Wydawnictwa / Biblioteka Pana Cogito / Wyobrażone, nieminione... Tadeusz Nowak i jego twórczość

Dorota Siwor
Wyobrażone, nieminione… Czytanie Nowaka [fragment]

Wyobraźnia i trwanie spotykają się w twórczości Tadeusza Nowaka, choć mogłoby się wydawać, że należą do różnych porządków. Jednak autor Psalmów ma tę niezwykłą umiejętność łączenia, scalania, godzenia odmienności i przeciwieństw tak, by jednocześnie nie traciły swej odrębności. Dlaczego akurat te pojęcia pojawiają się w tytule niniejszego tomu? O „niepodzielnej wyobraźni” mówił sam poeta, w innym miejscu wyznając: „Jestem stronnikiem wielkiej wyobraźni, całopalnego wyrażania myśli i uczuć. Wierzę, że tylko wyobraźnia wiążąca to, co nie da się związać, mówiąca to, czego nie da się powiedzieć, jest ostateczna i jedyna”. Kształt ulotnych wyobrażeń raz utrwalony w słowie nie przemija, trwa, a jednocześnie dzięki kolejnym odczytaniom nie zastyga.

Od książkowego debiutu Tadeusza Nowaka minie niebawem siedemdziesiąt lat, od jego śmierci upłynęło ich już ponad trzydzieści. Twórczość obejmująca czterdzieści lat pisania była wielokrotnie przedmiotem badań, analiz i interpretacji. Okres największej popularności przypadł na lata 60. i 70. ubiegłego wieku – czas triumfu prozy tak zwanego nurtu chłopskiego. W latach 80. pojawiają się pierwsze całościowe opracowania tej twórczości, zwłaszcza ważna książka Rocha Sulimy, do dziś jednak ukazało się takich syntetyzujących publikacji zaledwie kilka. Trudno też z pewnością stwierdzić, że poezja i proza Nowaka są powszechnie znane, choć mają one grono entuzjastów, także wśród młodego pokolenia polonistów.

Już w pierwszych recenzjach tomików (po drugim debiucie w 1956 roku – zbiór Prorocy już odchodzą) lub krótkich omówieniach krytycy dostrzegli swoistość Nowakowego obrazowania, oryginalność jego poetyki. Jako jeden z pierwszych zaakcentował znaczenie wyobraźni Kazimierz Wyka w szkicu z 1959 roku, uznając także, iż autor Jasełkowych niebios w obrazowaniu idzie tropem Czesława Miłosza i Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Wyka dostrzegał także znaczenie autoironii i groteski, które pozwalają uniknąć sielankowego przedstawiania wyidealizowanej wsi.

Oczywiste, że wieś od początku stanowi uniwersum Nowakowej poezji. Łatwość tej konstatacji bywała zwodnicza, pojawiały się odczytania zdeterminowane przez kontekst biograficzny i generacyjno‑społeczny. Wiejskie pochodzenie w połączeniu z tematyką wielu wierszy skłaniało komentatorów do wysuwania na plan pierwszy właśnie chłopskości, co prowokowało łatwe przyporządkowania. Szczęśliwie jednak rozpatrywanie twórczości Nowaka pod tym kątem przynosiło też konstatacje niezwykle trafne. Jan Błoński w obszernym tekście z 1972 roku, zatytułowanym Pieśniarz chłopskiego plemienia, pisze o jednym z centralnych w tym czasie doświadczeń podmiotu Nowakowych wierszy: poczuciu rozdwojenia tożsamości na „ja” wiejskie i „miejskie” (Psalm o nożu w plecach) oraz poczuciu winy wobec zdradzanego dzieciństwa. Przenikliwie dostrzega Błoński, że świadomość odchodzenia w przeszłość dawnej kultury wsi, świata wspólnoty i jej zasad staje się najistotniejszym impulsem Nowakowych działań twórczych. Pozostaje też w nierozerwalnym związku z jednostkowym poszukiwaniem własnej tożsamości. Badacz zwraca uwagę na znaczenie obrzędowości – tylko wzorowanej na konkretnych ludowych obyczajach – „rytuałów plemiennych”, magii dla budowania osobistej mitologii poety.

W latach 60. zaczynają się ukazywać tomy Nowakowej prozy. W ciągu kilku zaledwie lat (1962–1968) wydanych zostaje ich aż pięć, z których powieść A jak królem, a jak katem będziesz ugruntowuje pozycję Nowaka‑prozaika, przynosi autorowi uznanie i nagrody. Henryk Bereza pisze wówczas: „Tadeusz Nowak jest bezspornie najoryginalniejszym pisarzem swego pokolenia. Ta oryginalność nie była tak widoczna, dopóki Nowak uprawiał jedynie twórczość poetycką”. A to dlatego, że świat wykreowany przez autora Obcoplemiennej ballady w opowiadaniach i powieściach cechuje ta sama poetycka wyobraźnia, która decydowała o swoistości jego poezji. Bereza charakteryzuje też właściwy tej prozie oryginalny język, za jego wyznacznik uznając „totalną antropomorfizację”. Oryginalność metody twórczej ujawnia się w uczłowieczaniu zdezintegrowanej fizycznie i duchowo jednostki, co – jak zauważa Bereza – umożliwia Nowakowi zmierzenie się z problematyką moralnego wymiaru wojny i jej kwintesencji – aktu zabijania (Takie większe wesele, A jak królem, a jak katem będziesz). Ostatecznie definiuje badacz zadanie pisarskie wyznaczone sobie przez Nowaka jako zadanie ocalenia raju. I choć Bereza nie używa pojęcia mitu, dostrzega – istotne dla późniejszych interpretacji – konstytutywne właściwości tej prozy.

Publikacja powstała dzięki wsparciu finansowemu Instytutu Literatury w ramach Tarczy dla Literatów.

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
Korekta: Paulina Bieniek, Anna Kędroń
Skład: Anna Papiernik
ISBN 978-83-67170-76-5