Wydawnictwa / Biblioteka Pana Cogito / Inny świat w literaturze narodów. Konteksty, życiorysy, interpretacje

„Omawiane w tej książce teksty dokumentarne, reportażowe i literackie prowadzą ze sobą jawny bądź ukryty dialog, odsyłają do całości, która, pomimo olbrzymiej wielojęzycznej biblioteki tekstów, kryje wiele tajemnic. Wiedza historyczna przyswojona za pośrednictwem wstrząsu poprzez zdumienie wyzbywa się białych plam. Prawdomówność relacji wzmagają przeżycia biograficzne, w których zwykle emocjonalność wyznań wiąże się z intelektualnym dystansem.

Fragmenty, zapiski, studia, epigrafy uzupełniają się nawzajem, dążąc do oglądu syntetycznego, wielkie dzieła operujące materiałem niezliczonych przypadków ludzkich w sposób złudny wyczerpują temat, ale definitywny tekst o złowrogim «archipelagu GUŁag», rozstrzygający i wyjaśniający, nie jest możliwy. Jedno jest pewne: literatury wielu krajów poświęcone istocie i konsekwencjom totalitaryzmów wieku XX, w tym tragicznym doświadczeniom łagrów i zesłań, łączy obowiązek dawania świadectwa – przeciwko zapomnieniu i obojętności. To przede wszystkim". – Wojciech Ligęza

Justyna Pyzia, Józef Maria Ruszar
Od Redakcji

Uchwałą Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej z 20 lipca 2018 roku ustanowiono rok 2019 rokiem Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Co oczywiste, spowodowało to zwiększenie zainteresowania twórczością autora Innego świata. Instytut Literatury w ramach Warsztatów Herbertowskich zorganizował międzynarodową sesję we Lwowie (Gustaw Herling-Grudziński i doświadczenie łagrowe, 7–12 września 2019), współorganizował międzynarodową konferencję w Neapolu (Festival letterario „Napoli di Herling”, 24–26 października 2019), a także wziął udział w sesji organizowanej przez Instytut Polski w Sankt Petersburgu (Inny świat – inny człowiek, 26–27 czerwca 2019). Siłą twórczości Grudzińskiego jest pogodzenie postawy kronikarza z eksploracją własnej duszy. Jak czytamy w uzasadnieniu uchwały sejmowej:

„Książka Inny świat była pierwszym w literaturze światowej, artystycznie doskonałym, pełnym miłosierdzia oraz nadziei świadectwem martyrologii więźniów sowieckiego łagru. Napisał ją zaledwie 30-letni autor, który sam doświadczył okrucieństwa komunistycznego miejsca kaźni. Tym większa była gorycz pisarza, gdy część intelektualnych elit Europy nie chciała przyjąć do wiadomości jego relacji.

Opowiadania Gustawa Herlinga-Grudzińskiego to głęboko zakorzeniony w europejskiej kulturze zbiór opowieści o metafizycznych sekretach losu człowieka. Autora fascynuje zmaganie się z tajemnicą, którą opisał słowami Szekspira: »jesteśmy z takiej materii, z jakiej robione są sny«.

Jego Dziennik pisany nocą stanowi niezwykle oryginalną, eseistyczną, osobistą kronikę historii Polski i Europy w XX wieku, widzianą z emigracji oczami polskiego patrioty i Europejczyka.”

Podczas Warsztatów Herbertowskich we Lwowie skupiono się na zaprezentowaniu literatury łagrowej ze szczególnym uwzględnieniem literatur ludów sowieckiego imperium – zarówno krajów zniewolonych, jak i samych Rosjan. Fakt, że w czasie drugiej wojny światowej około pięciu procent ludności Związku Sowieckiego pracowało w gułagu, mówi sam za siebie. Marek Pąkciński nazwał łagier: „mrocznym, negatywnym ekstremum cywilizacyjno-kulturowego procesu nowoczesności, a zarazem jednym z najbardziej radykalnych przejawów mentalnej «rewolucji», do której doprowadziła ta epoka”. Intencją organizatorów było przedstawienie Innego świata i jego autora na tle szerszego doświadczenia, aby podkreślić globalność tego zjawiska w Eurazji, gdzie dotknęło ono miliony osób. Fakt, że sesja odbyła się we Lwowie, we współpracy z uczonymi ukraińskimi i w obecności Rosjan (dziś niezbyt mile widzianych na Ukrainie), również miał symboliczne znaczenie. Obywatele krajów byłego bloku komunistycznego mają bowiem wspólną historię istnienia cywilizacji sowieckiej, którą w mniejszym czy większym stopniu przezwyciężyli. Nie ma wątpliwości, że model gułagu był pewnym ideałem tego świata, na szczęście niemożliwym do pełnego zrealizowania. gułag dla narodów sowieckiego imperium nie jest czymś egzotycznym, niewyobrażalnym, pozbawionym empirii – żyją jeszcze pokolenia, które przeżyły zarówno „wewnętrzną zonę”, czyli obozy, jak i „wolną zonę”, czyli życie na tak zwanej wolności, jakże różnej od wolności krajów demokratycznych. Dla Herlinga-Grudzińskiego zło nie jest reliktem ani brakiem, a czymś rzeczywistym. Jego bohater to człowiek smutny, zarażony złem, czasami bezskutecznie próbujący się od niego uwolnić. W obrębie „innego świata” nie obowiązują prawa ludzkiej godności i moralności, osoba traci swoją tożsamość. Łagier zaciera jej indywidualność, człowiek staje się nikim, jednym z elementów zbioru więźniów sowieckiego systemu, a trauma obozu unieważnia przeszłość.

Publikacja ukazuje się w czterdziestą rocznicę wielkiego strajku w Stoczni Gdańskiej i powstania „Solidarności” – pierwszego znaczącego wyłomu w bloku sowieckim, który w konsekwencji doprowadził do jego rozpadu. Warto przy tej okazji przypomnieć Posłanie I Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność” do ludzi pracy Europy Wschodniej:

„Delegaci zebrani w Gdańsku na I Zjeździe Delegatów Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” przesyłają ro[1]botnikom Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Rumunii, Węgier i wszystkich narodów Związku Radzieckiego – pozdrowienia i wyrazy poparcia.

Jako pierwszy, niezależny związek zawodowy w naszej powojennej historii głęboko czujemy wspólnotę naszych losów. Zapewniamy, że wbrew kłamstwom szerzonym w waszych krajach, jesteśmy autentyczną, 10-milionową organizacją pracowników, powołaną w wyniku robotniczych strajków. Naszym celem jest walka o poprawę bytu wszystkich ludzi pracy. Popieramy tych z was, którzy zdecydowali się wejść na trudną drogę walki o wolny ruch związkowy. Wierzymy, że już niedługo wasi i nasi przedstawiciele będą się mogli spotkać celem wymiany związkowych doświadczeń.”

Dziesięć lat później nie było już Związku Radzieckiego, przestało istnieć nrd, rozpadła się Czechosłowacja, kraje bałtyckie i Ukraina odzyskały niepodległość, a Polska i inne kraje Europy Wschodniej wybiły się na suwerenność państwową. Dzięki politycznym zmianom doświadczenie łagrowe przeszło do historii, a utwory związane z tym zjawiskiem należą do historii literatury, a nie krytyki literackiej. Wielkie marzenia się spełniły i są dumą pokolenia „Solidarności”, a dla młodszych – codzienną, prawie niezauważalną zwyczajnością.

Bogata twórczość autora Dziennika pisanego nocą posiada – oczywiście – wiele wymiarów, które próbowaliśmy wziąć pod uwagę, starając się nie ograniczać do kwestii Innego świata – stąd kilka szkiców poświęconych zagranicznej recepcji dzieła Herlinga-Grudzińskiego oraz interpretacje poszczególnych opowiadań, powieści, jak również sławnego Dziennika. Chcieliśmy ukazać możliwie najpełniej ów indywidualny charakter opowieści, ta indywidualność zaś jest określana przez sposób, w jaki osobowość doświadczającej jednostki ulega rozpadowi, a następnie warunkowej, prowizorycznej reintegracji na poziomie tekstu. Mimo pewnych uderzających analogii poszczególne relacje dotyczące życia łagrowego są w pewien elementarny sposób różne, nawet jeśli dotyczą tych samych miejsc kaźni.

Wydawca: Instytut Literatury
Redakcja: Justyna Pyzia, Józef M. Ruszar
Skład, łamanie, przygotowanie do druku: Estera Sendecka
Korekta: Pracownia Mole, Adrian Kyć
ISBN 978-83-66359-38-3