Eseje Józefa Wittlina to niezwykle ważna część jego spuścizny. Gdyby przyjąć na chwilę – z gruntu niestosowne wobec tak wybitnego artysty pióra – kryterium ilościowe, trzeba by zauważyć, że Wittlinowska eseistyka wielokrotnie przekracza objętością pozostawione przezeń dzieła epickie i liryczne razem wzięte, a równać się z nią mogłaby jedynie działalność epistolograficzna pisarza. Rangę tej eseistyce nadała decyzja Jerzego Giedroycia, który w 1963 roku doprowadził do opublikowania w Paryżu Orfeusza w piekle XX wieku, zbioru zredagowanego przez samego autora. Tom ten utrwalił w świadomości odbiorców miejsce Wittlina wśród najlepszych polskich eseistów. Był też w chwili pierwszego wydania wymownym znakiem ciągłości polskiej kultury mimo hekatomby drugiej wojny światowej i całkowicie zmienionych po 1945 roku realiów.

Niniejsza książka to zbiór tekstów, który nazwać by można „cieniem” czy „sobowtórem” kanonicznego Orfeusza w piekle XX wieku. Weszły w jej skład wypowiedzi, które nie znalazły się w owym eseistycznym opus magnum i które siłą rzeczy pozostają w jego cieniu, nawet jeżeli były już wcześniej przedrukowywane w wydaniach książkowych. Są to wypowiedzi rzadziej komentowane i z całą pewnością mniej znane, choć głębią myśli i wyrazu nierzadko dorównują one tym pomieszczonym w Orfeuszu… Opublikowano w tej edycji teksty, które wtórują Orfeuszowi…, dopowiadają zawarte w nim myśli albo ukazują drogę dochodzenia pisarza do wyrażonych tam sądów i przekonań. Lektura zebranych tu artykułów pozwala szybko uzmysłowić sobie, że podejmowane przez Wittlina decyzje o tym, które teksty włączyć do Orfeusza…, a z których zrezygnować, nie były uzależnione od jakości i ważkości szkiców. Wiele prezentowanych tutaj „tekstów rozproszonych” to utwory znakomite, wiele z nich to również wypowiedzi niezwykle ważne i sam autor musiał zdawać sobie z tego sprawę. Przypuszczać należy raczej, że do niektórych esejów czy recenzji niewłączonych do Orfeusza… Wittlin po prostu nie miał dostępu w chwili układania całości wyboru, pozostawał wszak w warunkach emigracyjnego odcięcia od bibliotecznych źródeł krajowych. Z kolei inne teksty, pisane już w Ameryce, wymagałyby tłumaczenia z języka angielskiego albo wydawały się – być może – silnie związane z miejscem pierwodruku i nie zostały uznane za dość wymowne w izolacji od oryginalnego kontekstu.

(fragment wstępu, Katarzyna Szewczyk-Haake)

Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Kanon Polski.

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
Opracowanie krytyczne i redakcja naukowa: Katarzyna Szewczyk-Haake
Redakcja: Paweł Cieślarek
Korekta: Anna Hajduk, Elżbieta Zarych
Skład i łamanie, przygotowanie do druku: Alicja Stępniak
ISBN: 978-83-66765-66-5

Przedstawiany czytelnikowi wybór prac Jana Tomkowskiego Słoneczne gospodarstwo. Szkice o literaturze polskiej przynosi studia, szkice i drobne artykuły napisane w ciągu minionych czterdziestu lat. Znalazły się tu wyłącznie teksty poświęcone literaturze polskiej. Najwcześniejsze, jeszcze z lat 70. i 80. minionego wieku, dotyczyły mistyki europejskiej i jej recepcji w poezji romantycznej. Już wówczas autor traktował wiek XIX jako całość, poszukując również w drugiej połowie stulecia śladów zainteresowania problemami metafizycznymi, zjawiskami paranormalnymi, teorią snów. Z tego punktu widzenia szczególnie interesującym przedmiotem badań okazała się twórczość Bolesława Prusa. Teksty poświęcone ówczesnej poezji, atakowanej często przez pozytywistycznych krytyków literackich, zmierzały do rehabilitacji pewnego fenomenu artystycznego, niesłusznie zepchniętego na margines. Dopełnieniem studiów nad literaturą polską XIX wieku stały się opracowania poświęcone Miriamowi, Żeromskiemu, Micińskiemu, a przede wszystkim Wyspiańskiemu.

Skupiając się na szeroko pojmowanej literaturze XIX wieku, postrzeganej jako najświetniejsza epoka dominacji książki w życiu człowieka (jej symbolem staje się „Biblioteka” przeciwstawiana „światu”), autor publikował systematycznie swoje przemyślenia dotyczące poezji i prozy XX wieku. Także i w tym przypadku nie ograniczał się do twórczości jednego pisarza, gatunku czy nurtu. Dążył raczej do naszkicowania pewnej całości, dlatego gdy pisał o nowatorach, takich jak w okresie międzywojennym Gombrowicz czy Schulz, nie lekceważył kontynuatorów tradycji, takich jak Dąbrowska. Spośród poetów powojennych analizował najczęściej lirykę Herberta, Grochowiaka, Rymkiewicza. Wiele miejsca w refleksji Jana Tomkowskiego zajął polski esej, od Norwida poczynając.

Badacz literatury XIX i XX wieku okazjonalnie sięgał po tematy nietypowe, analizując nawet twórczość Reja i Kochanowskiego, a także przywołując barwny obraz staropolskiej kuchni uwiecznionej w literaturze.

Tom II zbioru rozpoczynają analizy na temat dzieł Wyspiańskiego, a kończą szkice o Herbercie.

Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Kanon Polski.

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
Redakcja: Katarzyna Płachta
Korekta: Marek Urbaniak, Alhelí Málaga Sabogal
Skład i łamanie, przygotowanie do druku: Olga Radziszewska
ISBN: 978-83-67170-52-9

Prof. Wojciech Kruszewski przygotował nową edycję Dziadów litewskich. Edycja ma charakter krytyczny i zawiera dokumentację dla wszystkich autoryzowanych przez Mickiewicza edycji. W aneksie znajdują się fotografie i transliteracje materiałów związanych z genezą tego dzieła, w tym tak zwane Dziady I, studium o języku Mickiewicza autorstwa prof. Henryka Dudy oraz obszerna bibliografia.

Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach zadania Kanon Polski.

Wydawnictwo: Fundacja Augusta Hr. Cieszkowskiego
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
ISBN: 978-83-65787-73-6

Nie pochlebiaj Cieniowi! o! Ulissie – szlachetny
synu Laerta – wolałbym pomiędzy wami być pachołkiem
ostatniego wyrobnika, nieposiadającego
ziemi, mającego pług za całą własność i zaledwo
zdolnego wyżyć, aniżeli panować jak Monarcha
– nad narodem umarłych!
– Odyseon

Nim jednak będziemy mogli powiedzieć, że wielopokoleniowe prace nad „kanonicznym” wydaniem norwidianów zostały zakończone, warto pokusić się o udostępnienie jednej z najcenniejszych części tej wielkiej spuścizny dla szerszego grona miłośników szczęśliwie przywracanego kulturze narodowej poety. Wybór tego horyzontu czytelniczego wymusza pewne ograniczenia w aparacie komentatorskim, głównie w zakresie szczegółowej dokumentacji dziejów tekstu, choć samo dzieło przez mnożenie dokumentacji nie staje się „łatwiejsze” (popularniejsze), a spojrzeniu tekstologa nie musi przecież ściśle odpowiadać doznanie czytelnika.

Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach zadania Kanon Polski.

Wydawnictwo: Fundacja Augusta hr. Cieszkowskiego
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
ISBN: 978-83-657-8775-0

Na tom składają się rozprawy powstałe na przestrzeni kilkudziesięciu lat niezależnie od siebie, ale w jakimś sensie tworzące całość. Były one wygłaszane i publikowane po polsku i za granicą (te zostały przetłumaczone), niektóre – połączone, przeredagowane i opatrzone ilustracjami, inne napisane ostatnio. Są one pogrupowane w duże rozdziały wedle ogólnych kategorii stworzonych na rzecz tej książki i dotyczą dzieł poety oraz ich bliższych lub dalszych kontekstów.

Przedmiotem omówienia oraz interpretacji są kategorie literackie, estetyczne i filozoficzne oraz idee, takie jak: intertekstualizm, komparatystyka, wzniosłość, liryzm, tragizm, optymizm, narodowy lub ponadnarodowy charakter utworu, literatura a muzyka, perspektywa historyczna i religijna, mistycyzm, mesjanizm, kwestia poznania, rola pamięci oraz koncepcja człowieka – jego tożsamość i charakter, wolna wola, postawa i powinność, wyzwania, przed jakimi staje, stosunek do śmierci wreszcie. Konteksty poszczególnych kategorii oraz idei, od Starożytności poprzez wieki późniejsze, sięgają aż do literatury XX-wiecznej, tak polskiej jak obcej, przy uwzględnieniu historii. Dwa rozdziały poświęcone zostały najważniejszym dziełom Mickiewicza: Dziadom oraz Panu Tadeuszowi, w pozostałych pojawiają się też inne utwory – od młodzieńczych wierszy po późną lirykę, a także po wykłady paryskie.

Z całości wynika obraz spójnej (mimo upływającego czasu) aksjologii Poety: postawy etycznej oraz estetycznej Adama Mickiewicza. To ona stanowi w istocie myśl przewodnią tak omawianych dzieł, jak podejścia badawczego do nich.

Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach zadania Kanon Polski.

Wydawnictwo: Wydawnictwo Avalon
Miejsce i rok wydania: Kraków 2021
ISBN: 978-83-7730-594-2

Niniejsze wydanie wszystkich części Dziadów Adama Mickiewicza poprzedza obszerny wstęp dotyczący między innymi kompozycji dramatu, najważniejszych idei romantycznych oraz świata wartości Poety: tekstowi towarzyszą liczne przypisy i komentarze. Jako uzupełnienie w Aneksie przytoczone zostały stanowiące kontekst dokumenty, miedzy innymi: plany powstania dalszych części Dziadów rozważania w wykładach paryskich n temat “dramatu słowiańskiego”, wstęp do wydania francuskiego, fragmenty eseju George Sand mającego za temat Dziady, bajka Goreckiego, wyimki z korespondencji filomatów na temat sceny więziennej Dziadów, fragmenty Państwa i Uczty Platona.

Wydanie jest bogato ilustrowane: na szczególną uwagę zasługują zachowane portrety rzeczywistych bohaterów sceny więziennej Dziadów części III, przybliżając ich nam i podkreślając realizm dramatu Mickiewicza.

Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach zadania Kanon Polski.

Wydawnictwo: Wydawnictwo Avalon
Miejsce i rok wydania: Kraków 2023
ISBN: 978-83-7730-598-0

Dorota Siwor
Wyobrażone, nieminione… Czytanie Nowaka [fragment]

Wyobraźnia i trwanie spotykają się w twórczości Tadeusza Nowaka, choć mogłoby się wydawać, że należą do różnych porządków. Jednak autor Psalmów ma tę niezwykłą umiejętność łączenia, scalania, godzenia odmienności i przeciwieństw tak, by jednocześnie nie traciły swej odrębności. Dlaczego akurat te pojęcia pojawiają się w tytule niniejszego tomu? O „niepodzielnej wyobraźni” mówił sam poeta, w innym miejscu wyznając: „Jestem stronnikiem wielkiej wyobraźni, całopalnego wyrażania myśli i uczuć. Wierzę, że tylko wyobraźnia wiążąca to, co nie da się związać, mówiąca to, czego nie da się powiedzieć, jest ostateczna i jedyna”. Kształt ulotnych wyobrażeń raz utrwalony w słowie nie przemija, trwa, a jednocześnie dzięki kolejnym odczytaniom nie zastyga.

Od książkowego debiutu Tadeusza Nowaka minie niebawem siedemdziesiąt lat, od jego śmierci upłynęło ich już ponad trzydzieści. Twórczość obejmująca czterdzieści lat pisania była wielokrotnie przedmiotem badań, analiz i interpretacji. Okres największej popularności przypadł na lata 60. i 70. ubiegłego wieku – czas triumfu prozy tak zwanego nurtu chłopskiego. W latach 80. pojawiają się pierwsze całościowe opracowania tej twórczości, zwłaszcza ważna książka Rocha Sulimy, do dziś jednak ukazało się takich syntetyzujących publikacji zaledwie kilka. Trudno też z pewnością stwierdzić, że poezja i proza Nowaka są powszechnie znane, choć mają one grono entuzjastów, także wśród młodego pokolenia polonistów.

Już w pierwszych recenzjach tomików (po drugim debiucie w 1956 roku – zbiór Prorocy już odchodzą) lub krótkich omówieniach krytycy dostrzegli swoistość Nowakowego obrazowania, oryginalność jego poetyki. Jako jeden z pierwszych zaakcentował znaczenie wyobraźni Kazimierz Wyka w szkicu z 1959 roku, uznając także, iż autor Jasełkowych niebios w obrazowaniu idzie tropem Czesława Miłosza i Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Wyka dostrzegał także znaczenie autoironii i groteski, które pozwalają uniknąć sielankowego przedstawiania wyidealizowanej wsi.

Oczywiste, że wieś od początku stanowi uniwersum Nowakowej poezji. Łatwość tej konstatacji bywała zwodnicza, pojawiały się odczytania zdeterminowane przez kontekst biograficzny i generacyjno‑społeczny. Wiejskie pochodzenie w połączeniu z tematyką wielu wierszy skłaniało komentatorów do wysuwania na plan pierwszy właśnie chłopskości, co prowokowało łatwe przyporządkowania. Szczęśliwie jednak rozpatrywanie twórczości Nowaka pod tym kątem przynosiło też konstatacje niezwykle trafne. Jan Błoński w obszernym tekście z 1972 roku, zatytułowanym Pieśniarz chłopskiego plemienia, pisze o jednym z centralnych w tym czasie doświadczeń podmiotu Nowakowych wierszy: poczuciu rozdwojenia tożsamości na „ja” wiejskie i „miejskie” (Psalm o nożu w plecach) oraz poczuciu winy wobec zdradzanego dzieciństwa. Przenikliwie dostrzega Błoński, że świadomość odchodzenia w przeszłość dawnej kultury wsi, świata wspólnoty i jej zasad staje się najistotniejszym impulsem Nowakowych działań twórczych. Pozostaje też w nierozerwalnym związku z jednostkowym poszukiwaniem własnej tożsamości. Badacz zwraca uwagę na znaczenie obrzędowości – tylko wzorowanej na konkretnych ludowych obyczajach – „rytuałów plemiennych”, magii dla budowania osobistej mitologii poety.

W latach 60. zaczynają się ukazywać tomy Nowakowej prozy. W ciągu kilku zaledwie lat (1962–1968) wydanych zostaje ich aż pięć, z których powieść A jak królem, a jak katem będziesz ugruntowuje pozycję Nowaka‑prozaika, przynosi autorowi uznanie i nagrody. Henryk Bereza pisze wówczas: „Tadeusz Nowak jest bezspornie najoryginalniejszym pisarzem swego pokolenia. Ta oryginalność nie była tak widoczna, dopóki Nowak uprawiał jedynie twórczość poetycką”. A to dlatego, że świat wykreowany przez autora Obcoplemiennej ballady w opowiadaniach i powieściach cechuje ta sama poetycka wyobraźnia, która decydowała o swoistości jego poezji. Bereza charakteryzuje też właściwy tej prozie oryginalny język, za jego wyznacznik uznając „totalną antropomorfizację”. Oryginalność metody twórczej ujawnia się w uczłowieczaniu zdezintegrowanej fizycznie i duchowo jednostki, co – jak zauważa Bereza – umożliwia Nowakowi zmierzenie się z problematyką moralnego wymiaru wojny i jej kwintesencji – aktu zabijania (Takie większe wesele, A jak królem, a jak katem będziesz). Ostatecznie definiuje badacz zadanie pisarskie wyznaczone sobie przez Nowaka jako zadanie ocalenia raju. I choć Bereza nie używa pojęcia mitu, dostrzega – istotne dla późniejszych interpretacji – konstytutywne właściwości tej prozy.

Publikacja powstała dzięki wsparciu finansowemu Instytutu Literatury w ramach Tarczy dla Literatów.

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
Korekta: Paulina Bieniek, Anna Kędroń
Skład: Anna Papiernik
ISBN 978-83-67170-76-5

Wprowadzenie [fragment]
Apofatyczność utożsamiana jest zwykle z tradycją teologii negatywnej, w uproszczeniu definiowanej jako teologia oparta na przekonaniu o niepoznawalności i niewyrażalności Boga. Usystematyzowana została we wczesnym średniowieczu przez Pseudo-Dionizego Areopagitę, a z czasem posłużyła za fundament chrześcijańskiego mistycyzmu. W najwęższym znaczeniu jest to więc pewien ustalony w zamierzchłej przeszłości kanon myśli teologicznej związanej z określoną konfesją. Współcześnie dionizjański apofatyzm przeżywa jednak swoisty renesans. Poddaje się go reinterpretacjom, bada związki i analogie chrześcijańskiej apofatyki z judaizmem, zaś różne z gruntu teologiczne pojęcia są anektowane przez filozofię oraz literaturoznawstwo – gdzie formuły negatywne wyraźnie zyskują prymat. Z różnymi aspektami apofatyczności coraz częściej bywają kojarzone zjawiska na wskroś współczesne, takie jak nihilizm, tendencje post- i resekularyzacyjne, kryzys przedstawieniowości czy pamięć i postpamięć Zagłady, o której jeden z bohaterów tej książki mówi w kategoriach „negatywnego sacrum”. Przyjęta tutaj perspektywa obejmuje wszystkie te konteksty, a koncepcja poetyka pofatycznych stanowi ramę interpretacyjną, pozwalającą odczytać dwa reprezentatywne dla nowoczesności dzieła poetyckie przez pryzmat ich literackiej teologiczności, w powiązaniu z historycznymi dramatami i artystycznymi przełomami XX wieku oraz zagadnieniem przemian w pojmowaniu conditio humana.

Wyjściową tezą mojej pracy jest wyrażone w tytule założenie, że poetyki Aleksandra Wata i Piotra Matywieckiego są apofatyczne, a raczej: mogą być odczytywane jako apofatyczne i stanowi to kierunek interpretacji wartościowy poznawczo. Apofatyczność to ich właściwość dystynktywna, umożliwiająca odróżnienie tych twórczości od innych oraz zestawienie ich ze sobą na podstawie konkretnych cech. Jest ona także jakością charakterystyczną dla nowoczesności, dającą się odnaleźć i u innych twórców, choć w przypadku omawianych autorów wyraźnie wzmocnioną. Tradycja teologii negatywnej służy za kontekst, który oferuje wyjątkowo przystający do tych dzieł (jak również stojących za nimi biografii) model doświadczenia duchowego i jego wyrażania. To model będący niedomkniętą strukturą, który poddaje się schematyzacji, ale też wymyka się z niej – jest czymś paradoksalnie (w swoim niedookreśleniu oraz wewnętrznych sprzecznościach) klarownym i spójnym, co można nazwać po foucaultowsku „systemem myślenia”.

Swoista wieloaspektowość myśli apofatycznej, integrującej element refleksyjny z wyobraźniowym, a intelektualny z duchowym, ma swoje źródło w triadycznym modelu klasycznej apofazy. Jest ona jedynie w uproszczeniu sprowadzalna do stosowania kategorii negatywnych. Tak naprawdę obejmuje złożony proces formułowania pozytywnych twierdzeń na temat absolutnego sensu (tradycyjnie utożsamianego z Bogiem), zaprzeczania ich zasadności przez wprowadzanie określeń negatywnych – a wreszcie wykluczania adekwatności jednych i drugich. Prowadzi to do uznania względności wszelkiej mowy; tym samym otwiera na brak sensu, ale brak ten jest sensotwórczy: rozluźnia sieć uwarunkowań i pozwala na świadome rekonstruowanie znaczenia. Greckie apofaticos przyjęto tłumaczyć jako „przeczący” lub „negatywny”. Mówiąc o apofazie, należy jednak rozróżnić terminy apophasis („zaprzeczenie”, „negacja”) i aphairesis („usuwanie”, „odebranie”, a także „abstrakcja”). Afereza jest jednym z etapów na drodze apofazy – procesem pośrednim, polegającym na usuwaniu nadmiaru pozytywnych stwierdzeń oraz przekształcaniu określeń dosłownych w pojęcia abstrakcyjne. Apofaza, pojmowana szerzej, kieruje aż do „zamilknięcia pojęć” (ideałem jest tutaj milczenie mistyczne), ale rozpoczyna się od ich wprowadzania, afirmacji pozytywności, która ulega potem – po odkryciu niemożności właściwego nazywania boskości, a w konsekwencji: właściwie czegokolwiek – zanegowaniu i odrzuceniu, kiedy aferetycznie usuwa się to, co zbędne. Dalej następuje zaprzeczenie wszelkiej pozytywnej wiedzy i wykroczenie poza ramy pojęciowości. Apofatyczna logika zaprzeczania nie jest więc czystą (właściwie zaś: zredukowaną), ostateczną negacją. To negacja, która zachowuje w sobie pamięć o przeszłej, naiwnej afirmacji – i zawiera potencjał afirmacji przyszłej, świadomej; dąży do pełni, której nieosiągalność nie unieważnia podejmowanych ustawicznie intelektualnych i duchowych wysiłków. Przeciwnie: nadaje ona kierunek myśleniu i egzystencji, pobudza podmiotowość do rozwoju, a dzięki temu przeciwdziała stagnacji i jałowemu relatywizmowi, otwiera na inność. Owo otwarcie wynika ze świadomości, która uzyskiwana jest dzięki krytycznemu namysłowi i ciągłemu przekraczaniu ustalonego sensu. Jako taka apofatyka zdaje się odpowiadać późnonowoczesnej duchowości, ustanawiającej „świat uświadomionej i zaakceptowanej przygodności”: rewers albo negatyw przednowoczesnego świata ducha, będącego „światem konieczności uświadomionej”.

Tytułowa metafora negatywów przywołuje szereg znaczeń, które wiążą się z apofatycznym modelem poznania i wyrażania. Negatyw to zapis bardziej pierwotny niż naświetlone zdjęcie, ale pozbawiony wartości tradycyjnej mimesis – odrealniony, groteskowy, jawnie daleki od rzeczywistości, którą odbija; niegotowy, fikcjonalny i tymczasowy. Jest zaprzeczeniem wiernego odwzorowania, a jednocześnie jego graniczną realizacją. Sytuuje się między rzeczywistością utrwaloną, ale już nieistniejącą, i jej zapisem – zaistniałym, trwałym, choć nie-rzeczywistym; materialnym, lecz przynależnym raczej do świata myśli i wyobraźni niż materii. Obraz negatywowy w momencie naświetlenia staje się obrazem utajonym, niewidocznym, czekającym na wywołanie, które – gdy już nastąpi – z jednej strony zbliża do tego, co postrzegane jest jako prawdziwe, z drugiej: wytwarza złudzenie, że udało się uchwycić i unieruchomić rzeczywistość – w swojej istocie niezmiennie dynamiczną, płynną i nieskończoną. Apofatycznie pojmowana sztuka utrwalania, również twórczość poetycka, wydaje się zawierać takie właśnie elementy: negatyw, pozytyw (który ostatecznie okazuje się równie „prawdziwy” i „nieprawdziwy” jak negatyw) oraz obraz utajony. Temu rozwarstwieniu towarzyszy świadomość, że prawda nie daje się nigdy uchwycić, zawsze pozostaje w swojej pełni ukryta poza zasięgiem poznania i zrozumienia – próby jej uchwycenia i utrwalenia są jednak nieodzowne i wartościowe. W procesie tworzenia, ale też interpretowania dzieła uobecnia się bowiem, choć w śladowej postaci, coś wykraczającego poza wyrażalność, uprzedniego względem niej – co jednocześnie pochodzi z przyszłości, pozwala na aktywne postępowanie naprzód. Poetycka logika zaprzeczania jest w istocie logiką przekraczania – znoszenia zarówno kategorii pozytywnych, jak i negatywnych, a tym samym nieustannego wychylania się ku temu, co nieznane.

Streszczenie
Celem rozprawy jest zbadanie twórczości Aleksandra Wata i Piotra Matywiec­kiego w kontekście apofatyzmu rozumianego jako nurt w teologii, sposób kry­tycznego myślenia w duchu hermeneutyki oraz pojęcie z zakresu literackiej reprezentacji doświadczenia. Apofatyczność utożsamia się zwykle z tradycją teologii negatywnej, opartej na przekonaniu o niemożności poznania i opisania Boga. Jako apofatyczne bywają jednak określane także problemy na wskroś współczesne: nihilizm, postsekularyzm, kryzys przedstawieniowości czy pamięć i postpamięć o Zagładzie. Przyjęta tutaj perspektywa obejmuje oba te aspekty, a koncepcja poetyk apofatycznych stanowi nadrzędną ramę interpretacyjną, która pozwala odczytać dwa reprezentatywne dla nowoczesności dzieła przez pryzmat ich literackiej teologiczności, w powiązaniu z historycznymi dramatami i artystycznymi przełomami XX wieku oraz zagadnieniem przemian conditio humana. Pierwszy rozdział służy za zaplecze teoretyczne: określa nastawie­nie badawcze i aparat pojęciowy, przybliża podstawowy model apofatycznego poznania i wyrażania, a także uzasadnia umieszczenie analizowanych poetyk w takim kontekście. Rozdziały drugi oraz trzeci stanowią osobne opracowania monograficzne twórczości Wata i Matywieckiego. W podsumowaniu podjęta zostaje próba porównania tych dwóch dzieł oraz wyspecyfikowania głównych cech poetyki apofatycznej.

Summary
The aim of the dissertation is to study the works of Aleksander Wat and Piotr Matywiecki in the context of apophatism understood as a trend in theology, a way of critical thinking in the spirit of hermeneutics and a concept in the field of literary representation of experience. Apophatism is usually associated with the tradition of negative theology, based on the belief that it is impossible to know and describe God. However, some thoroughly contemporary problems can also be described as apophatic, namely: nihilism, post-secularism, the crisis of representation, as well as memory and post-memory of the Holocaust. The perspective adopted here comprises both of these aspects, and the concept of apophatic poetics constitutes an overarching interpretive frame that allows to read two works, which are representative of modernity, through the prism of their literary theologicality, in relation to historical dramas and artistic breakthroughs of the 20th century, as well as changes in conditio humana. The first chapter constitutes a theoretical background: it describes the research attitude and the conceptual apparatus, introduces the basic model of apophatic cognition and expression, and justifies placing the analysed poetics in such a context. The second and third chapters are separate monographs on the works of Wat and Matywiecki. In conclusion, an attempt is made to compare these works and to specify the main features of apophatic poetics.

O autorce
Ewa Goczał – absolwentka filologii polskiej i filologii rosyjskiej, a także studiów podyplomowych na kierunkach relacje chrześcijańsko-żydowskie i edytorstwo.
Jako literaturoznawczyni specjalizuje się w interpretowaniu poezji nowoczesnej. Jest laureatką X edycji Konkursu imienia Majera Bałabana za pracę doktorską pt. Negatywy. Poetyki apofatyczne Aleksandra Wata i Piotra Matywieckiego, która ukazała się drukiem w serii Biblioteka Pana Cogito (2022). Napisała również książkę Jak uczyć czytać z popiołów? Wiersze Jerzego Ficowskiego w polonistycznej edukacji o Holokauście (2021) i współredagowała tomy Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI wieku. Przełom XX i XXI wieku (2019) oraz „Widziałem Go”. Literatura wobec doświadczenia religijnego (2018).
Kierowała pracami przy powstaniu portali «Польская литература онлайн» (www.polskayaliteratura.eu) i «Посестри. Українська i польська лiтература» (www.posestry.eu).

Publikacja powstała dzięki wsparciu finansowemu Instytutu Literatury w ramach Tarczy dla Literatów.

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
Korekta: Anna Kędroń, Natalia Hipnarowicz
Skład: Estera Sandecka
ISBN 978-83-67170-16-1

Wstęp [fragment]

W ogóle bowiem człowiek ma to do siebie, że niepodobna go wyczerpać historycznie.
Pierwiastek pozahistoryczny w nim tkwi, owszem, leży u źródeł jego człowieczeństwa.
Próba zaś przeniknięcia człowieka łączy się z sięganiem do tych źródeł.
Karol Wojtyła, Brat naszego Boga

Badanie antropologii poetyckiej czy literackiej nie dziwi dziś nikogo. Rokrocznie pojawia się wiele takich studiów, które prezentują różne metody, a co za tym idzie, różne spojrzenia na człowieka oraz na literaturę. W ślad za nimi podążają teoretycy literatury, porządkując dyskurs, proponując refleksje metaantropologicznoliterackie. Przykładem takiej refleksji jest sformułowana przez Ryszarda Nycza próba rozróżnienia dwu nurtów „antropologii”, które pojawiły się w kręgu badań literackich:

„[…] jasna jest […] intencja odróżnienia antropologii literatury (jako nauki o antropologicznych podstawach, funkcjach, uwarunkowaniach literatury i jej uczestników) od literackiej antropologii jako wiedzy o antropologicznych wymiarach i postaciach specyficznie literackich struktur i kategorii.”

Jeśli więc „literacką antropologię” rozumieć będziemy jako koncepcję człowieka ewokowaną przez literaturę, niniejsza praca zbliża się do drugiego z wymienionych przez Nycza kierunków badań. Ma ona bowiem na celu wyinterpretowanie refleksji o człowieku zapisanych w dziełach literackich, szczególnie zaś – w utworach dramatycznych. Chodzi w niej przede wszystkim o znalezienie takiego narzędzia, które umożliwi rozpoznanie aksjologii leżącej u podstaw konstruowania dramatis personae, a zarazem ściśle będzie oddawać specyfikę dramaturgii.

Wśród propozycji metodologicznych zazwyczaj kojarzonych z tego typu badaniami dominującym nurtem jest dziś antropologia kulturowa, która ujmuje człowieka w konkretnym miejscu i czasie, a więc jako uwarunkowanego przez te dwie kategorie. Posługuje się ona takimi pojęciami jak: „obcość”, „swojskość”, „płeć” i „seksualność” (z całym współczesnym zróżnicowaniem tej kategorii), „kontekst kulturowy”, „wzór kulturowy”, „tradycja”, „stereotyp” i wiele innych. W antropologii literatury rozumianej jako dyscyplina z pogranicza literaturoznawstwa i antropologii kulturowej zwraca się uwagę na wartości poznawcze, które wnosi literatura różnych kultur (bez względu nawet na prezentowane walory estetyczne) do badań antropologicznych; podejmowane są problemy związane z przekładem, będącym próbą już nie tylko ujęcia dzieła w innym języku, lecz także przełożenia na inny kod kulturowy. Mówi się sporo o zmianie dyskursu antropologicznego wskutek sięgania po kategorie literackie – ale także o zmianach w narracji literackiej.

Padają również pytania o wzajemne korzyści, które wypływają z mariażu tak rozumianej antropologii i literaturoznawstwa – z zaznaczeniem, że liczniejsze są te, które czerpie antropologia z badań nad literaturą. Anna Łebkowska zadaje pytania o tożsamość antropologii literatury – czy, jak proponują niektórzy, ma być ona rozumiana jako dziedzina antropologii, czy koniecznością jest budowanie jej „na gruzach” istniejących dziedzin, czy też należy znaleźć nową, transdyscyplinarną formułę. W tym samym artykule autorka podaje przykład bardzo ciekawego procesu „przepływu” pojęć i kategorii:

„Nie sposób tu nie przypomnieć, że gdy mowa o korzyściach, jakie literaturoznawstwo czerpie z antropologii, wymienić można takie pojęcia i kategorie, które – co pozornie zaskakujące – pierwotni były przedmiotem badań nauki o literaturze, a po rozszerzeniu, przeformułowaniu, wzbogaceniu przez antropologię do badań literatury powracają i to otoczone aurą poznawczej atrakcyjności. Sztandarowym przykładem byłaby tu niewątpliwie kategoria narracji.”

I choć w niniejszej pracy nie sięgam po narratologię, podobnie jak po antropologię kulturową i kategorie obecnie ściśle z nią powiązane (studia postkolonialne, gender studies, queer theory i inne, które, tak jak wymienione, zbliżają się raczej w kierunku socjologii literatury niż antropologii sensu stricto), przytoczyłam powyższy przykład, by pokazać per analogiam, jaką drogę starałam się przejść, by „przeniknąć człowieka” w dramaturgii Cypriana Norwida i Karola Wojtyły. Z tym że drogę tę pokonywałam w oparciu o Teodramatykę Hansa Ursa von Balthasara. Dlaczego właśnie tam doprowadziły mnie moje poszukiwania?

Metody wyżej wspomniane w swoim spojrzeniu na literaturę konfrontują człowieka (bohatera) z aktualnymi wzorcami kultury i kontekstem społecznym. Analizują bohatera jako przystającego – bądź nie – do kontekstu kulturowego lub społecznego, jednak w swych diagnozach pomijają duchowość, przez co stają się niewystarczające, gdy pochylamy się nad dziełami stawiającymi duchowość w centrum aksjologicznego i antropologicznego przesłania. A taka perspektywa dominuje w dramatach Cypriana Norwida i Karola Wojtyły. Co więcej, duchowość zdaje się być w nich źródłem aksjologii, sferą nadrzędną wobec sensualnego i psychicznego wymiaru człowieczeństwa, chroniącą człowieczeństwo przed destrukcją w opresyjnym kontekście społecznym lub w obliczu przeciwności losu. Poszukiwałam więc metody, która będzie odpowiadać wymaganiom tej literatury, a zarazem uwypukli wspólnotę patrzenia na człowieka u obu autorów. Dzieło szwajcarskiego teologa spełnia to kryterium, a ponadto nie skupia się na teorii literatury, lecz na praktyce dynamicznego ujmowania człowieka, charakterystycznego dla dzieł dramatycznych.

Streszczenie
Praca Antropologia poetycka w dramatach Cypriana Norwida i Karola Wojtyły jest interdyscyplinarnym i komparatystycznym studium nad dramatem odczytywanym przez pryzmat toposu theatrum mundi. Interdyscyplinarnym – ponieważ sięga zarówno po narzędzia filologiczne i teatrologiczne, jak filozoficzne oraz teologiczne. Komparatystycznym – ponieważ dramaturgia tytułowych autorów odczytywana jest w swoistym dialogu, w którym obie strony wzajem otwierają dla siebie nowe płaszczyzny sensu. Bogate instrumentarium metodologiczne prowadzić ma w rezultacie do wydobycia aksjologicznych podstaw wizji człowieczeństwa wpisanej w dramaty.

Dramaturgia odczytywana jest „w perspektywie chrześcijańskiej wyobraźni” – tak został nazwany rozdział metodologiczny. Za „summę” tej wyobraźni autorka uznaje dzieło Hansa Ursa von Balthasara Teodramatyka, w którym historię świętą ujmuje się w kategoriach teatralnych, i stara się uchwycić wątki szczególnie cenne dla badań nad dramaturgią.

Kolejny rozdział pracy ukazuje bogactwo doświadczeń teatralnych Cypriana Norwida i Karola Wojtyły, ich rozeznanie w konwencjach teatralnych swoich czasów oraz osobistą ocenę tych trendów. Szczególny akcent położony zostaje na wizję teatru, jaką można odnaleźć w pismach obu autorów – jako sztuki odzwierciedlającej dramatyzm rzeczywistości, a zarazem mającej ścisły związek z sakralnością.

Rozdział poświęcony poetyce dramatów jest już wstępem do rozważań nad ich antropologią poetycką. Przedstawia środki, które służą ukazaniu określonej wizji człowieczeństwa, w tym zabiegi mniej „oczywiste”: dłuższe milczenie, monologi, kontemplacyjne „zatrzymania” akcji, medytacyjność. Przede wszystkim podjęty zostaje temat prymatu słowa, w dalszej kolejności czasowość dramatów, na koniec zagadnienia genologiczne.

Rozdział antropologiczny został podzielony na dwie części, z których pierwsza poświęcona jest „grze wolności”. W perspektywie teodramatycznej każdy człowiek staje przed wyborem sposobu, w jaki rozegra swoją wolność: na sposób dramatyczny bądź niedramatyczny. Przekonanie to ilustrują liczne przykłady z dramatów obu autorów, obfitujące w momenty „otwierające” bohaterów na nowy wymiar wolności. Druga część tego rozdziału jest kulminacyjna. Konkretne postaci ukazane są w niej jako „osoby” w sensie teo-dramatycznym, to znaczy w odniesieniu do jednostkowej misji, jaką mają wypełnić, „definiując się” w działaniu, a zarazem włączając w „jedyny dramat” Boga-Człowieka.

Rozdział piąty jest konkretną propozycją komparatystycznej interpretacji Krakusa Cypriana Norwida i Promieniowania ojcostwa Karola Wojtyły w świetle Teodramatyki, a także przy uwzględnieniu zbieżności w prezentowanym przez obu autorów artystycznym odniesieniu do Biblii.

W miejsce zakończenie proponuje się inną paralelną interpretację dwu utworów, tym razem w świetle źródeł personalizmu i myślenia o człowieku jako osobie. Celem jest nie tylko ukazanie różnic w podejściu personalistycznym oraz teodramatycznym, lecz także wskazanie na interesującą zbieżność źródeł, z jakich czerpią oba możliwe narzędzia do badania antropologii w dramacie.

Summary
Poetic Anthropology in the Dramas by Cyprian Norwid and Karol Wojtyła is an interdisciplinary and comparative study of drama construed through the prism of the topos of theatrum mundi. Interdisciplinary – because it uses philological and theatrical tools as well as philosophical and theological ones. Comparative – because the dramaturgy created by the authors is read through a dialogue, in which both sides open up new planes of meaning for each other. A rich collection of methodological instruments is to help extract the axiological foundations of the vision of humanity inscribed in the dramas.

Dramaturgy is construed “in the perspective of Christian imagination” as shown in the title of the methodological chapter. The author considers Hans Urs von Balthasar’s work Theodrama to be the ‘summa’ of this imagination. The sacred history is framed here in theatrical terms, and the author seeks to capture themes of particular value for the study of drama.

The next chapter shows the richness of Cyprian Norwid’s and Karol Wojtyła’s theatrical experience, their understanding of theatrical conventions of their time and their personal assessment of these trends. A special emphasis is placed on the vision of theatre found in the works of both authors – as an art that reflects the drama of reality, and at the same time an art that has a close relationship with the sacred.

The chapter on the poetics of the dramas is an introduction to considerations of their poetic anthropology. It reveals the means by which a particular vision of humanity is portrayed, including less ‘obvious’ procedures: longer silence, monologues, contemplative ‘cessation’ of the action, meditation. First of all, the theme of the primacy of the word is broached, followed by the temporality of the dramas, and finally the genological issues.

The anthropological chapter is divided into two parts, the first of which is devoted to the ‘game of freedom’. In a theodramatic perspective each person is faced with the choice of how he or she will play out his or her freedom: in a dramatic or a non-dramatic way. This conviction is illustrated by numerous examples from the dramas of both authors, which abound in moments that ‘open’ the characters to a new dimension of freedom. The second part of this chapter is climactic. The particular characters are shown here as ‘persons’ in the theo-dramatic sense, i.e. in relation to the individual mission they are called to fulfil, ‘defining themselves’ in action and at the same time including themselves in the ‘one drama’ of the God-Man.

Chapter Five is a concrete proposal for a comparative interpretation of Cyprian Norwid’s Krakus and Karol Wojtyła’s Radiance of Fatherhood in the light of Theodrama, also when taking into account the convergence in the artistic reference to the Bible presented by both authors.

In lieu of a conclusion, another parallel interpretation of both works is offered – this time in the light of the sources of personalism and thinking about man as a person. The aim is not only to show the differences in the personalist and theodramatic approaches, but also to point out the interesting convergence of sources that both possible instruments for the study of anthropology in drama draw from.

O autorze
Agnieszka Komorowska – absolwentka Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu (magisterium z filologii polskiej ze specjalizacją teatrologiczną i z filozofii), doktor nauk humanistycznych. Główne zainteresowania badawcze: dramat i teatr w kontekście korespondencji sztuk oraz pogranicza teatrologii, antropologii filozoficznej i teologii. Publikowała m.in. w „Ethosie”, „Rocznikach Humanistycznych”, „Studiach Norwidianach” i „Sztuce Edycji”. Ukończyła kurs pedagogiki teatru krakowskich Pracowni Dilettante. Ceni formy niedramatyczne, szczególnie teatr światła i ruchu. W latach 2012–2021 instruktor teatralny Stowarzyszenia Inicjatyw Kulturalnych tARTak. Prowadziła warsztaty teatralne, reżyserowała i koordynowała projekty artystyczne budzące kreatywność dzieci i młodzieży. Wolontariuszka misyjna. Wrażliwość społeczna już dwukrotnie zawiodła ją w ubogie rejony Ameryki Południowej (2007–2008 Peru oraz 2018–2019 Brazylia). Tłumaczy książki i artykuły z bliskich sobie dziedzin z języka hiszpańskiego i portugalskiego.

Publikacja powstała dzięki wsparciu finansowemu Instytutu Literatury w ramach Tarczy dla Literatów.

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
Redakcja naukowa: Justyna Pyzia, Józef Maria Ruszar
Korekta i adjustacja: Agnieszka Górska, Agata Tondera
ISBN 978-83-66765-56-6

Promieniowanie teatru… to książka zrodzona z fascynacji jednym dziełem, ostatnim dramatem napisanym przez autora, którego osoba albo tak silnie dominuje w interpretacjach stworzonych przez niego dzieł, że aż zdają się one całkiem niesamodzielnymi tworami, albo, przeciwnie, wpływa na umniejszanie wartości dzieł jako jedynie „ozdobników”, drobnych komentarzy do wielkiej biografii. Autorka stara się znaleźć drogę pomiędzy tymi dwiema tendencjami, wykazując, jak wiele da się jeszcze powiedzieć w temacie, o którym, jak się zdaje, „powiedziano już wszystko”. Promieniowanie ojcostwa jest dziełem tak krótkim, jak trudnym. Fascynuje albo zniechęca. To sztuka-wyzwanie. Co więcej, jest jeszcze kilka rzeczy, których o niej nie wiemy, w tym jedna, której być może nigdy wiedzieć nie będziemy. Pierwsza część książki poświęcona jest kontekstom biograficznym i interpretacyjnym, które przybliżą czytelnika do tajemnic ostatniego dramatu Karola Wojtyły. Druga część zbiera najlepiej udokumentowane – profesjonalne i amatorskie – inscenizacje dramatu, wykazując, że Promieniowanie… jest tak niełatwe scenicznie, że aż uwodzi kolejnych inscenizatorów. Poza tradycyjnymi, i mniej tradycyjnymi (włączającymi ekspozycję plastyczną), wystawieniami scenicznymi zostało już przeniesione na scenę Teatru Telewizji, doczekało się słuchowiska w ramach Teatru Polskiego Radia, realizacji w teatrze plastycznym, formy dialogu, pantomimy, eksperymentu cieniowego, a całkiem niedawno także spektaklu upublicznionego internetowo. Napisany dwukrotnie, inscenizowany czasem kilkakrotnie przez tych samych twórców, dramat otrzymuje teraz swoją monografię.

Publikacja powstała dzięki wsparciu finansowemu Instytutu Literatury w ramach Tarczy dla Literatów.

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
Korekta: Agata Tondera
Skład: Estera Sendecka, Alicja Stępniak
ISBN 978-83-67170-76-5