Wydawnictwa / Kwartalnik Nowy Napis / Kwartalnik Nowy Napis #11. Drugie starcie

„Ludzie wyrwani nagle z ciasnych klatek w blokach / Unieśli się nad miastem, zniknęli w obłokach […] Powietrze skamieniało. Chcieli frunąć wyżej / Lecz zostali w tym locie rozpięci na krzyżu” – zapisał Ernest Bryll w wierszu z lutego 1981 roku. I choć nie był to jeszcze czas wojny polsko-jaruzelskiej, w wersach tych poeta niejako przewidział próbę rozprawy z ideałami Sierpnia ’80, jaką już niebawem podjęła peerelowska junta wojskowa. W czterdziestą rocznicę wprowadzenia stanu wojennego prezentujemy Czytelnikom dwa numery „Nowego Napisu” dotyczące rzeczywistości, jaka nastała w Polsce po 13 grudnia 1981 roku. Oba są niejako kontynuacją ubiegłorocznego podwójnego zeszytu poświęconego „Solidarności”, w którym opisaliśmy dzieje ruchu od jego początku aż do niesławnej grudniowej daty. Jeśli „solidarnościowy karnawał” uznamy za pierwszy akt starcia z Polską Rzeczpospolitą Ludową, walkę w stanie wojennym nazwać możemy „drugim starciem” – i stąd też tytuł 11 oraz 12 numeru „Nowego Napisu”.

W numerze 11 zebraliśmy literaturę faktu oraz materiały dokumentujące ubiegłą epokę: zarówno powstające w tamtym czasie fragmenty dzienników, jak i spisane po latach wspomnienia, relacje, omówienia przeszłych wydarzeń. Możliwie różne są też perspektywy, z jakich będziemy oglądać ówczesną rzeczywistość: w tekstach znajdziemy głosy bezpośrednich oraz pośrednich świadków, systematyczny wykład, ale i socjologiczny esej. Jako Wstęp wybraliśmy szkic Zbigniewa Stawrowskiego, w którym autor analizuje postać Wojciecha Jaruzelskiego jako Pierwszego Sekretarza – zarządcy jednej z prowincji sowieckiego imperium, wykonawcy rozkazów moskiewskiej „centrali”

Dział Branka 13.12 otwiera wstrząsająca relacja Krzysztofa Pluszczyka ze strajku, a następnie pacyfikacji kopalni Wujek. Po niej prezentujemy wspomnienia Stanisława Czerniawskiego z protestu pracowniczego w Zakładach Górniczych w Polkowicach oraz Jana Romańskiego z buntu przeciwko reżimowi w katowickiej kopalni Staszic. O swoje prawa walczyli także zatrudnieni w ówczesnej Hucie im. Lenina w Krakowie, o czym dowiemy się z opowieści Jana Ciesielskiego. Magdalena i Marek Czachorowie rozmawiają o strajku studenckim i próbach ratowania podziemnej poligrafii w Gdańsku. Z tą historią bezpośrednio wiążą się losy matki Marka Czachora – Ewy Kubasiewicz-Houée, która za rozpowszechnianie ulotek wzywających do czynnego oporu przeciwko stanowi wojennemu została skazana na najwyższy wówczas wyrok – 10 lat więzienia. Ofiarą „branki” padła też działaczka „Solidarności” w łódzkim Stomilu Janina Gotner (primo voto Kończak), której w trakcie internowania odebrano córki i umieszczono je w domu dziecka. Uwięzienia w grudniu udało się z kolei uniknąć Stanisławowi Jałowieckiemu. Dzięki temu, działając w ukryciu, mógł próbować odtwarzać podziemne struktury związkowe, o czym opowiada w swojej relacji. Tyle szczęścia nie miał Adam Macedoński. Milicjanci przyszli po niego 13 grudnia i zaraz potem wywieźli wraz z innymi opozycjonistami w nieznanym kierunku. Tej samej nocy zatrzymano też Józefa Marię Ruszara, który opisuje nocną drogę do obozu dla internowanych w Białołęce (dziś część Warszawy). Jeszcze inną perspektywę przynoszą wspomnienia Andrzeja Mietkowskiego, którego stan wojenny zastaje w Paryżu i to tam właśnie obserwuje on pierwsze reakcje Zachodu oraz emigracji na tragiczne wydarzenia w Polsce. Dział kończymy dwoma „nowelkowymi” świadectwami, które pokazują tamtą epokę również jako czas tragifarsy. Nieświadomy niczego Roman Wróblewski – wówczas uczeń technikum – przychodzi 13 grudnia do kościoła w kurtce moro, zaś Roman Zwiercan tuż przed wprowadzeniem stanu wojennego postanawia przekroczyć zieloną granicę z Czechosłowacją, aby później wyjechać do Afganistanu i tam walczyć z wojskami ZSRR…

W dziale Ukrywający się osobisty i polityczny portret Kornela Morawieckiego, założyciela Solidarności Walczącej, kreśli Artur Adamski, odsłaniając nie tylko wiele ciekawostek z życia bohatera tekstu, ale i z realiów podziemia. Kwestionujący natomiast „cud konspiracji” tekst Pawła Bąkowskiego pozwala inaczej niż dotychczas spojrzeć na grę służb specjalnych z solidarnościową opozycją.

W dziale Więzienia znajdziemy kolejne fragmenty wspomnień Ewy Kubasiewicz-Houée, dzieje jej walki z upokarzającym aparatem fizycznej i psychicznej opresji, tym razem z aresztu w Grudziądzu i na bydgoskim Fordonie. Przeczytamy relację Elżbiety Kwiatkowskiej-Wyrwisz z pobytu w zakładzie karnym przy Kleczkowskiej we Wrocławiu oraz w ośrodku odosobnienia w Gołdapi; bardzo osobistą korespondencję Jarosława Brody; wspomnienia Edwarda Wryszcza z internowania w byłej filii hitlerowskiego obozu Gross-Rosen w Kamiennej Górze i wreszcie swoisty przewodnik po więzieniach stanu wojennego – od aresztu śledczego przy ulicy Montelupich w Krakowie, przez zakłady w Raciborzu i Strzelcach Opolskich po Kłodzko i Strzelin – w wypowiedzi Adama Kramarczyka. Niezwykle ciekawie prezentuje się dwugłos o obozie dla internowanych w Białołęce. Relacja Marka Zielińskiego obejmuje bowiem czas od zaostrzonego rygoru w grudniu 1981, poprzez stopniowe łagodzenie represji i zmniejszanie liczby osadzonych. Z kolei fragmenty listów Michała Bukojemskiego do żony, pochodzące z sierpnia 1982, ukazują zmierzch aparatu białołęckiego terroru i przekształcanie się obozu w miejsce przymusowych „wczasów”. Natomiast szerszy, nie tylko więzienny, kontekst przynosi opowieść Andrzeja Słowika pomyślana jako ponadjednostkowa biografia opozycjonisty. Przeczytamy zatem w niej historię rozpoczynającą się od dziecięcych doświadczeń komunistycznej rzeczywistości po dojrzałą konspiracyjną działalność. Pewien bohaterski model znajdziemy także w wywiadzie, który z Leszkiem Jaranowskim przeprowadziła Magdalena Maliszewska. Uczestnik tamtych wydarzeń wspomina w nim czasy spędzone w wojsku wśród podobnych sobie opozycjonistów, karnie wcielonych do armii i przewiezionych do obozu w Czerwonym Borze.

Dział Bez cenzury zawiera teksty przybliżające funkcjonowanie wydawniczego podziemia, ale też Radia Wolna Europa, o którym traktuje przekrojowy szkic Konrada W. Tatarowskiego. Znajdziemy tu relacje „z pierwszej ręki”, jak wspomnienia o historii dwumiesięcznika „Arka”, które spisał Ryszard Terlecki, czy fragmenty dziennika Mirosława Mateusza Wyrwicha towarzyszące powstawaniu „Tygodnika Wojennego”. Rangę osobistego świadectwa posiada także szkic Roberta Tekielego, w którym redaktor naczelny „brulionu” przypomina genezę oraz późniejszą historię periodyku zwanego „happeningiem ciągłym w czasie”. Jako porządkujący komentarz historyczny dotyczący prasy drugoobiegowej wybraliśmy artykuł Cecylii Kuty. Badaczka prezentuje w nim przegląd najważniejszych pism bezdebitowych powstałych po 13 grudnia 1981 roku. W dalszej części z krajowego frontu walki z komunistyczną opresją, przenosimy się za granicę. Dwie centralne postacie paryskiej emigracji solidarnościowej, Mirosław Chojecki i Bronisław Wildstein w rozmowie z Andrzejem Szozdą po latach wracają do wydawanego w latach 80. we Francji magazynu „Kontakt”. Swoisty przegląd prasy kończy dotąd niepublikowany, a napisany dla paryskiej „Kultury” szkic Marka Zielińskiego, w którym autor, w większości z dezaprobatą, odnosi się do poziomu emigracyjnych pism powstałych po 13 grudnia 1981 roku.

W osobnym dziale przypominamy o kobietach „Solidarności”. Niech Pani będzie dla niego tłem to nie tylko tytuł tekstu, lecz także dosłowny cytat, który usłyszała w „podziękowaniu” za swoje zasługi Anna Walentynowicz. Marta Dzido po raz kolejny przypomina, jak wielką rolę w „Solidarności” odegrały kobiety oraz jak ta rola została zmarginalizowana i zapomniana. Przykładem, jednym z wielu, jest historia Krystyny Stachowiak przedstawiona w relacji Wolna Polka. Portret solidarnościowych bojowniczek dopełnia w numerze 11 reportaż Magdaleny Maliszewskiej, która spisała świadectwa czternastu bardzo różnych bohaterek zaangażowanych w działalność opozycyjną.

Dział Kościół w stanie wojennym skupia się na dwóch kluczowych duchownych tamtych lat: Janie Pawle II i księdzu Jerzym Popiełuszce. Druga pielgrzymka polskiego papieża do ojczyzny, w roku 1983, opisana jest tu oczyma bez- pośrednich świadków, z intensywnością, jaką dać może tylko smak detalu. We wspomnieniach Artura Adamskiego wędrujemy przez wrocławskie ulice wraz z wielotysięcznym tłumem poruszonym bliską perspektywą spotkania z ówczesnym biskupem Rzymu. W dzienniku Jacka Adamczyka pojawiają się z kolei migawki z papieskiej mszy świętej odprawionej na krakowskich Błoniach. Stamtąd przenosimy się na Wawel, by w mikrorelacji Józefa Marii Ruszara odnaleźć już nie perspektywę oddalenia, lecz bliskość dialogu twarzą w twarz, wysłuchać krótkiej rozmowy z Janem
Pawłem II, która autorowi zapadła w pamięć nie przez swą treść, lecz ciężar gatunkowy spotkania po latach. W dalszej części własnym głosem przemawia ksiądz Jerzy Popiełuszko. Słyszymy go w wybranych kazaniach z okresu stanu wojennego. Jednak kapelan „Solidarności” głosił Słowo nie tylko z ambony, przemawiał już wcześniej swoim życiem, o czym przekonujemy się, czytając świadectwo księdza Jana Sochonia.

W Szkicach Wiesław Gumuła pisze o koncepcjach ustroju państwa polskiego, jakie w latach 80. kreśliła zarówno opozycja, jak i strona reżimowa. Z kolei Krzysztof Korżyk pochyla się nad solidarnościową myślą społeczną (czy nawet filozoficzną), między innymi w kontekście programowej apolityczności tego ruchu.

Numer zamyka kalendarium stanu wojennego sporządzone przez Romana Graczyka.

Bardzo ważną część kwartalnika stanowi jego oprawa graficzna, o wiele obszerniejsza niż zazwyczaj. Tworzą ją fotografie dokumentalne i artystyczne autorstwa wielu twórców, między innymi Józefa Barana, Michała Bukojemskiego, Erazma Ciołka, Jarosława Macieja Goliszewskiego, Stanisława Markowskiego, Andrzeja Stawiarskiego. Prezentowany przez nas zbiór jest właściwie autonomicznym albumem dotyczącym wydarzeń od momentu wprowadzenia stanu wojennego, następnie ukazującym życie w obozach internowania, wreszcie zaś walki uliczne, demonstracje, oraz pogrzeb księdza Jerzego Popiełuszki.