkolwiek nalotów socrealistycznych i romansu z systemem. Data debiutu pozwala raczej widzieć w nim przedstawiciela pokolenia Współczesności, startującego w chwili politycznej odwilży i tak sytuuje go generacyjnie autorka omawianej monografii. Wybrana przez Kramkowską-Dąbrowską kategoria świadectwa przynależy immanentnie do materii omawianej twórczości i z niej wyrasta. Nie jest zatem kategorią wobec omawianego pisarstwa zewnętrzną, lecz jawi się jako istotny element własny, stanowiący czynnik wewnętrznej organizacji samej tej twórczości i jej najbardziej naturalną rzeczywistość. Wydaje się to tym ważniejsze, iż mamy tu do czynienia z idealnym przyleganiem narzędzia badawczego do charakteru opisywanego przedmiotu, dzięki czemu ma miejsce adekwatność zastosowanego instrumentarium pojęciowego i badawczego wobec analizowanej literackiej materii. Świadectwo potraktowane więc zostało w dyskursie Kramkowskiej jako swego rodzaju projekt literacko-egzystencjalny, przy czym człon drugi – egzystencja własna pisarza – staje się tu impulsem i racją dla podjęcia literackiej aktywności. „Moją obsesją jest mój życiorys”, wyznaje pisarz w powieści Na stracenie, a monografistka podąża wiernie po śladach jego życia wpisanych w literackie fabuły i prowadzi czytelnika po zawiłych i tragicznych ścieżkach jego losu przetwarzanego – na świadectwo prawdzie – w narracje powieściowe. Sprawy poruszane w utworach Janusza Krasińskiego dotyczą najnowszej historii Polski przez lata wypaczanej i nieujawnianej w pełni. Stąd też zarówno jego pisarstwo – bolesne, nasycone emocjami, przepełnione tragizmem losów pojedynczych bohaterów i całych zespołów ludzkich, jak i książka Kramkowskiej przybliżająca od strony faktografii tamten czas, wykraczają swoim znaczeniem ponad kwestie czysto literackie, przyczyniając się do zachowania pamięci o tamtym czasie, ujawniającym nierzadko heroizm, ale przecież i małość ludzkich postaw i wyborów. Rozważania Agnieszki Kramkowskiej stanowią w tym kontekście nieoceniony przewodnik po twórczości Janusza Krasińskiego, ale i przewodnik po epoce, w której żył i w której osadzona jest akcja jego utworów. W ten sposób zawiłe i dla młodszego odbiorcy niepojęte i trudne do zrozumienia realia zyskują klarowne wyjaśnienie, dzięki czemu możliwe staje się lepsze zrozumienie samych tekstów Krasińskiego oraz dogłębniejsze przeżycie ich głęboko humanistycznego przesłania, będącego i przestrogą i mocnym wołaniem o wartości.
Książka Kramkowskiej zdaje się mieć zatem podwójny adres czytelniczy. Najpierw jest przede wszystkim wnikliwym i rzetelnym dyskursem naukowym, przeprowadzoną zgodnie z regułami sztuki interpretacji analizą poszczególnych utworów Krasińskiego, podjętą w układzie chronologicznym z jednej i genologicznym z drugiej strony. W tym wymiarze adresatem pozostaje krąg specjalistów, zyskujących dzięki analizom Kramkowskiej wgląd w metodę postępowania badawczego tyczącego styku materii biograficznej, historycznej i literackiej. Na drugim poziomie dyskursu rozważania Kramkowskiej adresowane są do szerokiego odbiorcy, nie-specjalisty, który zyskuje narzędzie pomocne w lekturze dzieł marginalizowanego dotąd i mało znanego czytającej publiczności ważnego pisarza – świadka epoki, świadka czasów pogardy, przy czym określenie to stosuję nie tylko do okresu okupacji hitlerowskiej, ale i do następującego po niej czasu komunistycznego totalitaryzmu. Wewnętrzny układ książki Agnieszki Kramkowskiej respektuje chronologiczne następstwo wyznaczone datami kolejnych publikacji autora. Dyskurs biograficzny pojawia się przeto nie w planie głównym, ale jako układ odniesienia, za pomocą którego objaśnia się dzieło, w wypadku Krasińskiego niemal jak żadne inne nacechowane biograficznie. Z własnego życia i własnych przeżyć czyni bowiem Krasiński zasadniczą materię opowieści, przesyconej żarem i stanowiącej świadectwo tragicznego losu – tak pojedynczego człowieka, jak i poprzez ten przekład losu zbiorowego.
Jako całość wszystkie utwory Janusza Krasińskiego – niezależnie od ich formy, a więc zarówno powieści, jak i dramaty czy mniejsze utwory, w tym teksty poetyckie – tworzą wielki moralitet, stanowiąc zarazem przypowieść o złu w jego rozmaitych postaciach i przejawach. Książka Agnieszki Kramkowskiej-Dąbrowskiej buduje tym samym z jednej strony mapę umożliwiającą poruszanie się ze zrozumieniem po rozległym tematycznie i formalnie obszarze narracji Krasińskiego. Z drugiej strony natomiast, ten naukowy dyskurs staje się zarazem apelem o wartości i jednoznacznym głosem po stronie historycznej prawdy i po stronie człowieka – będącego ofiarą systemu.
A. Kramkowska-Dąbrowska, Krasiński. Świadectwo, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2020.
