Wymieniając pożegnalny uścisk dłoni, zapytałem: „Kto przeżyje tę wojnę, jeżeli mówisz, że zacznie się w 1939 roku i potrwa pięć lat?” „Przeżyjesz”. Zbiegając, oglądnąłem się jeszcze i z obrazem jego wąskiej sylwetki na tle nieba podałem bilet do przedziurkowania. Wiadomość o jego nagłej śmierci miałem otrzymać owej wiosny 1939 roku, którą, jak się okazało, nie bez słuszności, nazywałem, kiedy topniał śnieg, ostatniąC. Miłosz, „Rodzinna Europa”, Paryż 1959, s. 154.[1].

– pisał Czesław Miłosz w Rodzinnej Europie o swoim genialnym kuzynie. Oskar Miłosz po pierwszej wojnie światowej stał się zwolennikiem niepodległej Litwy, patronował delegacji litewskiej na kongres wersalski, był delegatem swojej ojczyzny do Ligi Narodów. To właśnie on – zdaniem Aleksandra Fiuta – pozostawał „najważniejszym mistrzem poetyckim i duchowym przyszłego Noblisty”A. Fiut, „W stronę Miłosza”, Kraków 2003, s. 113.[2], zaś według relacji Agnieszki Kosińskiej ostatni wiersz, który napisał to poświęcona kuzynowi – DobroćA. Kosińska, „Rozmowy o Miłoszu”, Warszawa 2010, s. 63.[3]. Powodów, dla których warto przyjrzeć się bliżej twórczości Oskara Miłosza jest znacznie więcej.

Jak wymienia w Od tłumacza Krzysztof A. Jeżewski, autor Storge przewidział wybuch drugiej wojny światowej, polsko-niemiecki spór o korytarz, a także wyłożył w poetyckiej formie teorię względności Einsteina (choć jej nie znał) oraz teorię Wielkiego WybuchuPor. K.A. Jeżewski, „Od tłumacza”, [w:] O. Miłosz, „Pieśni o zmierzchu”, Warszawa 2021, s. 5–12.[4]. Jeśli nie obcujemy więc z twórczością proroka, to z pewnością z uważanym obserwatorem sytuacji geopolitycznej. Bez wątpienia Oskar Miłosz pojmował jakąś niedostępną dla zwykłych zjadaczy chleba część Kosmosu. Krzysztof A. Jeżewski w wydanych przez PIW Pieśniach o zmierzchu umieścił wiersze oraz poematy. Ujęte w zbiorze teksty były tłumaczone przez wzmiankowanego Jeżewskiego, Bronisławę Ostrowską oraz Czesława Miłosza. Właściwy wybór twórczości poprzedza krótkie Od tłumacza, które naświetla życiorys oraz kilka możliwych dróg interpretacji tej poezji. Choć pokrętnie napisane, to bardzo wartościowe, rzuca bowiem światło na postać autora Listu do Storge.

Lektura tych tekstów – choć mozolna i trudna – dostarcza czytelnikowi satysfakcji. Nieomal samodzielnie narzucającym się motywem przewodnim tej twórczości jest mistycyzm, co stanowi zarówno wadę, jak i zaletę. Nadaje twórczości głębi, jednocześnie utrudniając jej zrozumienie. Należy bezwzględnie pamiętać, że Oskar Miłosz – po próbie samobójczej i rozczarowaniu dekadentyzmem – w 1914 roku przeżył wstrząs mistyczny, co doprowadziło go do zanurzenia się w kabale (inspirowanej postacią Izaaka Lurii), alchemii (której poświęcił poemat Ars Magna) oraz zgłębianiu Istnienia. W moim odczuciu pewnego rodzaju deklarację programową poznajemy w Pieśni poznania, gdzie ułożył takie oto wersy:

Nauka słonecznej godziny pośród Boskiej nocy.
Dla tych, którzy prosząc, otrzymali i już wiedzą.
Dla tych, których modlitwa przywiodła do medytacji
nad pochodzeniem językaO. Miłosz, „Pieśń poznania”, [w:] tegoż, „Pieśni o zmierzchu”, wybór: K. Jeżewski, Warszawa 2021, s. 86.[5]

W tym fragmencie w pełni ujawnia się rozumienie mistycyzmu Oskara Miłosza. Pojmuje on dążenie do Boga jako poznawanie wiedzy o świecie, o jego istocie, do którego prowadzi człowieka między innymi język. Największym darem, jaki może otrzymać od Niego człowiek, jest wiedza, o którą powinni prosić ludzie. To właśnie język pozwala dotrzeć do Boga:

Te metafory, które jeszcze dziś narzuca nam język, kiedy badamy
tajemnice naszego ducha,
To szczątki czystego języka z czasów wierności i poznania.
Poeci Boga widzieli świat archetypów i opisywali go nabożnie
za pomocą dokładnych i świetlistych określenie języka poznania

[Pieśń poznania, s. 86]

Poezja zdaje się być formą modlitwy, medytacji, drogą do stworzenia relacji z Bogiem, która ma prowadzić do „języka poznania”. Znajduje to swoje uzasadnienie w teologii, wszak – według ewangelisty Jana – Bóg stworzył świat za pomocą samego słowa, ponieważ to on był Logosem, Słowem [J 1,1]. Logiczne więc, że istnieje „język poznania”, który umożliwia porozumienie z transcendentem.

Poetyka Oskara Miłosza pełna jest zagadek, mieści w sobie zarazem pierwiastek tajemnicy, jak i dziwności. Dzięki temu może być pobudzająca, lecz ten specyficzny język może też nużyć. Muszę przyznać, że najciekawsze dla mnie podczas lektury były miejsca, które prowokują do nieszablonowego myślenia i zadawania pytań o Istotę. W poemacie Liczby czytamy na przykład następujące słowa:

Krew jest miarą wartości metafizycznych. Przestrzeń czas i materia są tobie dane w jednym mgnieniu, nie tylko jako wiedza, ale nawet prosta konstatacja, przez powszechny Ruch, który jest fiat, to znaczy wyrzuca twoją krew poza obręb Miejsca.

[Liczby, s. 134]

Trudno zrozumieć te słowa poza kontekstem teologicznym. Co więcej, w powyższym fragmencie widać silne inspiracje poezją młodopolską. Dostrzegam w nim coś, co nazwałbym przybyszewszczyzną à rebours. Uwidacznia się to przede wszystkim w warstwie stylu uderzającej pewnym manieryzmem i (względnym) epigonizmem. Miejsce szatana zajmuje tutaj Bóg – jednak podobnie przeładowany, chaos zastępuje ład. To ciężka poetyka, mocno zużyta. Na szczęście bywa przełamywana. Według mnie uderzającym najsilniej fragmentem jest pełne wiary i pewności wyznanie, które poznajemy w Modlitwie autora:

Na ten cesarski glob pewnego dnia zstąpi Pan, by zatknąć na nim Krzyż. W miejsce świętych Liczb rodzą się w myśli Adama znaki piekielne i cielesne Podziału i Rozmnożenia bez końca. W Panu, w jego pokoju, pragnę zasnąć i zaznać na wieki spoczynku.

Te słowa słusznie wieńczą zbiorek. Stanowią wyrażone wprost wyznanie pełne ufności, być może naiwnej. Nie ma tutaj dewocyjnej religijności, pozostaje tylko wiara i nadzieja. Z pewnością można by się doszukiwać tutaj tropów eucharystycznych, jednak nie to wydaje mi się najważniejsze. Fragment modlitwy istnieje osobno, jako świadectwo pewności istnienia czegoś, co przekracza ludzkie rozumienie Boga. Nadawca utworu wierzy w boski plan, ufa w dostąpienie spokoju. To ostatnie zdanie – choć bardzo proste – przemawia najsilniej. Stanowi dopełnienie całej skomplikowanej teologii Oskara Miłosza.

Reasumując, w Polsce postać autora Pieśni o zmierzchu nie jest przedmiotem szerszego zainteresowania, być może dzięki pierwszemu takiemu wydaniu uda się to zmienić. I choć z pewnością jego twórczość nie trafi do wszystkich czytelników, to warto jej się przyjrzeć nawet po to tylko, by lepiej zrozumieć człowieka, który wpłynął na jednego z największych polskich poetów zeszłego stulecia. Uważam Pieśni o zmierzchu za projekt interesujący, wart uwagi odbiorców. Pod pewnymi względami także fascynujący. Ten wymiar poezji jawi się dziwnością opowieści, która wyłania się z lektury zebranych utworów.

O. Miłosz, Pieśni o zmierzchu, wybór K.A. Jeżewski, PIW, Warszawa 2021.

Naszą książką tygodnia jest wydany niedawno zbiór liryków Oskara Miłosza. Na stronie wydawcy czytamy:

Pieśni o zmierzchu Oskara Miłosza przypominają nie tylko poezję, ale także niezwykłą postać tego poety, wizjonera i mistyka pochodzenia litewskiego, a tworzącego w języku francuskim. Wiersze w tłumaczeniach Czesława Miłosza, Bronisławy Ostrowskiej i głównie Krzysztofa Jeżewskiego poprzedzone są także obszerną przedmową tego ostatniego. Krzysztof Jeżewski zadał sobie trud skomponowania książki z kilkunastu tomów Oskara Miłosza. „Oskar Miłosz jest poetą wyjątkowo trudnym do tłumaczenia ze względu na muzyczność swej poezji oraz na konwencję, którą można by nazwać młodopolską. […] Miał on jednak szczęście w Polsce do świetnych tłumaczy: pierwszą z nich była znakomita poetka, Bronisława Ostrowska, która, zaprzyjaźniwszy się z poetą w Paryżu, już w 1919 wydała w Poznaniu wybór jego poezji, w tym przekład jego arcydzieła teatralnego Miguel Manara. Potem tłumaczyli go Czesław Miłosz, Maria Leśniewska, Artur Międzyrzecki. Jerzy Zagórski, Jadwiga Dackiewicz.” Tak pisze w przedmowie Krzysztof Jeżewski, dołączając do grona wielkich tłumaczy i wielbicieli pisarstwa Oskara Miłosza.

Książkę można kupić na stronie wydawcy.

Oscar V. de L. Milosz, Pieśni o zmierzchu, PIW, Warszawa 2021.

Priviet WładTytułowy „tyn” – u Dorosza (Słownik języka polskiego Witolda Doroszewskiego) to dawne słowo, oznacza „ogrodzenie, płot z gałęzi; także miejsce odgrodzone”. Stąd tyniec, współczesna forma tynu. Pochodzi ze staro-normandzkiego tun. Z początku chciałem użyć rosyjskiego słowa „zatwor”, ale zbytnio religijnością oddaje, a polski „tyniec” za bardzo kojarzy się z opactwem benedyktyńskim pod Krakowem, natomiast pradawny tyn na tyle już zwietrzał, że można go używać we współczesnym znaczeniu „odgrodzenia się od świata”, jak odgradzali się w swoich bibliotekach kolumbijski myśliciel Nicolas Gómez Dávila czy polski filolog Ryszard Przybylski, autor książki Pustelnicy i demony, poświęconej naukom Ojców Pustyni. [1],

nie zdziwiłeś mnie zbytnio wiadomością, że nie słyszałeś o abbie Ryszardzie z Akermańskiej, z którego książki Pustelnicy i demony przytoczyłem apoftegmat o abbie Makarym. W Polsce też mało się o nim mówi, po pierwsze dlatego, że mądrzy starcy nie są w modzie, po wtóre, że nieźle się ukrył (w epikurejskim tego słowa znaczeniu), a po trzecie, że walił prawdę na lewo i prawo, za co ani jedni, ani drudzy go nie lubili. Miał za to garść wiernych uczniów idących jego tropami… Chcę Ci o nim trochę opowiedzieć, niejako kontynuując nasze mejlowe seminarium z polskiej literatury, ponieważ profesor Przybylski był jedną z ważniejszych postaci polskiej humanistyki powojennej, eseistą i komentatorem najistotniejszych tekstów biblijnych, autorem licznych prac o rosyjskiej literaturze, znawcą twórczości Osipa Mandelsztama i bliskim przyjacielem Nadieżdy Jakowlewej, zaś jego dysertację doktorską Dostojewski i „przeklęte problemy” niektórzy uznali za równie ważną dla zgłębienia „rosyjskiej duszy” jak słynne dzieło Johana Huizingi dla rozjaśnienia mroku średniowiecza. Już to powinno Ciebie zachęcić do sięgnięcia po jego książki. Przyjaciele zwracali się doń „abbo Ryszardzie”, bo wiódł żywot pustelnika w Warszawie jak Nicolas Gómez Dávila w Bogocie. Tylko że kolumbijski myśliciel miał swoją pustelnię w ogromnej postkolonialnej willi z biblioteką liczącą trzydzieści tysięcy tomów, a polski profesor gnieździł się w mieszkanku na czwartym piętrze przy Akermańskiej, zawalonym książkami po sufit. Niekiedy odwiedzał go tam Tadeusz Różewicz, najbliższy przyjaciel abby Ryszarda:

[…]

w celi śmierci nr 20
która jest (jak plaster miodu)
ulepiona z tysięcy książek uśmiechamy się milczymy
nie-wymownie

[…]

Obaj panowie nie tylko „milczeli nie-wymownie”, ale też gwarzyli o życiu, miłości i o śmierci, raz o jajecznicy, raz o jakimś wierszu, zazwyczaj przy kielonku wychłodzonej wódeczki (wino to „śródziemnomorskie pomyje”…) pod kiszonego ogórka albo marynowanego grzybka. Niedawno (sic!) wydał ich listy, jest co poczytać, polecam. Epistolarny dialog Filologa z Poetą! Ja sam do abby Ryszarda późno dotarłem, dopiero na Sołowkach mnie znalazł. Ktoś przysłał mi Pustelników i demony. Pozwól jednak, że nieco się cofnę i zacznę od początku. Od mojego pierwszego spotkania ze Starcami Pustyni.

Było to na Sołowkach. Jechałem na Wyspy wprost z wojny w Abchazji, gdzie bawiłem jako korespondent wojenny. Jeszcze mi adrenalina nie opadła i sromSrom – przestarzale: wstyd. To rzeczywiście coraz bardziej przestarzałe uczucie w dobie ekshibicjonistycznych wywnętrznień medialnych! Jednakże drugie określenie sromu bynajmniej nie zestarzało się. To „zewnętrzna część narządów płciowych kobiet i samic ssaków” według Dorosza. Nigdy nie zapomnę krwawego strzępu skalpu chłopaka w sromie jego dziewczyny, którą zgwałciła na jego (i moich) oczach gruzińska soldateska na plaży w Suchumi. [2] nie odpuszczał. Po zdarzeniu na plaży w Suchumi wstydziłem się, jakbym nakręcił film porno i nie zapłacił aktorom za zdjęcia… Sołowiecki monastyr wyrósł przede mną w powietrzu tak przejrzystym, że nie sposób było zorientować się, gdzie bryła klasztoru na jawie, a gdzie odbicie w Świętym Jeziorze. Postanowiłem zajrzeć do wewnątrz… Nie do środka budynku, lecz do wnętrza wspólnoty! Nie zapominaj, że ciągle byłem rosyjskim korespondentem, a na Sołowkach w okamgnieniu mnie oświeciło, że charakter ruskiego człowieka uformował się w monastyrach i tam należy szukać jego genezy. Tonia Mielnik, redaktorka miejscowej gazety, poradziła, abym zwrócił się do ojca Germana, cieszącego się charyzmą starca. Jednak żeby wejść na serio do wnętrza sołowieckiej wspólnoty, trzeba było przyjąć prawosławie, zdobyć zaufanie monachów i pogrążyć się z głową w nowej opowieści. Spytasz zapewne, co na to katolicka wiara? Wiara tu ni pri cziomNi pri cziom – nie ma nic do rzeczy. [3], Wład, wszak credo wyznajesz zawsze w czyimś rycie… Mówiąc cynicznie, użyłem starego chwytu, to znaczy zaproponowałem tuziemcom, w tym wypadku sołowieckim monachom, wspólne dzieło – przyjęcie Lacha do ichniej wiary! Przyznasz, że dla nich to gratka! Potem powtórzyłem ten sam chwyt w Kondzie Biereżnej, proponując tubylcom podłączenie wsi do prądu, a wcześniej w ten sposób dotarłem na wojnę w Abchazji z grupą kaukaskich najemników, łamiąc osobisty zakaz Tengiza Kitowaniego, szefa gruzińskiej Gwardii Narodowej, byłego wora w zakonieWor w zakonie – dosłownie „złodziej w zakonie”. W polskim slangu więziennym: grypsujący, to jest przestrzegający zakony świata przestępczego. Zakon „pod celą” obowiązuje jak reguła w klasztorze. W gruzińskim rządzie Eduarda Szewardnadze obaj „siłowi” ministrowie, Tengis Kitowani i Dżaba Joseliani, byli worami w zakonie.[4]… Skąd mogłem wiedzieć, że chwyt w stylu Günthera Wallraffa wywiedzie mnie tym razem na egipską pustynię?

Ojciec German to jeden z dwóch Wielkich Starców, jakich spotkałem w swym życiu. (Drugim był Redaktor…). Podszedłem po wieczornej modlitwie, jak Mielnica radziła. Już wychodził z chramu, spowolnił kroku, słysząc nie ruski akcent, przystanął i zmierzył mnie wzrokiem spod kukola od stóp do głów, po czym zaprosił do celi. Tonia mocno się zdziwiła, gdy o tym mówiłem, mnisi sołowieccy z reguły nie wpuszczali postronnych do celi. Wiedziałem, że pochodzi z Mołdawii i że jest bratem Zosimy, ekonoma klasztornego. Po zdjęciu kukola i riasy w celi wyglądał dużo młodziej. Wychudłą twarz o głęboko zapadniętych, jakby wyrzeźbionych w ciemnym drzewie policzkach, zarastała gęsta kasztanowa broda, włosy, przewiązane szarą wstążką, sięgały mu do pasa, miał na sobie stary powyciągany wełniany sweter i czarne spodnie od dresu o wypchanych kolanach. Po krótkiej modlitwie spytał, skąd przybywam do nich? Z Abchazji. Co tam robiłem? Byłem korespondentem na wojnie. A do Abchazji jak? Z Moskwy… Co tam robiłem? Po co przyjechałem ze Stanów do Rosji i kogo zostawiłem na poboczu? Czym zajmowałem się w Berlinie, o co strajkowałem w Gdańsku? Aż się „obudziłem” we Wrocławiu! Po dłuższej modlitwie ojciec German spytał, czemu się spieszę, krążąc po świecie jak wiewiórka w kołowrocie? Jeśli zatrzymam się, to zobaczę, że dalej dojdę. Zresztą i tak muszę poczekać na błogosławieństwo Patriarchy Aleksieja Wtórego. Na razie dał mi pleciony różaniec i pierwszy tom Dobrotolubija (rosyjskiej wersji Filokalii w przekładzie Wieliczkowskiego) do poczytania. A na progu celi rzucił:

– Można stranstwowat’ po swietie Marъ, nie wychodia iz kieli. Pust’ Marija Jegipietskaja opiekajet tiebiaMożna stranstwowat’ po swietie… – „Można włóczyć się po świecie, Marъ, nie wychodząc z celi. Niechaj Maria Egipcjanka czuwa nad tobą”. [5].

Wychodząc z klasztoru, zastanawiałem się, czemu Starzec sołowiecki zwrócił się do mnie imieniem świątobliwego Mara z Omaros, a powierzył pieczy Marii Egipcjance, byłej nierządnicy aleksandryjskiej? Czyżby mnie przejrzał i zasugerował, że moja żurnalistyka to rodzaj kurestwa? Jakby tam nie było – był praw! Na Sołowkach zatrzymałem się na dziesięć lat i w efekcie zaszedłem dalej… A raczej – dokąd indziej, niż pierwotnie zmierzałem.

Dobrotolubije stało się dla mnie wrotami do hezychazmu! Mając do dyspozycji bibliotekę sołowieckiego muzeum, gdzie ogromny zbiór książek z dawnej czytelni klasztornej przetrwał czasy SŁONSŁON – skrót: Sołowieckij Łagier Osobogo Naznaczenija. Kolebka i poligon Gułagu. Pierwszy łagier w Sowietach, zorganizowany na polecenie Feliksa Dzierżyńskiego. Kiedyś żartowaliśmy z profesorem Pawłem Wasiliewiczem Floreńskim, wnukiem słynnego filozofa, zamordowanego przez sołowieckich oprawców, że Polak Dzierżyński w przewrotny sposób próbował zrealizować utopię Józefa Jeleńskiego, ojca duchowego Seliwanowa, przywódcy sekty skopców… Otóż Józefowi Jeleńskiemu, który siedział na Sołowkach w klasztornej turmie, zarzucano, że jako Polak kastrował rosyjskich współbraci z pobudek patriotycznych, to znaczy chciał wytrzebić wszystkich Rosjan, żeby Polska była Polską. [6], mogłem buszować w nim do woli, wyławiając co rusz jakiegoś białego kruka z chaosu na półkach. Książki były nieskatalogowane i stały bez ładu. Soczinienija prepodobnago Maksima Greka, wydane w Kazaniu w latach 1859–62 w trzech tomach, odnajdywałem każdy tom w innym miejscu. Biblioteki pilnowała Lubow Siergiejewna, od dawna na emeryturze, lecz niegdyś zasłużona dla muzeum, a więc blokowała etat innym, dziergając coś całymi dniami dla wnuka. Maksima Greka myliła z Teofanem, a o tym, że mają jego dzieła, dowiedziała się ode mnie. Nie potrafię dzisiaj odtworzyć z pamięci, co znalazłem w muzealnej bibliotece Luby, a co mi dosłano z Moskwy (reprinty dorewolucyjnych wydań w opracowaniach najwybitniejszych znawców monastycyzmu wschodniego ukazywały się w czasie „Jelcynowskiej smuty” jak grzyby po deszczu…), aż trafiłem do dzisiejszych autorów. Na prace ojca Ilariona (Alfiejewa), który odkrył mi postać Symeona Nowego Teologa, do moskiewskiego mieszkania Sergieja Chorużego, matematyka, fizyka i teologa, tłumacza Jamesa Joyce’a i hezychasty – ten szerzej otworzył mi oczy na praktykę medytacyjną hezychazmu i na pożegnanie dał swój Diptich bezmołwija, a na koniec ojciec German podsunął mi pisma Ewagriusza z Pontu w opracowaniu Aleksieja Sidorowa, którego esej wstępny i obszerne glosy do tekstów zafrapowały mnie wielką erudycją i elegancją wykładu, ba, stały się niejako objawieniem nowego żanru – scholium. Dávila był dużo potem. Nie mówiąc o tym, że mistrz z Pontu, autor maksymy „siedź w celi i skupiaj myśli” stał się moim nauczycielem z Gerontikonu. Nie bez kozery nazywają go Filozofem Pustyni.

I wtedy trafiła do mnie książka Pustelnicy i demony, rzecz o Ojcach Pustyni, którą w tym samym czasie napisał profesor Przybylski z Instytutu Badań Literackich w Warszawie. Profesor na wstępie wyjaśniał, że będąc całe życie przyzwyczajonym do gardzenia plugawym układem społecznym, postanowił oddalić się na Pustynię, bo im bardziej marny jest nasz czas, im bardziej występy niby chrześcijańskich partii politycznych przywodzą na myśl podły szynk, tym bardziej potrzebna jest nam rozmowa z autorytetami, które tworzyły tradycję… Zrazu poczułem w nim brata-łatę z tego samego skituSkit – od koptyjskiego ϣⲓ(ϩ)ⲏⲧ – droga. Pośrednia droga pomiędzy anachoretyzmem i cenobityzmem, na ogół niewielka wspólnota (do dwunastu osób) w odosobnionej pustelni. Zwykle wokół starca zbierali się posłusznicy, chociaż wśród skitów staroobrzędowych Wyga – wspominał o tym Gawriił Dierżawin w swojej relacji z podróży po Karelii i Biełomorskim kraju – spotykało się skity koedukacyjne, gdzie starzec miał na posługi jedną, czasem nawet dwie posłusznice. Na Rusi „regułę skitu” wprowadził świątobliwy Nil Sorski, który zapoznał się z hezychazmem podczas swojego pobytu w klasztorach na górze Athos. Świątobliwy Nil Sorski był ojcem duchowym ruskiego hezychazmu, a zwalczający jego naukę niestjażatielnosti (wyrzeczenia się dóbr doczesnych) świątobliwy Iosif Wołokołamski był i jest patronem wszelkiej hierarchii cerkiewnej! W turmie jego klasztoru Wołokołamskiego siedział Maksym Grek, jeden z najciekawszych monachów tamtej epoki, na poły humanista, a na poły hezychasta. Grek do Moscovii trafił ze Świętej Góry na prośbę księcia moskiewskiego Wasyla III, który zwrócił się do atoskich starców, żeby przysłali kogoś, kto pomoże uporządkować mu bibliotekę. W Moscovii Grek poparł Nila Sorskiego i za to go posadzili. [7]. Nie znaczy to, że zgadzałem się ze wszystkim, co pisał. Dwie sprawy budziły mój zdecydowany sprzeciw. Po pierwsze, twierdzenie profesora, że pustelnicy z niechęci do świata materialnego wybierali miejsca szczególnie odrażające i niewygodne dla odosobnienia. Nie byłem ani na egipskiej pustyni, ani na syryjskiej, lecz wystarczył rzut oka na eremy sołowieckich mnichów – skity Isakowskij i Sawatijewskij – abym marzył o nich do dzisiaj. Podobne wrażenie zrobił na mnie skit na ostrowie Świętym w archipelagu Wałaamu, gdzie Aleksander Świrski, Weps z pochodzenia, miał widzenie Trójcy Świętej. Drugi człowiek po Abrahamie! Dlatego nie zgadzałem się z abbą Ryszardem. Anachoreci wybierali na swoje samotnie miejsca „pustynne”, z dala od światowej bieganiny i „puste” w kategoriach minimalistycznej estetyki. Monochromatyczne tło i bezkresny widnokrąg sprzyjały praktyce hesychii – wyciszeniu umysłu… I tutaj drugi sporny moment, chodzi o zdanie, cytuję: „W celi mnicha mowa wewnętrzna puszczała w obłędny ruch ogniste koło egzystencji ludzkiej, zapalone przez piekło: dialog Ja z Sobą”. Owszem, to prawda, ale inokъInokъ – dawne określenie monacha (monachos – pojedyńczy). Protojerej Diaczenko w Pełnym cerkiewnym słowniku wywodzi inoka od słowa inoj – drugi, inny, natomiast Nikon Czarnogoriec utwierdzał, że pochodzi od starosłowiańskiego inъ – jeden „[…] bo rozmawia z Bogiem samojeden w odosobnieniu dzień i noc”. Inokъ to ktoś, kto żyje samopas, inaczej niż drudzy. [8] po to siedział w celi, by to koło zatrzymać, nie paplać sam z sobą. Piekło zaczynało się dopiero wtedy, gdy nie potrafił. Mówiąc skrótem – praktyka hesychazmu polega na zatrzymaniu oddechu po wdechu oraz koncentracji umysłu na bezgłośnej „modlitwie Jezusowej”, co w jakiejś mierze przypomina wschodnie techniki medytacyjne z użyciem mantry. Barłaam z Kalabrii oskarżał hezychastów o herezję i pogardliwie nazywał omphaloskopoi, czyli „zapatrzeni we własny pępek”. Myślę, że Przybylski w istocie nie dotarł do Pustyni, bo celem inoka na Pustyni była święta bezmownośćBezmowność – używam tego słowa nie w charakterze terminu medycznego, w jakim bezmowność występuje u Dorosza, czyli jako: „niezdolność mówienia powstała skutkiem uszkodzenia nie narządów mowy, tylko mózgu; afazja”, lecz jako kalki z prawosławnego bezmołwija, stan poza mową. Aczkolwiek w dobie bezustannej gadaniny przez telefony komórkowe i ciągłego słowotoku mediów społecznych, bezmówność rzeczywiście może wyglądać na jakiś poważny defekt mózgu.[9], natomiast dla filologa – człowieka lubującego się słowami – na Pustyni zaczynają się schody. Słowami nie da wyrazić się tego, co się zdobywa w milczeniu.

Nawiasem mówiąc, całkiem niedawno dowiedziałem się, że Barłaam z Kalabrii, przeciwnik Grzegorza Palamasa w sporze z hezychastami, uczył greckiego Petrarkę po tym, jak przegrał z Palamasem i przeszedł na katolicyzm. I przypomniałem sobie, że od ich sporu Sergiej Chorużyj datował schizmę kulturalną między Zachodem i Wschodem i początek humanizmu we Włoszech. A przecież Ryszard Przybylski był Humanistą pisanym wielką literą, choć czasami korciła go bezmowność. Widać to zwłaszcza w późnych książkach, gdzie więcej zawierał poza słowami.

Nie oznacza to wcale, że pochód profesora na Pustynię się nie udał. Jej tchnienie unosi się nad jedną z ostatnich książek abby Ryszarda Ogrom zła i odrobina dobra. Tam w komentarzu do Księgi Koheleta przyznał się, że ze wszystkich zjawisk świata najbardziej przeraźliwym wydało mu się – zdanie! Nie słowo, a zdanie! Reguły gramatyki do tego stopnia zniekształcają myśl – twierdził po latach – że ta, jak ślepa jaskółka Mandelsztama, w popłochu ucieka do zamczyska niewypowiedzianego. Jednakże miłość do słowa zwyciężyła i Przybylski po powrocie z Pustyni napisał parę ważnych książek. Były to komentarze w esejach do wielkich tekstów europejskiej kultury – od mitów greckich i biblijnych do poezji Michała Anioła, do Eliota, Mandelsztama i Różewicza. Dla mnie jego eseje to prawdziwe scholia do tekstu implicité, rozumianego jako „hipertekst” kultury europejskiej. Tym bardziej, że poza dziełami literatury profesor komentował też malarstwo (dramat rodzinny w ikonach Rażdiestwa w eseju Ikona mojej matki – to majstersztyk!) i muzykę (wspaniały esej o myśli Chopina, którą porównał do lotu jaskółki i zastanawiał się, jak zapisać trajektorię jej lotu w słowach), często ilustrując jedno drugim, wyciągając na jaw ich ukryte koniunkcje tudzież pokazując odzwierciedlone w sobie wzajem. Wędrując duktem jego pisma i oglądając po drodze krajobrazy najznakomitszych dzieł sztuki i kultury europejskiej, można się czasem przybliżyć do granicy tego, czego zdaniem ogarnąć nie podobna… Abba z Akermańskiej, pamiętający lekcję Pustyni, potrafi to pokazać w prześwitach „między słowami”. I tym jego teksty odróżniają się od scholiów Gómeza Dávili!

Profesor Przybylski próbował pochwycić myśl w ruchu, jak ktoś, kto chciałby utrwalić lot motyla, odbłyski barwnych plam na skrzydłach i rytm powietrza nimi wywołany, a Gómez Dávila przyszpilał myśli niczym łuskoskrzydłe. Zbiory jego scholiów to kolekcje nieżywych fraz. Nie są zapisem drogi błądzącej myśli, lecz klaserem wysuszonych trupków, przekłutych szpilką i przechowywanych pod szkiełkiem. Choćby bajał, że każda z jego fraz to „chromatyczne dotknięcie kompozycji pointilliste”i roił sobie, że czytane razem dadzą płótno na miarę Seurata, w rzeczywistości powielał parę fraz na różne łady z nadęciem kaznodziei. Ten kaznodziejski ton najbardziej mnie u niego mierził. Widzisz, Wład, nie dowierzam ludziom, którzy wiedzą na sto procent! I głoszą swe frazesy jak z ambony, na przykład: „Prądy historyczne zmierzają w dobrym kierunku jedynie w okresie od V do XII wieku”. Wyczuwam w tej frazie pewność każącego, podczas kiedy scholia to zaledwie objaśnienia do wątpliwych słów i niepewnych terminów czy też obcych wtrętów, to rodzaj komentarza, nierzadko wskazujący na parę sposobów interpretacji danej lemmy (wyrazu lub grupy wyrazów omawianych w scholiach), wynikających chociażby z różnych znaczeń słowa. Scholium Gómeza zazwyczaj w jednym zdaniu jest pewnikiem, natomiast abba z Akermańskiej nigdy nie był pewien – jako filolog! – czy „reguły języka pomagają w narodzinach objawionej, chociaż bezkształtnej jeszcze myśli, czy też uśmiercają już pierwszy jej błysk”.

Tuszę, że z powyższego zrozumiesz, dlaczego nie spełniam zapowiedzi z poprzedniego listu do Ciebie i nie zatrącam nawet o rozważania Gómeza na temat Boga, Kościoła czy religii. Jego miłość do hierarchii (w każdym tego słowa znaczeniu) jest mi jak najdalsza, pod ręką mam trapistę Mertona, który medytował z buddyjskim lamą w Himalajach i przyjaźnił się mistrzami zenu i taoizmu, czy też pastora Bonhoeffera, który z celi śmierci pisał w listach do najbliższych o chrześcijaństwie bezreligijnym, gdyż „czas religii minął”, póki go nie powiesili 9 kwietnia 1945 roku. Dlatego właśnie, niejako w odpowiedzi na Dávilę, pozwoliłem sobie na lekcję o abbie z Akermańskiej.

Na koniec myślę, że mógłbyś na pierwszy ogień wziąć jego Baśń zimową. Esej o starości. Zaczął go, mając sześćdziesiąt sześć lat, a kończył pod siedemdziesiątkę, czyli pracował nad nią w naszym wieku. Zabawne, że zaczął od bliskiej Gómezowi myśli o demokracji parlamentarnej jako systemie politycznym, który umożliwia przejęcie władzy przez miernoty i wszelakiego rodu szalbierzy przekształcających nasze życie w społeczny bajzel i skazuje na śmierć Sokratesa jako „wroga ludu”. Książka-esej składa się z czterech części poświęconych kolejno poematowi Michała Anioła, godnemu stanąć, według Przybylskiego, obok hymnu z Księgi Eklezjastesa, Gerontion Thomasa Eliota, wierszowanych lamentów Jarosława Iwaszkiewicza i arcydzieła liryki Tadeusza Różewicza wicher dobijał się do okien… Zapewniam Cię, Wład, będziesz miał wspaniałą ucztę czytelniczą na okres Wielkiego Postu. Memento mori, poká.

Procida, 10 marca 2021

Post scritpum
 

Wyobraź sobie, że mój poprzedni list do Ciebie wywołał burzę w głowach paru znajomych, zarówno redaktorki prawicowego portalu, jak i sympatyka lewicowych pochodów w średnim wieku, profesora literatury na uniwersytecie, a więc ludzi, którzy powinni znać się na żanrach. I z jednej, i z drugiej strony padł zarzut o plotkarstwo, co w jakiś sposób ukazuje, że obie strony myślą tak samo, chociaż o czym innym. Powtarzam, nie dziwiłby mnie taki zarzut w ustach niedouczonej studentki, ale redaktorka i wykładowca literatury? List jako żanr literacki ma swoje określone przywileje, jakich nie ma reportaż czy esej. Nie tylko dopuszcza większą swobodę w skakaniu z tematu na temat i zmiany rytmu, kiedy się zechce, lecz pozwala także na plotki o wspólnych znajomych wplatane pomiędzy rozważania o życiu i o śmierci a obrazki z dzieciństwa, uwagi o pogodzie i przepis na bigos… Wystarczy sięgnąć do historii żanru, choćby do Listów Horacego, plotkującego o Bajach, dokąd na wczasy zjeżdżali najbogatsi Rzymianie, do korespondencji Petrarki, za życia ogłaszającego wybór swoich listów, w których roztrząsał o kulisach dworu królewskiego w Neapolu, czy też do Listów z podróży naszego Odyńca, u którego aż roi się od plot z życia elit europejskich tamtych lat… Wasilij Rozanow publikował swoje dziennikowe zapiski „prawie na prawach rękopisu”, dlaczegóż by więc listy do konkretnego czytelnika nie ogłaszać „prawie na prawach prywatnej korespondencji”. Komu to się nie podoba, niechaj nie czyta, widać nie do niego adresowane.

W rzeczy samej nie chodzi o plotkę, lecz o to, że jestem niepoprawny, bo piszę to, co chcę powiedzieć, a nie to, na co „etykietka” pozwala (biorę ją w cudzysłów, bo chodzi zarazem o małą etykietę i o nalepkę na człowieka typu: „heterolub” czy „homofob” i im podobne). Może dlatego miałem problemy od swojej pierwszej „publikacji”. W wieku trzynastu lat ułożyłem epitafium dla dziada Pawła we Wrocławiu, a dozorca parafialny opiekujący się cmentarzem długo nie wyrażał zgody, żeby go wykuć na płycie nagrobnej, nie spodobał mu się wers: „Śpij w opiece drzew”, żądał, by było: „Śpij w opiece Boga”. Wtenczas upór rodziny pokonał cmentarnego stróża i moja wersja do dziś widnieje na mogile dziada Pawła na Cmentarzu Grabiszyńskim. Potem nie było już tak łatwo, gdyż objęła mnie czujna cenzura państwowa i cała moja opozycja do systemu komunistycznego polegała na sprzeciwie wobec knebla – od redagowania pism wrocławskiego SKS, poprzez kolportaż wydawnictw Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOWA na terenie Dolnego Śląska, do zajęć z literatury emigracyjnej w ramach TKN, nie mówiąc o „Solidarności” (dzisiaj owe skróty mało komu coś mówią, nie ma po co ich rozkminiać). A jeszcze później, po upadku komunizmu w Polsce, ocenzurowała mnie redakcja tygodnika, do której słałem korespondencje z Berlina Zachodniego jako Mathilde Weckler, moja prababka. Chłopcy tłumaczyli się naciskami z kurii. Poszło o Klausa, który do zgonu opiekował się partnerem chorym na AIDS, a po jego śmierci rodzina zmarłego nie dopuściła do udziału Klausa w pogrzebie i pozbawiła pamiątek po ukochanym człowieku, wyrzucając z ich wspólnego domu. Wtedy w Polsce panowała histeria wokół Stowarzyszenia MONAR, które usiłowało coś zrobić z chorymi na AIDS, zderzając się ze strachem i agresją otoczenia wobec swoich ośrodków. Pomyślałem zatem, że pokażę, jak z problemem radzą sobie w Berlinie Zachodnim. Tekst pisałem z „punktu widzenia” geja, co zostało uznane przez kurię za propagandę… sodomii. Oddałem artykuł gdzie indziej, sam zaś wyjechałem z Polski we wrześniu 1990 roku na dobre.

Od tej pory żyję poza granicami kraju we własnym tynie i odwykłem już od zacietrzewienia, które sprawia, że byle słowo skłania do wymachów na oślep cepem na czarownice. Dlatego właśnie, żeby nie młócić ozorem po próżnicy, dałem przykład Renaty Lis, czołowej dzisiaj bojowniczki LGBT i nie była to plota. Opisałem zdarzenie, w którym uczestniczyłem, a nie słuchy z cudzych ust. Nie chodziło o to, że wolała willę Muntche’a na Capri niż dom Wilka na Procidzie, ani o to, że zmyśliła chorobę, by się wymigać, chociaż łgania nie znoszę. Podjąłem ten temat, ponieważ wkurza mnie zwalanie własnej winy, w tym wypadku jawnego kłamstwa, które raptem wylazło na jaw, na drugiego, wobec kogo się zawiniło, używając do tego nabojów z arsenału ulicznej walki politycznej. Nie tego oczekiwałem od Renaty.

– Jest to wybór poety, który nie zapisał się w historii literatury polskiej w sposób wystarczający i wyciągnięciu z zapomnienia poezji Markiewicza przede wszystkim jest ten wybór poświęcony – mówi Łukasz Żurek, polecając Aaa!… 111 wierszy! Jarosława Markiewicza. – Cały wybór da się rozpiąć na takich dwóch biegunach.

Więcej w nagraniu.