Zamiast wstępu
Z wielu różnorodnych prognoz dotyczących kondycji dwudziestowiecznej powieści jedna zasłużyła na szczególną uwagę badaczy i historyków literatury. Wypowiedział ją Michaił Bachtin:

„[…] powieść jest jedynym gatunkiem stającym się i wciąż niegotowym. Siły gatunkotwórcze działają na naszych oczach: narodziny i rozwój powieści dokonują się w pełnym świetle historii. […] Powieść […] źle współżyje z innymi gatunkami. Nie ma mowy o jakiejś harmonii opartej na wzajemnym ograniczeniu i dopełnianiu się. Powieść parodiuje inne gatunki (właśnie jako inne gatunki), demaskuje umowność ich form i języka, ruguje jedne gatunki, inne wprowadza do własnej konstrukcji, reinterpretując je i akcentując po swojemu.”

Trudno znaleźć bardziej odpowiednie słowa, tak trafnie komentujące przemiany wciąż zachodzące w powieści. To być może tłumaczy niespotykaną wręcz karierę przypomnianego Bachtinowskiego stwierdzenia, umieszczanego, choćby w postaci motta, w wielu pracach z zakresu teorii powieści. Tych kilka zaledwie zdań doskonale oddaje istotę procesów, jakie zachodziły w dwudziestowiecznej prozie. Bachtinowi udało się skomentować ogólną, ale i zasadniczą cechę ówczesnej kultury, dla której przekraczanie granic stało się „energią napędową”. Gdybydla wielu wewnętrznie zróżnicowanych ruchów, programów i prądów istniejących u progu XX wieku doszukiwać się wspólnego mianownika, owa rozpoznana przez Bachtina tendencja świetnie spełniałaby tę funkcję.

Polska literatura okresu dwudziestolecia międzywojennego dążyła w dużej mierze do zniesienia przyczynowo-skutkowych barier wyznaczonych przez XIX stulecie. Jednym z wielu procesów potwierdzających narodziny nowego, sprzecznego z nakazami poetyki normatywnej modelu powieści było przenikanie się powieści i reportażu. Tu zjawisko przekraczania gatunkowych granic nabrało szczególnej wyrazistości, bo przecież trudno o bardziej ostre rozgraniczenie niż między informacyjnym celem reportażu a założeniami kreacji świata przedstawionego w powieści. Wydawać by się mogło, że nic nie jest w stanie zakwestionować różnic dzielących obydwa gatunki, a jednak praktyka literacka udowodniła, że nie ma barier, których nie można byłoby pokonać. Reportażowość okazała się zjawiskiem, które nie tylko doskonale funkcjonowało na gruncie dla siebie rodzimym, lecz także przełamywało genologiczne zapory, wkraczając nawet na obszar liryki. Siła samego reportażu była zdumiewająca, gdyż jego wtargnięcie do literackiego centrum dokonało się przy zdecydowanym braku estetycznej i teoretycznej akceptacji ze strony krytyków literackich, choć znaleźli się wśród nich i tacy, którzy w reportażowości dostrzegli szansę na zmiany w dotychczasowym modelu powieści.

Z wielu utworów, w których wykorzystano chwyt reportażowy – dość niespodziewanie nader interesujący przykład stanowi właśnie proza Jalu Kurka. Trudno o innego pisarza w dwudziestoleciu, który w swoich tekstach tak konsekwentnie stosował metodę reportażową. Kurek nie był prozaikiem sięgającym po dobrze znany już w latach 30. chwyt reportażowy na potrzeby jednej powieści i ograniczającym się wyłącznie do wprowadzenia faktów w zakres wydarzeń fabularnych. W pisarstwie Kurka reportażowość wnika w strukturę utworu dużo głębiej. Analiza powieści pisarza powstałych w latach 20. odsłania zaskakujące meandry wpływu reportażu na prozę fikcjonalną. Powieści Kim był Andrzej Panik? Andrzej Panik zamordował Amundsena. Powieść autobiograficzno-sensacyjna z 1926 roku oraz S.O.S. (Zbaw nasze dusze!) z 1927 roku pozwalają rozpatrywać zjawisko reportażowości w kontekście tendencji eksperymentatorskich, a nawet awangardowych w prozie polskiej. Bodaj żadnego innego prozaika międzywojennego warsztat dziennikarski i reporterski nie poprowadził od gry i zabawy konwencjami literackimi aż do prozy społecznie zaangażowanej. Kurek – „reporter rzeczywistości”, by odwołać się do określenia Leona Pomirowskiego, eksperymentator, awangardzista, marzący o stworzeniu powieści będącej rewelacją w beletrystyce – zdołał jednak potwierdzić, że reportażowość była zjawiskiem wynikającym także z nowego postrzegania świata w sztuce, w której granice tracą swe dotychczasowe znaczenie. Zwłaszcza trzy powieści Kurka opublikowane w latach 30. minionego wieku: Mount Everest 1924 (1933), Grypa szaleje w Naprawie (1934), Woda wyżej (1935) to utwory, w których reportażowość zaczyna, i to z sukcesem, istnieć na nowych warunkach artystycznych i literackich. Równocześnie okazuje się, że sięgnięcie po narzędzia artystyczne charakterystyczne dla reportażu potrzebuje wsparcia tradycyjnych elementów poetyki powieści, uformowanych głównie w obrębie realizmu i naturalizmu. Tym samym chwyt reportażowy zbliżył autora Młodości, śpiewaj! (1939) do modelu prozy, który wykorzystał już wiek XIX. Stanowiło to dość zaskakujący finał dla pisarza, który rozpoczynał karierę literacką jako buntownik pragnący przełamać tradycyjne konwencje panujące w literaturze. I chociaż trudno mówić o spełnieniu się pragnień twórcy, to jednak jego utwory ukazały nowe formalne możliwości otwierające się przed powieścią, a samego pisarza doprowadziły do zasadniczego przewartościowania własnej postawy wobec rzeczywistości. Reportażowość stała się zjawiskiem odnotowanym i dostrzeżonym w dwudziestoleciu przez bacznych obserwatorów sceny literackiej. W dorobku wielu krytyków odnaleźć można spostrzeżenia dotyczące wzajemnego przenikania się form dokumentarnych z prozą fikcjonalną, co stanowiło dla mnie ważny punkt wyjścia i sposobność ukazania szerszego kontekstu dla powieści międzywojennych pisarza.

Chciałabym zaznaczyć, że część tez i wniosków prezentowanych w niniejszej książce sformułowałam przed laty w rozprawie doktorskiej obronionej na Uniwersytecie Śląskim i niektóre z nich już zostały opublikowane. Wydaje się jednak, że dopiero ujęcie szersze, omawiające razem najważniejsze powieści międzywojenne Kurka, odsłania w sposób bardziej przekonujący wszystkie sukcesy i porażki pisarza, który, jak żaden inny, wyjątkowo świadomie sięgał po narzędzia literackie wypracowane na gruncie dziennikarstwa. Do analizy twórczości prozatorskiej Kurka powróciłam pod wpływem rosnącego zainteresowania współczesnych badaczy prozą międzywojenną o tematyce społecznej. Książka Elżbiety Cichli-Czarniawskiej poświęcona autorowi Wody wyżej przez wiele lat była jedynym całościowym omówieniem twórczości tego pisarza. Dorobek liryczny Kurka niewątpliwie cieszył się większym zainteresowaniem literaturoznawców. Stosunkowo niedawno pojawiła się praca Aleksandra Wójtowicza, który omówił prozę Kurka w szerszym kontekście artystycznych osiągnięć pisarzy Pierwszej Awangardy. Reportaż międzywojenny także doczekał się wielu ważnych opracowań, z rozprawą Urszuli Glensk na czele. Zaprezentowana przeze mnie praca jest swego rodzaju dopowiedzeniem, a sformułowane wcześniej wnioski zostały skonfrontowane zarówno z nowymi odczytaniami twórczości Kurka, jak i z ważnymi rozprawami poruszającymi problem reportażowości międzywojennej prozy polskiej.

Moim przygotowaniom do wydania drukiem niniejszej książki towarzyszyła refleksja Jerzego Jastrzębskiego, który zastanawiając się nad związkiem dziennikarstwa i literatury pięknej w ostatnich dwóch stuleciach, zalecał swego rodzaju nieufność wobec obydwu sposobów zapisywania rzeczywistości:

„I nie powinniśmy też mieć złudzeń co do tego, że dziennikarstwo jest bliższe rzeczywistości, że w mniejszym stopniu ją przetwarza niż literatura, a zatem przedstawia inny, lepszy rodzaj prawdy o ludziach i świecie – bliższy codziennemu doświadczeniu i potocznej dosłowności. Trudno bowiem zgodzić się z Baudrillardem, kiedy powiada, że media bynajmniej – w sobie właściwy sposób – obrazu świata nie deformują ani w ogóle nie są nawet pośrednikiem między nami a światem, epistemologicznym filtrem czy selekcjonerem (jak im się to często imputuje czy zarzuca). Media, a zatem i dziennikarze, tworzą świat własny, alternatywny, na zasadzie autoreferencyjności i koherencyjności. Tak jak literatura. I biada tym, którzy mylą świat z literaturą i dziennikarstwem.”

Streszczenie
Książka Reporter rzeczywistości. O międzywojennej prozie Jalu Kurka została poświęcona twórczości prozatorskiej Jalu Kurka, która jest najmniej znaną częścią bogatego dorobku literackiego tego pisarza. Autorka skoncentrowała się na omówieniu sześciu jego powieści wydanych w latach 1926–1939, a obranym przez nią kluczem odczytania tych utworów stał się chwyt reportażowy. Proza Kurka jest przypadkiem szczególnym, co zgodnie odnotowali wszyscy badacze zajmujący się jego utworami (między innymi Elżbieta Cichla-Czarniawska, Wojciech Tomasik, Izabella Adamczewska i Aleksander Wójtowicz). Pisarz wyjątkowo konsekwentnie łączył elementy reportażu z fikcją literacką, dlatego omówienie jego prozy pozwala ukazać interesujące i chwilami zaskakujące aspekty tego charakterystycznego dla beletrystyki międzywojennej procesu.

W pierwszym rozdziale książki autorka podjęła się próby zrekonstruowania dyskursu krytycznego dotyczącego zjawiska reportażowości w twórczości Jalu Kurka. Przytoczyła opinie czołowych osobistości międzywojennej krytyki – w których dominowały negatywne oceny procesu łączenia w obrębie jednego tekstu literackiego fikcji z elementami szeroko rozumianych form dokumentarnych, z reportażem na czele – a także wskazała najważniejsze teksty międzywojenne zaliczane do powieści reportażowych. W drugim rozdziale książki omówione zostały powieści Jalu Kurka z lat 20. XX wieku: Kim był Andrzej Panik? Andrzej Panik zamordował Amundsena… (1926) i S.O.S. (Zbaw nasze dusze!) (1927) oraz Mount Everest 1924 (1933) – utwór w interpretacji autorki przełomowy dla twórczości prozatorskiej Kurka. Na podstawie analizy tych powieści autorka wykazała inne niż u pozostałych prozaików zaplecze artystyczne i ideowe chwytu reportażowego w pisarstwie omawianego twórcy. Następnie autorka omówiła kolejne powieści Kurka: Grypa szaleje w Naprawie (1934), Woda wyżej (1935) oraz Młodości, śpiewaj! (1939), podkreślając, że w tym okresie twórczości stał się on pisarzem rozliczającym polską państwowość. Głównym tematem jego powieści były wówczas źle funkcjonujące instytucje państwowe – na tle losów głównych bohaterów Kurek ukazywał paradoksy i niesprawiedliwości machiny biurokratycznej. Utwory te służyły zatem dziennikarskiej interwencji i były swego rodzaju literacką reakcją na dylematy oraz problemy trudnych, kryzysowych lat 30. Książkę zamyka rozdział, w którym autorka omówiła najistotniejsze kwestie związane z poetyką powieści Kurka: specyficzny rodzaj narracji i rozluźnienie zależności fabularnych, będące wynikiem wpływu narzędzi reportażowych na fabułę i kompozycję powieści. Dominacja podmiotu mówiącego w tekście powieści umożliwiła, według autorki, wprowadzenie w obręb utworu elementów lirycznych, objawiających się w charakterystycznym dla pisarza języku. Kontekstem dla rozwiązań językowych stosowanych przez Kurka autorka uczyniła założenia współczesnych reportażystów. Punktem odniesienia omawianych powieści stała się także dziewiętnastowieczna powieść tendencyjna, gdyż pisarz realizował założenia bliższe publicystyce niż działalności stricte literackiej.

Summary
The book Reporter rzeczywistości. O międzywojennej prozie Jalu Kurka [Reporter of reality. On the interwar prose of Jalu Kurek] is devoted to the prose works of Jalu Kurek, which are the least known part of his rich literary output. The author focused on the discussion of six of his novels published in the years 1926–1939, and she chose the reportage technique as the key to reading of these works. Kurek’s prose is a special case, which was unanimously noted by all researchers dealing with his works (including Elżbieta Cichla-Czarniawska, Wojciech Tomasik, Izabella Adamczewska and Aleksander Wójtowicz). The writer especially consistently combined elements of reportage with literary fiction, which is why discussing his prose allows to show interesting and at times surprising aspects of this process, characteristic of the interwar fiction.

In the first chapter, the author attempts to reconstruct the critical discourse on the phenomenon of reportage in the works of Jalu Kurek. She cited the opinions of the leading literary critics of the interwar period, and also indicated the most important interwar texts considered to be journalistic novels. The second chapter of the book discusses Jalu Kurek’s novels from the 1920s: Kim był Andrzej Panik? Andrzej Panik zamordował Amundsena… [Who was Andrzej Panik? Andrzej Panik murdered Amundsen…] (1926) and S.O.S. (Zbaw nasze dusze!) [S.O.S. (Save our souls!)] (1927), as well as Mount Everest 1924 (1933), which in the author’s interpretation was a breakthrough in Kurek’s prose work. On the basis of the analysis of these novels, the author showed that Kurek had a different artistic and ideological background of the reportage technique in his works than other prose writers. Subsequently, the author discusses the following novels by Kurek: Grypa szaleje w Naprawie [Influenza ravages Naprawa] (1934), Woda wyżej [Water above] (1935) and Młodości, śpiewaj! [Youth, sing!] (1939), stressing that in this period of his artistic career he became a writer describing the shortcomings of the Polish state. The main theme of his novels at the time was the malfunctioning state institutions – against the background of the protagonists’ fortunes, Kurek showed the paradoxes and injustices of the bureaucratic machine. Therefore, these works were a journalistic intervention and a kind of literary reaction to the dilemmas and problems of the difficult, crisis-stricken 1930s. The book ends with a chapter in which the author discusses the most important issues related to the poetics of Kurek’s novel: a specific type of narrative and loosening of plots’ interdependence resulting from the influence of reportage devices on the story[1]line and composition of the novel. The dominance of the speaking subject in the text of the novel made it possible, according to the author, to introduce lyrical elements into the work, manifesting themselves in the language characteristic of the writer. The author treats the assumptions of contemporary reporters as a context for the linguistic solutions used by Kurek. The nineteenth-century tendentious novel also became a reference point of the discussed works, as Kurek implemented assumptions closer to journalism than to strictly literary activity.

Nota o autorce
Dr Elżbieta Wróbel (Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy imienia Jana Długosza w Częstochowie) – adiunkt w Instytucie Literaturoznawstwa. Jej zainteresowania naukowe koncentrują się wokół zjawisk literackich pierwszej połowy XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem krytyki literackiej oraz przemian prozy niefikcjonalnej i dokumentarnej dwudziestolecia międzywojennego. Za działalność naukową oraz popularyzowanie polskiej kultury została wyróżniona między innymi Nagrodą im. Karola Miarki (2016) oraz Nagrodą Miasta Częstochowy w Dziedzinie Kultury za rok 2019. Opublikowała zbiór studiów i szkiców Dwudziestolecie znane i nieznane. Szkice o prozie międzywojennej (Częstochowa 2012); współredagowała liczne tomy zbiorowe, między innymi Władysław Sebyła. Lektury (Katowice 2017), Jerzy Liebert. Lektury (Katowice 2020) oraz Historia i los. Szkice o twórczości Władysława Lecha Terleckiego (Biblioteka Pana Cogito, Kraków 2022).

Czytanie językami. Praktyki interpretacyjne dla uczniów i studentów to zbiór błyskotliwych i nowatorskich interpretacji najważniejszych tekstów kanonu lektur szkolnych. Autorzy udowadniają, że utwory tak dokładnie "wyczytane" przez polonistykę jak Ludzie bezdomni czy W malinowym chruśniaku wciąż skrywają w sobie nieoczywiste znaczenia. Publikacja jest znakomitą pomocą dla wszystkich nauczycieli polonistów oraz studentów kierunków filologicznych.

To książka wyrastająca ze sztuki interpretacji. Odwołuje się do fundamentalnej dla polonisty praktyki: uważnej, niespiesznej, wnikliwej i silnie subiektywnej lektury. Za tą strategią filologiczną kryje się umiłowanie słowa – przyciągającego uwagę, wywołującego skojarzenia, pobudzającego do poszukiwań. Autorzy szkiców sięgają do tekstów niemal kanonicznych, obecnych bodaj w każdym rozkładzie materiału kształcenia literackiego – do utworów Adama Mickiewicza, Henryka Sienkiewicza, Marii Konopnickiej, Bolesława Leśmiana, Mirona Białoszewskiego, Haliny Poświatowskiej czy Zbigniewa Herberta. Przedstawione w niniejszej publikacji refleksje i wnioski są jednak rezultatem niekoniecznie oczywistych metod badawczych. Stąd tytułowe „języki”, przywodzące na myśl praktykę indywidualnego czytania, a zarazem kojarzone z metodologią, w której zakorzeniona jest interpretacja. Wachlarz proponowanych ujęć jest imponujący: od hermeneutyki i aksjologii po antropologię przedmiotu i muzyczność literatury. Autorzy pragną ożywić szkolny i akademicki dyskurs, przypominając poniekąd o prawdziwym powołaniu filologii, o sztuce interpretacji.

Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Kanon Polski.

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
Redakcja naukowa: Marian Kisiel, Wojciech Kudyba, Józef Maria Ruszar
Redakcja językowa: Anna Hajduk
Korekta i adiustacja: Karolina Libro, Klaudia Kruczek
Skład: Olga Radziszewska
ISBN: 978-83-67170-11-6 (print)
ISBN: 978-83-67170-23-9 (online)

Tom Wiesława Pawła Szymańskiego Osobowość i poetyka. Szkice o literaturze polskiej XX wieku to zbiór artykułów znakomitego krytyka i historyka literatury, które kreślą, rysują i budują obraz pisarstwa filologicznego autora Ballad przed burzą w sposób interesujący i wielce zajmujący. Wyłania się z tego opracowania ciekawy portret niezwykle zachęcający do dalszego poznawania – ciągłego studiowania jego artykułów, szkiców, esejów. Już tytuł tomu przyciąga uwagę potencjalnego czytelnika – został on trafnie dobrany, świetnie charakteryzuje najistotniejsze problemy poruszane przez Szymańskiego. Znakomicie się stało, iż wydobywa się z zapomnienia tego interesującego krytyka.

(z recenzji dr. hab. Pawła Tańskiego, prof. UMK)

Niniejszy tom jest wyborem tekstów Wiesława Pawła Szymańskiego (1932–2017), jednego z najciekawszych historyków literatury polskiej i krytyków literackich po 1956 roku. Wybór obejmuje osiemnaście szkiców poświęconych polskiej poezji międzywojennej i powojennej. W części pierwszej tomu znajdziemy syntetyczne ujęcia poezji Tadeusza Peipera, Władysława Sebyły, Józefa Czechowicza, Tadeusza Gajcego, Tymoteusza Karpowicza, Mirona Białoszewskiego, Stanisława Grochowiaka, Jarosława Marka Rymkiewicza, Zbigniewa Herberta oraz Karola Wojtyły. W części drugiej przeczytać można wnikliwe interpretacje wybranych wierszy między innymi Czesława Miłosza, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, Wisławy Szymborskiej, Tadeusza Nowaka i Juliana Przybosia.
Lektura tekstów Szymańskiego pozwala zweryfikować zawartą w nich wizję polskiej literatury nowoczesnej. Wizję osobną, własną, w której krytyk personalista ewoluuje od estetyzmu do moralizmu i zarazem łączy dwa bieguny polskiej nowoczesności: formalizm i heroizm.

(prof. dr hab. Maciej Urbanowski)

Zrealizowano ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu w ramach programu Kanon Polski.

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
Redakcja naukowa: Marian Kisiel, Wojciech Kudyba, Józef Maria Ruszar
Redakcja językowa: Agnieszka Zwarycz-Łazicka
Korekta i adiustacja: Natalia Hipnarowicz, Tomasz Chlewiński
Skład: Alicja Stępniak
ISBN: 978-83-67170-34-5 (print)
ISBN: 978-83-67170-35-2 (online)

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
Redaktor naczelny: Józef Maria Ruszar
Korekta: Anna Szczepańska-Krasoń, Janusz Krasoń
Skład: Piotr Owsiany
ISSN: 2657-6791
ISSN 2657-6791

Czytanie Lechonia to zbiór dziesięciu artykułów, które ukazują na nowo poezję autora Erynii. Cel tej arcyciekawej pracy został ze wszech miar osiągnięty – oto bowiem widzimy autora wierszy z prawdziwego zdarzenia, niezwykle utalentowanego i posługującego się sztuką słowa z iście nieziemskim polotem. Redaktorzy tomu wyjaśniają we wstępie, że długo funkcjonował i chyba nadal funkcjonuje stereotyp, iż szczytowym osiągnięciem Lechonia jest jego, niebywały zresztą, Dziennik. Liryki tragicznie zmarłego emigranta zostały przysłonięte przez ten wstrząsający dokument świata wewnętrznego wielkiego artysty. A przecież one są wspaniałymi tekstami literackimi, godnymi z całą pewnością uwagi. Sądzę zatem, iż wyłania się z tego znakomitego opracowania ciekawy portret artysty sztuki poezji, portret niezwykle zachęcający do dalszego poznawania – ciągłego studiowania jego utworów. [...] Czytanie Lechonia to zbiór, który przynosi odkrywcze interpretacje, sprawia wiele intelektualnej satysfakcji, jest cennym przewodnikiem w podróży przez poetyckie światy Jana Lechonia.
(z recenzji wydawniczej dr. hab. Pawła Tańskiego, prof. UMK)

Od redaktorów
Przed laty Artur Hutnikiewicz pisał o twórczości Jana Lechonia:

„Dziennik […] jest największym dziełem poety i już to samo wyznacza mu szczególną pozycję w dorobku literackim pisarza. Rozmiary tego dziennika oraz intencje i ambicje, jakimi się kierował autor, podejmując przedsięwzięcie, które zdawało się przerastać jego możliwości i siły, nie pozwalają go traktować jako aneksu do twórczości, lecz jako dzieło wysuwające się poniekąd w dorobku autora na pierwszy plan.”

Po niespełna pół wieku można orzec, że poloniści ochoczo podzielili pogląd toruńskiego badacza, sytuując w swych pracach Dziennik Lechonia na pierwszym miejscu, przed jego twórczością poetycką czy – dotąd najsłabiej rozpoznanymi – prozą oraz publicystyką. Doskonale świadczy o tym liczba powstałych w ostatnich latach prac poświęconych Dziennikowi właśnie. O ile jednak Hutnikiewicz widział i doceniał rozległość problematyki Dziennika, o tyle w najnowszych tekstach o diariuszu Lechonia widać niepokojącą tendencję do redukowania znaczeń tego dzieła i skłonność do lektury sprowadzającej go (a w konsekwencji całą twórczość poety) do wymiaru mniej lub bardziej zaszyfrowanego dokumentu życia intymnego pisarza. W takim ujęciu artystyczne bogactwo dzieła poety wydaje się zgoła nieinteresujące i badawczo nieatrakcyjne. To, że w prezentowanym tu zbiorze interpretacji tendencja ta przejawia się jedynie marginalnie, napawa nas nadzieją, iż jej siła słabnie i wkrótce przestanie ona dominować we współczesnej refleksji nad dorobkiem Lechonia.

Trudno orzec, dlaczego jest on dziś poetą niemodnym, jak zresztą sam określił się w jednym ze swoich liryków, mimo że jego popularność jako osoby, a nawet osobistości, tak przedwojennej Warszawy, jak wojennego i powojennego Nowego Jorku nie podlega dyskusji. Nierzadki to zresztą przykład biografii wyprzedzającej twórczość. Zadanie, które postawili przed sobą autorzy i redaktorzy tej książki, polegało zatem niejako na cofnięciu się, zawróceniu w stronę Lechonia poety, a decyzja ta wynikała z przeświadczenia, że istota badań literackich, jakkolwiek by jej nie pojmować, winna znajdować się jak najbliżej tekstu. Nie jest to wbrew pozorom staroświecki postulat uśmiercenia konkretnego autora i powołania do życia abstrakcyjnego podmiotu, a raczej zwrócenie uwagi na – równie przecież anachroniczne – biografizm i psychologizm, które zdają się dominować we współczesnej lekturze poezji niegdysiejszego skamandryty.

Czy wobec tego klasyczna metonimia, którą się posłużyliśmy, tytułując tę zbiorową pracę, nie jest aby dwuznaczna, nie wprowadza w błąd? Być może. Ma ona jednak swoje uzasadnienie. Jest to bowiem druga przygotowana przez nas książka poświęcona współtwórcy Skamandra i poecie emigracji niepodległościowej; pierwsza ukazała się przed dwoma laty i zawierała odczytania wierszy Kazimierza Wierzyńskiego. Wybór autora i za pierwszym, i za drugim razem był, rzecz jasna, nieprzypadkowy, choć poetów tych, poza skamandrycką przeszłością, wychodźczym losem i – oczywiście – serdeczną przyjaźnią, łączyło tak naprawdę niewiele. Lechoń był „cudownym dzieckiem”, pisał od wczesnej młodości; Wierzyński, jeniec wojenny w Rosji, któremu wolność przyniósł dopiero rewolucyjny chaos, miał w chwili debiutu dwadzieścia pięć lat. Właściwy debiut Lechonia, Karmazynowy poemat (1920), i pierwszy tom Wierzyńskiego, Wiosna i wino (1919), choć ukazały się w tym samym czasie i na stałe zespoliły się z euforycznym powitaniem przez młodych Drugiej Niepodległości, na poziomie poetyki są całkowicie odmienne. Lechoń od początku swej twórczej drogi był poetą narodowych mitów, Wierzyński zaś wszedł na literacki parnas, wykrzykując: „Zielono mam w głowie i fiołki w niej kwitną”. Po Karmazynowym poemacie ukazał się jeszcze tom Srebrne i czarne (1924), który de facto zamknął międzywojenny dorobek poetycki Lechonia. Wierzyński w tym okresie wciąż tworzył i z nadzwyczajną wręcz regularnością ogłaszał kolejne tomy.

Wojna oraz uchodźcza tułaczka po całej Europie i obu Amerykach sprawiły, że Lechoń niejako zbudził się z kilkunastoletniego snu. To zresztą w biografii obu poetów okres bardzo płodny i jedyny, gdy ich twórczość była tak bliska sobie i zarazem tyrtejsko-martyrologicznym kliszom. Po wojnie połączyło ich kilkuletnie jeszcze milczenie, po którym Wierzyński zdołał całkowicie odmienić swoją poetykę, ukazać światu swe nowe oblicze, wejść w okres drugiej poetyckiej młodości. Lechoń, choć wciąż pisał, w obranej przed laty poetyce pozostał raczej niezmienny, jakby przemawiał słowami Mickiewicza: „Ja tylko jedną taką wiosnę miałem w życiu”. Nie oznacza to jednak, że stał się epigonem samego siebie – sięgnął bowiem, co oczywiste, po nowe tematy i formy poetyckiego wyrazu (dobrym tego przykładem są wiersze o charakterze modlitewnym); wciąż jest to jednak poezja aluzji, jak określił ją Hutnikiewicz.

Choć dorobek poetycki Lechonia nie jest zbyt obszerny, a jego poetyka na przestrzeni lat ulegała raczej powolnej ewolucji niż gwałtownym przemianom, to autorom interpretacji pomieszczonych w tej pracy udało się zaprezentować różne odczytania liryków ze wszystkich etapów poetyckiej drogi autora Arii z kurantem. Chcąc wskazać cechę wspólną tych interpretacji (poza autorem analizowanych utworów), można pokusić się o stwierdzenie, że łączy je właśnie postulowana na początku bliskość tekstu.

Do ciekawych wniosków może prowadzić przegląd wierszy, którym poświęcili uwagę autorzy zebranych tu interpretacji. W większości (sześć z dziesięciu artykułów) są to bowiem utwory z okresu wychodźstwa wojennego i powojennej emigracji. Badacze mieli dowolność w wyborze liryków, można więc przypuszczać, że skupienie się na późnym okresie twórczości poetyckiej Lechonia świadczy o wciąż niedostatecznym przyswojeniu przez krajowe badania literackie powojennego dorobku autora Lutni po Bekwarku. Książka, którą oddajemy do rąk czytelników, ma zatem i ten walor, że przywraca historii literatury polskiej XX stulecia utwory w poprzedniej epoce skazane na zapomnienie.

Wacław Lewandowski
Jakub Osiński
Toruń, luty 2021 roku

***

Wydawca: Instytut Literatury
Miejsce i rok wydania: Kraków 2022
Redakcja naukowa: Wacław Lewandowski, Jakub Osiński
Redakcja językowa: Paweł Cieślarek
Korekta i adiustacja: Pracownia Mole, Katarzyna Płachta
Skład: Estera Sendecka
ISBN: 978-83-67170-07-9 (print)
ISBN: 978-83-67170-20-8 (online)

Wprowadzenie
Powojenna Warszawa to szczególne miasto, które w literaturze inspiruje charakterystyczne formy reprezentacji. Jedną z nich jest pojawiający się w wielu opowieściach o stolicy „mit utraconego starego miasta” z naczelną dla niego kategorią utraty, uwypuklający problem przerwania historycznej ciągłości lokalnej przestrzeni. W polskiej prozie z lat 1945–1980 ujęcie to rywalizuje z komplementarną w zasadzie formą „miasta na ruchomych piaskach”, w której przestrzeń stolicy ujmowana jest konsekwentnie w kategoriach wariabilistycznych, utrudniających zakorzenienie.

Literatura poruszająca temat Warszawy nie ogranicza się oczywiście do samej reprezentacji przestrzeni. W ramach poszczególnych poetyk autorskich oraz z powodu wykorzystywania przez pisarzy różnych form i gatunków miasto ulega celowym odkształceniom oraz zakrzywieniom. Wiele miejsc zaczyna przez to tętnić innym życiem, a znane budynki zyskują zupełnie niespodziewane przeznaczenie. Tak oto Pałac Kultury i Nauki przybiera w wybranych powieściach postać złowrogiego panoptykonu, fatamorganicznej piramidy lub groteskowej kaplicy, a więc budowli o funkcjach penitencjarnych czy sakralnych. Stolica prowokuje zarazem pisarzy do stawiania pytań o to, co ówczesne władze czyniły w ramach odbudowy i zarządzania jej terytorium, oraz zastanowienia się nad tym, jak „powinno” lub „nie powinno” być ono zagospodarowywane. Tym samym przestrzeń miejska nabiera w tekstach literackich specjalnego charakteru etycznego i jest rozpatrywana z perspektywy dobra mieszkańców, jak i wspólnoty narodowej, która w swojej stolicy wkrótce będzie szukać śladów historii oraz symboli świadomości zbiorowej.

Literatura o Warszawie powojennej to ogromny rezerwuar różnorodnych wypowiedzi, na który składają się nie tylko teksty poetyckie i prozatorskie traktujące o stolicy, ale również artykuły i książki naukowe oraz krytycznoliterackie na ich temat.

Uprzedzając ewentualne zarzuty, od razu wyjaśnię, dlaczego wybrałem prozę tych, a nie innych pisarzy. Otóż decydując się na tak szeroką problematykę, musiałem rozsądnie ograniczyć zbyt ekspansywny przedmiot badań. W selekcji materiałów kierowałem się trzema kryteriami. Przede wszystkim zależało mi na tym, aby moja rozprawa realizowała pewne cele teoretycznoliterackie. Chcąc w efektywny metodologicznie sposób podjąć zagadnienia względnie nowe dla rodzimych badań spacjologicznych, położyłem nacisk na twórczość autorów rzadko obecnych na tym gruncie (na przykład Stefana Kisielewskiego czy Pawła Hertza). Chcąc stworzyć zarazem zwartą opowieść o kształtowaniu się miasta, uwzględniłem teksty bardziej klasyczne, na przykład autorstwa Mirona Białoszewskiego czy Tadeusza Konwickiego. Wśród „warszawskich klasyków” nie ma w rozprawie Marka Nowakowskiego – jego najcenniejsza dojrzała oraz późna spuścizna wykracza poza przyjęte w pracy ramy chronologiczne. Trzecie z kryteriów miało charakter genologiczny. Uznałem, że przedmiotem moich badań powinny być teksty różnorodne gatunkowo – choćby po to, abym mógł uwzględnić jak najszersze spektrum zagadnień (czasem być może luźno powiązanych z główną tematyką pracy) i punktów widzenia (także tych wykluczonych z dyskursu publicznego przez cenzurę – stąd moje zainteresowanie chociażby dziennikami pisarzy).

Podczas selekcji materiałów szybko doszedłem do wniosku, że znane mi narzędzia służące do badania przestrzeni pomijają ważne aspekty wybranych tekstów. Moje własne propozycje metodologiczne są z tej przyczyny konstrukcjami złożonymi, w których wykorzystuję zarówno narzędzia używane w dyskursie spacjologicznym, jak również teorie czy metafory interpretacyjne nigdy z tymi badaniami niełączone. Rozwijanie „nauk pomocniczych” na gruncie paradygmatu przestrzennego było konieczne, aby naświetlić problematykę nieraz niewidoczną z jego perspektywy. Polskie badania spacjologiczne, o czym warto pamiętać, opierają się na teoriach zaczerpniętych z badań francuskich lub anglosaskich, skoncentrowanych na problematyce przestrzeni państw kapitalistycznych.

Pluralizm języków teoretycznych, na który zwracam uwagę, wynikł jednak przede wszystkim z różnorodności tematycznej pracy. Aby uniknąć nieporozumień, omówię krótko poszczególne wybory metodologiczne.

Rozprawę rozpocząłem od przybliżenia specyfiki rodzimych badań nad przestrzenią oraz określenia przemian, jakie się w nich dokonują. Osobne miejsce zajęła kwestia przeobrażeń samych trybów pisania o powojennej Warszawie w pracach literaturoznawczych. W swojej analizie tych procesów wsparłem się z jednej strony na zmodyfikowanej teorii recepcji Piotra Sobolczyka, a z drugiej na aparacie pojęciowym wypracowanym na gruncie socjologii nauki (w wydaniu Thomasa S. Kuhna i Paula K. Feyerabenda). W rozdziale drugim podjąłem próbę usystematyzowania zagadnień związanych z opozycją przedwojenne/powojenne występującą w prozie Mirona Białoszewskiego i Pawła Hertza. Tym razem posłużyłem się ujęciem psychologicznym, a mianowicie rozróżnieniem na introjekcję oraz inkorporację zaproponowanym w pracy L’écorce et le noyau Nicolasa Abrahama i Márii Török (przy uwzględnieniu reinterpretacji tej koncepcji przez Jacques’a Derridę). Zarówno w drugim, jak i w trzecim rozdziale Warszawa została przeze mnie zdefiniowana w kategoriach wariabilistycznych – jako „przestrzeń potencjalna”. Moje rozumienie potencjalności opiera się na definicji zaczerpniętej z rozprawy Pawła Mościckiego, w której potencjalność uznaje się za możliwość jednoczesnego bycia i nie-bycia. W rozdziale trzecim przedstawiam polityczny obraz powojennej stolicy oraz moją autorską koncepcję „geowładzy”. Przedmiotem interpretacji są tu dzienniki Marii Dąbrowskiej, Leopolda Tyrmanda oraz Stefana Kisielewskiego. Do ich analizy wykorzystałem zarówno narzędzia spacjologiczne, jak i wybrane aspekty myśli politycznej Michela Foucaulta.

Niektóre koncepcje wspomnianego filozofa rozwinąłem także w rozdziale czwartym (na przykład definicję władzy-wiedzy), w  którym skoncentrowałem się na problematyce etyki wobec przestrzeni. Moje rozumowanie teoretyczne w tej części rozprawy było wyjątkowo złożone, jako że poszczególne wypowiedzi poddałem oglądowi z dwóch perspektyw – z punktu widzenia etyki deskryptywnej oraz metaetyki. W tej drugiej dziedzinie moje stanowisko zakłada emotywizm i naturalizm w wersjach złagodzonych. Dodatkowo, by przeanalizować emotywne składniki wybranych wypowiedzi, posłużyłem się teorią performatywności funkcjonalnej. W zakresie metodologicznym pewną prostotą odznacza się rozdział piąty (wraz z podrozdziałem). Przyglądam się w nim strategiom przedstawiania Warszawy w powieściach kryminalnych Leopolda Tyrmanda, Stefana Kisielewskiego i Edmunda Niziurskiego. W każdym przypadku lekturę oparłem na metaforze interpretacyjnej zaczerpniętej z fabuły opowiadania Skradziony list Edgara Allana Poego. Metaforę tę wykorzystałem do analizy autorskich strategii tekstowych, które służą do przewrotnego „ukrycia na wierzchu” detali historyczno-kulturowych i politycznych związanych z wizerunkiem stolicy.

W rozdziale szóstym skoncentrowałem się na zjawisku mody w prozie Leopolda Tyrmanda. Jak przekonuję, przez ubiór autor dokonuje w utworach indywidualizacji postaci. Aby uwzględnić kontekst psychologiczny, ale i społeczno-kulturowy tego zagadnienia, wykorzystałem teorię mody socjologa Georga Simmela oraz pomocniczo język teoretyczny Rolanda Barthes’a z Systemu mody. Ostatni rozdział stanowi pod względem metodologicznym klasyczną interpretację figuralną. Zakładam w niej, że kluczem do zrozumienia powieści warszawskich Tadeusza Konwickiego, a ściślej Wniebowstąpienia i Małej apokalipsy, jest figura Żyda Wiecznego Tułacza, z typową dla niej tęsknotą za rajem utraconym, z motywami oczekiwania i błądzenia w przestrzeni.

Podczas przeprowadzania kolejnych interpretacji towarzyszyła mi świadomość, że jest to przede wszystkim moja lektura – a więc kogoś, kto nie zna z doświadczenia opisywanych realiów, kto zapoznawał się z nimi pośrednio. W poszczególnych rozdziałach uwzględniam tę perspektywę – ważną i pomocną, jak się okazało, w scharakteryzowaniu istoty referencjalności niektórych tekstów, z pozoru nieroszczących sobie prawa do opisu ówczesnych realiów.

Jako całość niniejsza rozprawa miała realizować jeszcze jeden cel. Dla mnie było nim przejście od metod wypracowanych na gruncie strukturalizmu, którymi posługiwałem się w debiutanckim opracowaniu na temat narracji strumienia świadomości i monologu wewnętrznego, ku metodologiom bardziej zróżnicowanym, odpowiadającym myśleniu i postawie hermeneuty.

Streszczenie
Niniejsza książka została poświęcona powojennej Warszawie z lat 1945–1980, a ściślej temu, w jaki sposób uobecniła się ona w tekstach prozatorskich (wybranych utworach Leopolda Tyrmanda, Stefana Kisielewskiego, Mirona Białoszewskiego, Pawła Hertza, Marii Dąbrowskiej, Tadeusza Konwickiego i Edmunda Niziurskiego). Praca ma układ problemowy i składa się z siedmiu rozdziałów.

Pierwszy z nich, recepcyjny, przybliża główne kierunki w rodzimych badaniach nad przestrzenią w literaturze i związany z nimi proces ,,specjalizacji poetyk”, a ponadto opisuje wiodące sposoby konceptualizacji powojennej Warszawy w pracach literaturoznawczych (m.in. „mit utraconego miasta” i „miasto na ruchomych piaskach”).

Rozdział drugi zestawia opowieści o Warszawie Białoszewskiego i Herza. Zaproponowana interpretacja zakłada, że występującą w nich opozycję przedwojenne/powojenne regulują w utworach psychologiczne mechanizmy związane z utratą i żałobą – inkorporacja oraz introjekcja.

Z rozdziału trzeciego – będącego komparatystyczną lekturą dzienników Dąbrowskiej, Tyrmanda i Kisielewskiego – wyłania się polityczny obraz powojennej Warszawy oraz koncepcja ,,geowładzy”.

Rozdziały drugi i trzeci wyodrębniają również z tekstów wybranych autorów ogólną wizję stolicy. Główna teza zakłada, że w przeanalizowanych dziełach literackich Warszawa jest swoistą ,,przestrzenią potencjalną”, zawieszoną między byciem a nie-byciem.

Rozdział czwarty jest próbą zarysu problematyki etyki wobec przestrzeni; zaprezentowany wywód przybliża główne idee etyczne przyświecające myśleniu pisarzy na temat tego, jak ,,powinna” lub ,,nie powinna” być zagospodarowywana przestrzeń powojennej Warszawy, oraz – z perspektywy metaetycznej – określa zasadność przedstawionych przezeń postulatów w perspektywie dobra mieszkańców i/lub wspólnoty narodowej.

Rozdział piąty charakteryzuje strategie tekstowe (zastosowane w powieściach kryminalnych Tyrmanda, Kisielewskiego i Niziurskiego) służące przedstawieniu związanych z wizerunkiem powojennej Warszawy detali i wątków historyczno- kulturowych oraz politycznych. W analizach powieści zastosowanie znalazła metafora interpretacyjna zainspirowana fabułą opowiadania Edgara Allana Poego Skradziony list, opierająca się na mechanizmie ukrycia poszukiwanej rzeczy przez zmianę jej wyglądu.

Rozdział szósty opisuje proces indywidualizacji przez ubiór w prozie Tyrmanda; zaprezentowany wywód sytuuje problematykę mody na przecięciu czynników psychologicznych, historycznych i społecznych, przedstawia konotowane przez strój znaczenia, a także określa rolę ubioru i mody w narracji utworów oraz w perspektywie życia i zainteresowań samego pisarza.

Ostatni rozdział stanowi klasyczną interpretację figuralną, zakładającą, że kluczem do zrozumienia powieści warszawskich Konwickiego jest legenda Żyda Wiecznego Tułacza z typową dla niej melancholią za rajem utraconym, motywami oczekiwania i błądzenia w przestrzeni.

Summary
This book is devoted to post-war Warsaw in the years 1945–1980, and, more precisely, to how it is made present in prose texts (selected works by Leopold Tyrmand, Stefan Kisielewski, Miron Białoszewski, Paweł Hertz, Maria Dąbrowska, Tadeusz Konwicki and Edmund Niziurski). The study is structured around particular issues and consists of seven chapters.

The first of them, the receptive one, introduces the main trends in Polish research on space in literature and the related process of “the specialization of poetics,” and describes the main ways of conceptualizing post-war Warsaw in literary studies (including “the myth of the lost city” and “a city on quicksand”).

The second chapter juxtaposes the stories about Warsaw by Białoszewski and Hertz. The proposed interpretation assumes that the pre-war/post-war opposition in the works is regulated by two psychological mechanisms related to loss and mourning, namely incorporation and introjection.

From the third chapter, which is a comparative reading of the diaries of Dąbrowska, Tyrmand and Kisielewski, emerges a political image of post-war Warsaw and the concept of “geo-power.”

The second and third chapters also distinguish the general vision of the capital city from the texts of selected authors. The main thesis assumes that in the analysed literary works Warsaw is a kind of “potential space,” suspended between being and non-being.

The fourth chapter is an attempt to outline the problem of ethics in relation to space. The presented argument introduces the main ethical ideas according to which the writers think about how the space of post-war Warsaw should or should not be developed. It also defines, from a meta-ethical perspective, the legitimacy of the postulates presented by it in terms of the sake of the inhabitants and/or the national community.

The fifth chapter characterizes textual strategies (applied in crime fiction by Tyrmand, Kisielewski and Niziurski) used to present historical, cultural and political details and threads related to the image of post-war Warsaw. In the analyses of the novels, an interpretative metaphor was used, inspired by the storyline of Edgar Allan Poe’s The Purloined Letter, based on the mechanism of hiding the sought item by changing its appearance.

Chapter six describes the process of individualization through clothing in Tyrmand’s prose. The presented argument places the issue of fashion at the intersection of psychological, historical and social factors, as well as presents meanings associated with clothing and defines the role of dress and fashion in the narrative of the works and in the perspective of the life and interests of the writer himself.

The last chapter is a classic figural interpretation, assuming that the key to understanding Konwicki’s Warsaw novels is the legend of the Wandering Jew, with its typical melancholy for a paradise lost, motifs of waiting and wandering in space.

Nota o autorze
Dr Piotr Prachnio (Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach) – doktor nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa, krytyk i teoretyk literatury, tłumacz esejów i opowiadań Thomasa Pynchona, autor książki Strumień świadomości i monolog wewnętrzny w prozie polskiej w latach 1956–1980 (Warszawa 2018), niespełna stu recenzji krytycznych oraz kilkunastu artykułów i esejów (między innymi „Teksty Drugie”, „Twórczość”, „Nowe Książki”, „Topos”, „Arcana”, „Nowy Napis co Tydzień”, „MiroFor”). Od roku 2015 stały współpracownik miesięcznika ,,Nowe Książki”.

***

Wydawca: Instytut Literatury
Redakcja naukowa: prof. dr hab. Maciej Urbanowski, prof. dr hab. Andrzej Karcz
Redakcja językowa: Pracownia Mole
Korekta i adiustacja: Alicja Stępniak, Adrian Kyć
Skład: Estera Sendecka
ISBN: 978-83-67170-13-0
ISBN: 978-83-67170-25-3

Streszczenie

Książka przedstawia formy oddziaływania twórczości Juliusza Słowackiego na poezję polską w okresie 1918-1968. U podstaw rozprawy leży kwestia aktualności dziedzictwa wieszcza w poezji w ciągu pięćdziesięciu lat od debiutu pokolenia, które weszło na literacki rynek z początkiem nastania drugiej niepodległości. 

Trzy rozdziały z pierwszej części książki ukazują trzy kierunki oddziaływania dziedzictwa Słowackiego na lirykę dwudziestolecia międzywojennego. W rozdziale Od poezji wieszczej do stereotypu zostały poddane analizie ideowe, wersyfikacyjne i stylistyczne nawiązania do dziedzictwa Słowackiego w twórczości Jana Lechonia. Omówiono także czynniki, które złożyły się na legendę literacką tego skamandryty, kreującej go jako dziedzica wielkich romantycznych tradycji, szczególnie tych spod znaku autora Lilli Wenedy. Przedstawiono zmieniający się wpływ krzemienieckiego poety na kolejne dzieła Lechonia, dostrzegając w nich próbę dostosowania osiągnięć Słowackiego do ówczesnych teorii poetyckich, w których dorobek wieszcza stawał się inspiracją do kreacji nowych mitów historycznych. Podkreślono przy tym wyjątkowość (na tle poezji polskiej) nawiązań Lechonia w ostatnim okresie jego twórczości do mistycznej liryki autora Samuela Zborowskiego, widząc w nich wpływ teorii poezji czystej ks. Henri Brémonda.

Omówiony w drugim rozdziale (Słowacki w służbie rewolucji i ojczyzny) casus Władysława Broniewskiego wiąże się z wpisywaniem ruchu rewolucyjnego w ramy tradycji romantycznej. Dla młodego Broniewskiego Słowacki występował w roli mistrza sztuki poetyckiej, u którego terminowanie jest niezbędnym etapem w edukacji poety, zachowującego przy tym odrębność i zdolność do krytycyzmu wobec nauczyciela. 

Trzeci rozdział (Rekwizyt retoryczny) daje wgląd w strategię poetycką Wierzyńskiego, sprowadzającego spuściznę Słowackiego do roli rekwizytu w retorycznej poezji politycznej i patriotycznej, w której najczęściej stosowaną metodą było posługiwanie się frazeologizmami zaczerpniętymi z dzieł Słowackiego jako punktem wyjścia do własnych rozważań. Na rozumienie romantyzmu, a także na kształt retoryki Wierzyńskiego zasadniczy wpływ wywarł Mickiewicz, twórczość krzemienieckiego poety była natomiast wykorzystywana wtedy, gdy celem autora Wolności tragicznej było przekazanie śmiałych, nieustępliwych słów prawdy.

Druga część książki przedstawia recepcję twórczości Słowackiego przez awangardzistów (kolejno: Peipera, Przybosia i Brzękowskiego), zarysowując drogę odczytywania dziedzictwa wieszcza w kontekście nowoczesnej liryki. Rozdział IV pokazuje spojrzenie papieża awangardy na twórczość romantyka, sprzeciwiające się jej młodopolskim interpretacjom.

W rozdziale Między racjonalizmem a romantyzmem omówiono silne oddziaływanie Słowackiego na twórczość Juliana Przybosia (nazwanego największym znawcą wieszcza wśród ówczesnych poetów), przejawiające się między innymi w wyzyskiwaniu jego poetyckiego sposobu obrazowania do stworzenia własnych koncepcji poetyckich, co jednocześnie pozwoliło zaakcentować nowatorstwo twórczości Słowackiego. W rozdziale Słowacki w kontekście nadrealizmu badacz zaznacza wyjątkowość (na tle polskich poetów XX wieku) strategii inspirującego się francuską poezją nadrealistyczną Jana Brzękowskiego, który zwykle przyjmował konwencję poetycką Słowackiego w celach mitotwórczych.

W trzeciej części, przedstawiającej kolejny etap oddziaływania Słowackiego na polską lirykę, znajduje się rozdział Drugi Słowacki, w którym główny nacisk położono na omówienie paranteli między Krzysztofem Kamilem Baczyńskim a wieszczem znad Ikwy. Oprócz wskazania podobieństw biograficznych i psychofizycznych łączących obu twórców poddano analizie wzorowanie się Baczyńskiego na technice pisarskiej romantyka w zakresie wersyfikacji, materii poetyckiej, obrazowania, symbolicznie ujętej kolorystyki, operowania podobnymi motywami w zbliżonych celach oraz cytatami z dzieł Słowackiego i aluzjami związanymi z jego twórczością.

W rozdziale VIII (Pod znakiem Piasta Dantyszka i ogórka) scharakteryzowano wieloznaczne związki wybitnego przedstawiciela pokolenia „Współczesności” (awangardy 1956) – Stanisława Grochowiaka – z tradycją romantyczną i twórczością Juliusza Słowackiego, postrzeganego jako mistrz groteski, racjonalistyczny myśliciel, autor inspirujących koncepcji historiozoficznych, a także poeta wytyczający wzory moralne i patriotyczne dla okupacyjnego pokolenia twórców.

Książkę wieńczy Zakończenie, które podsumowuje omawianą tematykę i formułuje wnioski wskazujące na żywe oddziaływanie liryki Słowackiego w latach 1918-1968. Szczególnie wyeksponowano inspirujący charakter twórczości wieszcza w latach 30. ubiegłego wieku.

Ewa Modzelewskia-Opara

Summary

The book presents forms of influence of Juliusz Słowacki’s works on Polish poetry from 1918-1968. The basis of the thesis comprises a question of topicality of the great poet’s heritage in poetry from the period of fifty years starting with the debut of a generation which appeared in the literary market with the beginning of the second independence. Three chapters of the first part of the book show three directions of influence of Słowacki’s heritage on poetry from the interwar period. The chapter Od poezji wieszczej do stereotypu [From the great poetry to stereotype] contains an analysis of conceptual, structural and stylistic references to Słowacki’s heritage in the works of Jan Lechoń. The discussion concerns also factors shaping the literary legend of this skamandryta – the legend creating him as a successor of great romantic traditions, especially those represented by author of Lilla Weneda. The first chapter presents changing influence of the poet from Krzemień on the subsequent works of Lechoń. The presentation detects in these works an attempt of adjustment of Słowacki’s achievements to then poetic theories in which works of the great poet became an inspiration for creating new historical myths. Furthermore, the analysis emphasises uniqueness (against the background of Polish poetry) of Lechoń’s references in the last period of his artistic activity to the mystical poetry of the author of Samuel Zborowski, discerning in these references the influence of the pure poetry theory formed by the Reverend Henri Bremond.

The second chapter Słowacki w służbie rewolucji i ojczyzny [Słowacki serving revolution and homeland] discusses a casus of Władysław Broniewski, which is connected with incorporating the revolutionary movement into the frames of romantic traditions. Young Broniewski considered Słowacki as a master of poetic art and apprenticeship to him as a necessary stage in education of the poet who simultaneously retains individuality and ability to criticise the teacher.

The third chapter Rekwizyt retoryczny [Rhetorical props] offers an insight into the poetic strategy of Kazimierz Wierzyński, who treats Słowacki’s heritage as a prop in the rhetorical, political and patriotic poetry, in which the most commonly used method involved usage of phrasemes derived from Słowacki’s works – as a starting point of Wierzyński’s considerations. Wierzyński’s understanding of the Romanticism and shape of rhetoric were mainly influenced by Mickiewicz. The works of the poet from Krzemieniec was used only when the author of Wolnośćtragiczna [Tragic freedom] meant to communicate bold, persistent words of truth.

The second part of the book presents reception of Słowacki’s works by avant-gardists (sequentially: Peiper, Przyboś, Brzękowski), outlining the way of reading the heritage of the great poet in the context of modern poetry. The fourth chapter show the view of the pope of avant-garde on the Romantic’s works, opposing their interpretations proposed by Young Poland. In the chapter Między racjonalizmem a romantyzmem [Between rationalism and romanticism], the author discusses the strong influence of Słowacki on works of Julian Przyboś (called the biggest connoisseur of the great poet among the then poets), manifested for example in employment of the poetic way of imaging exhibited by Słowacki to create one’s own poetic concepts – this employment allowed to accentuate the innovation of Słowacki’s works. In the chapter Słowacki w kontekście nadrealizmu [Słowacki in the context of surrealism], the researcher emphasises uniqueness (against the background of Polish poets from the 20th century) of strategy characterising Jan Brzękowski, who was inspired by French surrealistic poetry and usually accepted Słowacki’s poetic convention for mythopoeia purposes.

The third part, presenting the next stage of Słowacki’s influence on Polish poetry, comprises the chapter Drugi Słowacki [The second Słowacki] in which parantela between Krzysztof Kamil Baczyński and the great poet from the Ikwa River has been mainly discussed.

Besides indicating biographical and psychophysical similarities connecting both artists, the analysis concerns Baczyński’s modelling after the literary technique of the Romantic within the scope of versification, poetic matter, imaging, symbolically treated colouring, operating similar motifs for similar purposes as well as quotes from Słowacki’s works and hints linked to his works.

The eighth chapter Pod znakiem Piasta Dantyszka i ogorka [Under the sign of Piast Dantyszek and cucamber] characterises polysemic connections of the outstanding representative of the “Wspołczesność” [“Present”] generation (the avant-garde of 1956) – Stanisław Grochowiak – with the romantic tradition and works of Juliusz Słowacki perceived as the master of grotesque, rationalistic thinker, author of inspiring historiosophical concepts as well as the poet defining moral and patriotic ideals for the occupational generation of artists.

The book is surmounted with Zakończenie [The ending] which summarises the discussed subject area and forms conclusions indicating the active influence of Słowacki’s poetry in 1918-1968. The inspiring character of the works of the great poet in the 1930s has been especially exposed.

Ewa Modzelewska-Opara

***

Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach zadania Kanon Polski.

Wydawca: Księgarnia Akademicka
Miejsce i rok wydania: Kraków 2021
Opracowanie redakcyjne: Grażyna Plater
ISBN: 978-83-8138-537-4

Streszczenie:

Książka zawiera studia poświęcone podmiotowości w dramaturgii polskiej epoki romantyzmu i postromantyzmu. Jej tematem jest zagadnienie w badaniach nad dramatem romantycznym dotychczas niepodejmowane, choć niezbędne dla jego adekwatnej charakterystyki. Kontekstem szczegółowych analiz są poglądy filozofów i teoretyków sztuki oraz samych dramaturgów, wskazujące na to, że idea podmiotu stanowiła, poczynając od przełomu wieków XVIII i XIX, ważny i głęboko utrwalony element dyskursu antropologicznego i estetycznego, co potwierdzają Uwagi wstępne. Podmiotowość została więc potraktowana w rozprawie jako immanentna cecha dramatu, ale towarzyszy temu przeświadczenie, że poetyka, estetyka dramatu jest zarazem artystyczną wersją antropologii jednostki twórczej i filozofii podmiotu.

Celem opracowania jest prześledzenie różnych przejawów obecności podmiotu w dramacie romantycznym, odmiennych dla poszczególnych autorów, ale też dla określonych historycznie i estetycznie faz romantyzmu. Ośrodek rozważań stanowi „Ja” rozpatrywane jako źródło kreacji dramatu (podmiot autorski) oraz „Ja” jako przedmiot przedstawienia zarówno w podmiocie bohatera, jak i w całościowej strukturze dramatu („Ja” jako zasada kompozycyjna dzieła dramatycznego, przedstawienie „Ja” w formie dramatycznej, dramat „Ja”).

Książkę otwiera rozdział Dramat – synteza rodzajów literackich. Strefa liryczności, poświęcony dziewiętnastowiecznej refleksji o dramacie jako formie artystycznej uznawanej za syntezę rodzajów literackich (problematyka kategorii rodzajowych: liryczności, epickości, dramatyczności i miejsce dramatu w myśli programowej i krytycznoliterackiej romantyków), przy czym akcent pada na kwestię liryczności dramatu. W kolejnym rozdziale Dramat jako liryczne wyznanie. O IV części „Dziadów” Adama Mickiewicza analizie poddawana jest poetyka formy dramatycznej zdominowanej przez żywioł liryczności, a dalej w polu widzenia znajduje się metatekstowa rama dramatu romantycznego (rozdział Dramat w metatekstowej ramie), będąca sferą ujawniania się w dramacie instancji autorskiej i autorskiego punktu widzenia, oraz monolog, jego status i funkcja w kompozycji dramatu romantycznego (rozdział Monolog bohatera). Obiektem badań w powyższych rozdziałach są przede wszystkim Dziady Mickiewicza, gdyż właśnie w tym dziele po raz pierwszy pojawiają się istotne rozstrzygnięcia w zakresie poetyki upodmiotowionego dramatu, co więcej, są to rozstrzygnięcia w znacznym stopniu decydujące o późniejszych losach polskiej formy dramatycznej w dobie romantyzmu.

W dalszej części książki zagadnienie podmiotowości w dramacie romantycznym rozpatrywane jest na podstawie dzieł innych polskich romantyków. Analiza Irydiona (rozdział Poemat dramatyczny Krasińskiego: między „liryzmem subiektywnym” a obiektywnością) ukazuje upodmiotowioną formę dramatyczną jako część poetyckiego uniwersum dzieła romantycznego. Z kolei w twórczości dramaturgicznej Słowackiego (rozdziałSłowackiego dramaty „Ja”) uwidocznia się ewolucja upodmiotowionego dramatu: od zmonologizowanego Kordiana po różne warianty dramatu „Ja” (realistyczno-idealistyczny, ironistyczny, profetyczny, genezyjski). Podmiotowość w dramaturgii Norwida interpretowana jest na podstawie przede wszystkim Zwolona i Tyrteja-Za kulisami, a więc dzieł należących do różnych faz twórczości poety (romantycznej i postromantycznej), co umożliwia prześledzenie ewolucji poetyki Norwidowskiego dramatu wieloperspektywicznego. Końcowy rozdział książki (Ku komedii poetyckiej. Drogi Aleksandra Fredry) koncentruje się wokół pytania, czy romantyczne zjawisko upodmiotowienia formy dramatycznej znajduje analogie na terytorium obcym wielkiemu romantyzmowi, czyli w obrębie twórczości komediowej. Okazuje się, że autor Pana Jowialskiego, nie rezygnując z upodmiotowienia dramatu, wchodzi w wieloaspektowy i nierzadko polemiczny dialog ze strategiami twórczymi romantycznych dramaturgów.

Przywołane rozdziały niniejszej pracy świadczą o stopniowym narastaniu i komplikowaniu się materii badawczej. Punkt wyjścia stanowi teoretyczne rozpoznanie tytułowego zagadnienia i określenie jego zakresu, w dalszych częściach pracy zaś mamy do czynienia ze zintegrowanym opisem upodmiotowionej formy dramatycznej, a także z analizą jej przeobrażeń w twórczości konkretnych autorów. Zjawisko podmiotowości wchodzi bowiem w związki z coraz to nowymi zjawiskami literackimi, estetycznymi, filozoficznymi, zacieśniają się też relacje między poszczególnymi dziełami. Tak więc konieczne staje się przejście od pytania o komponenty struktury upodmiotowionego dramatu do charakterystyki podmiotowości znamiennej dla danego autora dramatycznego.

Summary

The book presents studies concerning subjectivity in the Polish dramaturgy of the romantic and postromantic epochs. Its topic comprises an issue in research on the romantic drama which has not been analysed yet, although this issue is necessary for adequate characteristics of the romantic drama. The context of detailed analyses is formed by the views of philosophers and art theoreticians as well as dramaturgists,indicating that an idea of the subject constituted, beginning from the turn of 19th century, an important and deeply strengthened element of anthropological and aesthetical discourse, which is confirmed by Uwagi wstępne [Introductory Remarks]. In this context,subjectivity has been treated in the thesis as an immanent trait of the drama, but such perception is connected with confidence that the poetics and aesthetics of the drama constitute at the same time an artistic version of anthropology of the creative individual and philosophy of the subject.

The book aims at tracing different manifestations of the subject presence in the romantic drama, distinct not only for particular authors but also for historically and aesthetically determined phases of the Romanticism. The centre of considerations is constituted by “I” analysed as a source of the drama creation (author’s subject) and by “I” as an object of the performance both in the subject of a hero and the holistic structure of a drama (“I” as a compositional principle of the dramatic work, performance “I” in the dramatic form, drama “I”). The book begins with the chapter Dramat – synteza rodzajów literackich. Strefa liryczności [The Drama – Synthesis of Literary Varietes. The Zone of Lyricism] concerning the 19th-century reflection about the drama as an artistic form being the synthesis of literary varieties (issues of variety categories: lyricism, epicness, dramaticism and a place of the drama in the programme concept as well as in the critical and literary idea of Romantics), but the lyricism of the drama is emphasised. In the next chapter Dramat jako liryczne wyznanie. O IV części „Dziadów” Adama Mickiewicza [The Drama as a Lyric Confession. About Part IV of Dziady by Adam Mickiewicz], the analysis concerns the poetics of the dramatic form being dominated by the element of lyricism, and the metatextual frame of the romantic drama (the chapter Dramat w metatekstowej ramie [The Drama in the Metatextual Frame]) appears further in the view, being the sphere of revealing in the drama the author’s instance and standpoint, as well as the monologue, its status and function in the composition of the romantic drama (the chapter Monolog bohatera [The Hero’s Monologue]). In these chapters, the work Dziady [Forefathers Eve] by Mickiewicz is primarily an object of research, because this work as the first one comprises significant determinations in the scope of the poetics of the subjectified drama. Furthermore, these determinations decide considerably about the later history of the Polish dramatic form in the Romanticism. In the next part of the book, subjectivity in the romantic drama is considered on the basis of other Polish Romantics. An analysis of Irydion (the chapter Poemat dramatyczny Krasińskiego: między „liryzmem subiektywnym” a obiektywnością [The Dramatic Poem by Krasiński: Between “Subjective Lyricism” and Objectivity]) presents the subjectified dramatic form as part of the poetic universe of the dramatic work. On the other hand, in dramaturgic works of Słowacki (the chapter Słowackiego dramaty „Ja” [Dramas “I” by Słowacki]) one can observe the evolution of the subjectified drama: from monologued Kordian to different variants of the drama “I” (realistic and idealistic, ironic, prophetic, referring to genesis). Subjectivity in the dramaturgy of Norwid is interpreted primarily on the basis of Zwolon and Tyrtej-Za kulisami [Tyrtej-Behind the Scenes], i.e. the works belonging to different phases of poet’s activity (romantic and postromantic), which enables to trace the evolution of the poetics of Norwid’s multiperspective drama. The last chapter of the book (Ku komedii poetyckiej. Drogi Aleksandra Fredry [Towards the Poetic Comedy. The Ways of Aleksander Fredro]) focuses on the question whether a romantic phenomenon of subjectification of the dramatic form has analogies in an untypical area for the great Romanticism, i.e. within comedic works. It turns out that the author of Pan Jowialski [Mr Jowialski] did not resign from subjectification of the drama and entered multifaceted, often polemic dialogue with the creative strategies of romantic dramaturgists. The outlined chapters of the book reveal the gradual accumulation and complication of the research matter. A starting point means theoretical recognition of the title issue and determination of its scope. The next parts of the work contains an integrated description of the subjectified dramatic form, as well as analysis of its transformations in particular authors’ works. A phenomenon of subjectivity creates relations with subsequent new literary, aesthetic and philosophical phenomena. Moreover, the connections between particular works are stronger. In this context, it becomes necessary to proceed from a question about structural components of the subjectified drama to characteristics of subjectivity typical for particular dramatic authors.

***

Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach zadania Kanon Polski.

Wydawca: Księgarnia Akademicka
Miejsce i rok wydania: Kraków 2021
Redaktor naukowy serii: prof. dr hab. Bogusław Dopart
ISBN: 978-83-8138-545-9

Streszczenie

Książka składa się z czterech części, poświęconych dramie czarodziejskiej, librettu operowemu i operze romantycznej oraz tradycji dramatu staropolskiego w krytyce międzypowstaniowej. W polu uwagi znajdują się więc te formy i zjawiska artystyczne, których status najlepiej określa formuła „pomiędzy”: gatunkami, stylami, obiegami społecznymi, estetykami, sztukami etc. Horyzont poznawczy książki wyznaczają też trzy składniki tytułu, które pochodzą z języka epoki, opisującej za ich pomocą własną samoświadomość. „Omamienie” (iluzja), afekt i cudowność zarówno określały wówczas potrzeby i oczekiwania odbiorców literatury i teatru, jak i stanowiły kategorie interpretacji i oceny poszczególnych zjawisk artystycznych, gatunków literackich i pojedynczych utworów.

***

Posłowie

W stosunku do własnej książki opublikowanej przed kilkunastoma laty autor z natury rzeczy ma podejście złożone. Pomijam aspekt prywatnych odczuć, w tym miejscu mniej istotnych, zamierzam natomiast przyjrzeć się trwaniu (lub nietrwaniu) naukowej atrakcyjności poruszanej w pracy problematyki oraz zaproponować punktowe wejrzenie w stan badań będący owocem ostatnich kilkunastu lat.

Zainteresowanie aspektem metateatralnym dziewiętnastowiecznego dramatu, jego potencjałem performatywnym, a także materialną i audytywną stroną widowiska, którym poświęcona jest pierwsza część książki (o dramie czarodziejskiej), uzupełniają i dopełniają prace badaczy austriackich i polskich (Puchalski, Wasik, Wypych-Gawrońska) na temat muzyki w teatrze, niemieckojęzycznego teatru ludowego i kul- tury teatralnej Wiednia. Wymienione poniżej publikacje odsłaniają tylko w niewielkim stopniu już opracowany – i możliwy do opracowania – potencjał badawczy, ale też społeczny i artystyczny, jaki zawierał w sobie dziewiętnastowieczny dramat, ukształtowany w polu ciśnienia nader różnych, często sprzecznych, a zawsze konkurujących z sobą estetyk. Przenoszone na polski grunt wiedeńskie propozycje repertuarowe oraz inscenizacyjne z pewnością dają się dziś lepiej poznać dzięki zabiegom historyków teatru, a szczególnie ich krakowskich przedstawicieli, badających archiwalia teatralne Lwowa. Mam przekonanie, że wprowadzenie nowych, nieznanych mi wcześniej tekstów poszerzyłoby zakres prezentowanej problematyki, ale nie naruszyłoby w istotny sposób postawionych w tym rozdziale tez.

Dramat staropolski i kultura teatralna tamtego czasu, rekonstruowane z mozołem i nadziejami na odrodzenie dramatu przez krytykę teatralną połowy XIX wieku, to wciąż temat otwarty. Rozprawy i polemiki zamieszczane w ówczesnej prasie to zaledwie grunt pod wyobrażoną monografię „długiego życia” tematów i form właściwych dramatowi przedoświeceniowemu w XIX stuleciu. Szansę powstania takiej monografii dają z jednej strony badania nad dramatem drugiej połowy wieku (Brzozowska-Dybizbańska, Dybizbański, Sobieraj), z drugiej – prace pokazujące złożoność form, idei i estetyk dramatu dawnego (Judkowiak).

Tematyka opery i libretta operowego, zajmująca największą część książki, cieszy się też w ostatnich kilkunastu latach najbogatszym przyrostem publikacji. Poniżej przytaczam tylko opracowania powstałe w naszym kraju (interdyscyplinarne badania nad operą w kręgu np. niemieckojęzycznym rozwijały się znacznie wcześniej), w znaczącej części poświęcone librettu i operze XIX wieku (wśród zagadnień szczegółowych: poetyka librett, adaptacja literatury na użytek dzieła operowego, literackie i kulturowe źródła libretta, analiza dzieła operowego jako tworu słowno-muzyczno-teatralnego itp.). Historycy literatury, znawcy teatru i muzykolodzy często współtworzą prace autorskie i zbiorowe, kreśląc możliwie adekwatny wizerunek sztuki operowej, być może najbardziej złożonej i pięknej spośród wszystkich sztuk.

Powstrzymam się od bliższego omówienia tej partii bibliografii; jej znaczna część powstała w środowisku poznańskim, a pewien fragment był moim udziałem. Sprawia to oczywistą trudność w formułowaniu ocen, toteż je zawieszam. Z całą pewnością jednak można powiedzieć, że badania nad operą w ostatnim czasie rozwijają się intensywnie.

Elżbieta Nowicka

Summary

The book consists of four parts, concerning the magic drama, opera libretto as well as the romantic opera and tradition of the Old Polish drama in inter-uprising criticism. In this context, the analysis includes the forms and artistic phenomena which status is perfectly defined by the formula “between”: genres, styles, social circulations, different kinds of aesthetics, arts, etc. The cognitive horizon of the book is determined also by three components of the title, which are derived from the language of the epoch describing with them its own self-awareness. “Befuddlement” (illusion), affect and marvelousness defined at that time the needs and expectations of recipients of literature and theatre. Furthermore, these elements constituted the categories of interpretation and evaluation of particular artistic phenomena, literary genres and single works.

Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach zadania Kanon Polski.

Wydawca: Księgarnia Akademicka
Miejsce i rok wydania: Kraków 2021
Opracowanie redakcyjne: Halina Oszmiańska
ISBN: 978-83-8138-549-7

Książka przedstawia zjawiska literackie Wolnego Miasta Krakowa, tworu politycznego powołanego przez kongres wiedeński i pozostającego pod protektoratem Świętego Przymierza. Ramy czasowe narracji historycznoliterackiej w pracy odpowiadają okresowi trwania Wolnego Miasta Krakowa (Rzeczypospolitej Krakowskiej). W latach 1816–1846 dokonała się w regionie krakowskim zmiana epok literackich i powstała najbardziej wartościowa część krakowskiej literatury okresu romantyzmu. Książka powstała z potrzeby usystematyzowania wiedzy o tej literaturze, skorygowania mylnych informacji, wymazania białych plam, zrewidowania panującej opinii o roli ośrodka krakowskiego w literaturze późnego oświecenia i romantyzmu polskiego. Proces literacki we wspomnianym okresie autor dzieli na cztery fazy (1816–1828, 1828-1830, 1831–1840, 1841–1846). Ta periodyzacja odgrywa w książce rolę kompozycyjną. Równie ważnym co literatura przedmiotem prezentacji jest życie literackie miasta (czasopiśmiennictwo i drukarstwo, instytucje, komunikacja literacka, jak i tradycja oraz świadomość literacka, kręgi społeczne recepcji literatury) oraz zespół warunków i okoliczności z zakresu kultury społecznej, obyczajowości, polityki towarzyszących życiu literackiemu. 

Takim właśnie warunkom i okolicznościom poświęcony jest rozdział pierwszy pt. Ekologia kulturowa życia literackiego Rzeczypospolitej Krakowskiej. Zostały tu omówione kolejno: ruch wydawniczy w mieście i regionie; czasopiśmiennictwo; drukarstwo; cyrkulacja słowa drukowanego dzięki księgarstwu, czytelniom, bibliotekom (z uwzględnieniem realiów handlu księgarskiego i kontroli cenzuralnej publikacji); teatr w Wolnym Mieście; ośrodki życia literackiego – salony, domy profesorskie, związki i stowarzyszenia, kawiarnie i lokale publiczne. 

Rozdział drugi pt. W stronę przeszłości narodowej (1815-1828) jest poświęcony historyzmowi, ludowości i narodowości jako dominantom ideowym krakowskiego późnego oświecenia. Eksponowana jest w książce rola bp. Jana Pawła Woronicza, jego inicjatywy kulturalne i patriotyczne (muzealny wystrój pałacu biskupiego, kult Kościuszki), skupione wokół niego środowisko ludzi kultury. Omówiono także dokonania naukowe J. S. Bandkiego i pisarstwo A. Grabowskiego. Zwrócono uwagę na obecność zabytków Krakowa, topografii i tradycji regionu oraz miejscowych zwyczajów w tematyce poezji, prozy i malarstwa. 

Rozdział trzeci prezentuje Przełom romantyczny w Krakowie, związany przede wszystkim z aktywnością literacką Józefa Łapsińskiego w latach 1828-1830. Czynnikiem inspirującym krakowską młodzież stała się wówczas poezja Mickiewicza. Nową postawę wobec literatury i życia uosabia Łapsiński, autor tomiku Poezyj(1829), młodzieniec o powikłanej biografii. Jego metoda poetycka jest eklektyczna, z nalotem sentymentalizmu, romantyczna postawa zaś przejawia się u niego w orientalizmie i przeżywaniu zjawisk natury. Kontrowersje wokół jego Poezyj sprowadziły na grunt krakowski spory przełomu romantycznego. 

Rozdział czwarty nosi tytuł W atmosferze starć ideowych (lata 1831–1840). Po powstaniu listopadowym następuje w Krakowie polaryzacja poglądów, kształtują się obozy polityczne o sprzecznych dążeniach, artykułowane są w radykalny sposób nastroje rewolucyjne i demokratyczne (Goszczyński, Ehrenberg). Polemiczne starcia obejmują problematykę przeszłości narodowej, zasad społecznych, religii. Oryginalne, niepozbawione akcentów politycznych bądź społecznych idee krytycznoliterackie i estetyczne podnoszą Goszczyński i Ehrenberg. Ambiwalentną wymowę historyczną ma Katedra na Wawelu Wasilewskiego. Dynamizuje się w Krakowie (i we Lwowie) ruch słowianofilski, istotną rolę w literaturze odgrywa ludowość. 

Rozdział piąty to: Na przykładzie Anny z Schugtów Terleckiej (O udziale kobiet w życiu literackim Krakowa). W okresie romantyzmu wzrasta rola kobiet w literaturze, co wiąże się m.in. z samym charakterem tego ruchu kulturalnego. Schugt-Terlecka należała do pierwszych entuzjastek i propagatorek romantyzmu w Krakowie. W jej twórczości można dostrzec znamienne cechy krakowskiej romantyki: kult Mickiewicza, pietyzm wobec zabytków, słowianofilstwo, ludowość. 

Rozdział szósty dotyczy sytuacji po roku 1840 – U schyłku istnienia Rzeczypospolitej Krakowskiej. Te lata cechuje zastój ekonomiczny i kulturalny; jednocześnie rozwija się współpraca między Krakowem a Wielkopolską i zacieśnia więź między problematyką literatury a ideologią społeczną. Na czołowe miejsca wśród literatów wysuwają się teraz Anna Libera i Franciszek Żygliński – poeta i artysta. W Krakowie goszczą Cyprian Norwid (wizyta, która pozostawiła ślady w jego twórczości) i Wincenty Pol, jako jeden z wyznawców kultu Jana Kochanowskiego. Rok 1846 przynosi burzliwe „wypadki galicyjskie”, znajdujące oddźwięk w literaturze. Do głównych postaci krakowskiej historii należy Edward Dembowski. Śmierć tego emisariusza, zgon Wasilewskiego są wydarzeniami o charakterze cezury historyczno-kulturalnej. Niebawem nadchodzi kres Wolnego Miasta Krakowa.

Książkę uzupełniają tablice chronologiczne. W czterech rubrykach zostały zestawione daty dotyczące: najważniejszych wydarzeń politycznych – faktów kulturalnych – wydarzeń i zjawisk literackich w Rzeczypospolitej Krakowskiej – ważniejszych wydarzeń politycznych, kulturalnych i literackich na ziemiach polskich.


Summary

The book presents literary phenomena of the Free City of Krakow, a political formation created by the Congress of Vienna, remaining under the protectorate of the Holly Alliance. The time frames of the historical and literary narration of the work correspond to the period which marks the existence of the Free City of Krakow (the Republic of Krakow). In 1816-1846, a change of literary epochs occurred in the Krakow region and the most valuable part of the Krakow literature of the Romanticism was created. The book arose from the need of systematising of knowledge about this literature, correction of false information, obliterating of unknown areas, reconsideration of a prevailing opinion about importance of the Krakow centre in the literature of the Late Enlightenment and Romanticism in the Polish culture. A literary process within the discussed period has been divided by the author into four phases (1816-1828, 1828-1830, 1831-1840, 1841-1846). This periodisation functions as a compositional factor of the book. Beside literature, the author presents broadly literary life of the city (periodicals and printing, institutions, literary communication, as well as literary tradition and awareness, social circles of literature reception), and set of conditions and circumstances from the scope of social culture, customs, politics, accompanying the literary life.

Such conditions and circumstances are discussed in the first chapter Ekologia kulturowa życia literackiego Rzeczypospolitej Krakowskiej [Cultural Ecology of the Literary Life of the Republic of Krakow]. The chapter presents following issues: publishing movement in the city and region; periodicals; printing; circulation of the printed words due to bookselling, reading rooms, libraries (taking account of the reality of book trade and censorship control of publications); theatre in the Free City; centres of the literary life – salons, professors’ houses, unions and associations, cafes and public premises.

The second chapter W stronę przeszłości narodowej (1815-1828) [In the Direction of the National Past in 1815-1828] discusses historicism, folksiness and nationality as idealistic dominants of the Late Enlightenment of Krakow. The book emphasised the activity of the Bishop Jan Paweł Woronicz, his cultural and patriotic initiatives (museum decoration of the bishop’s palace, worship of Kościuszko), and people of culture creating the special environment around this person. Moreover, the author discusses here research achievements of J. S. Bandtkie and writing of A. Grabowski. The presence of Krakow monuments, topography and tradition of the region and local customs in the subject area of poetry, prose and painting have been also indicated.

The third chapter shows Przełom romantyczny w Krakowie [The Romantic Breakthrough in Krakow], connected primarily with the literary activity of Józef Łapsiński in 1828-1830. The poetry of Mickiewicz became an inspiring factor for the Krakow youth at that time. A new attitude towards literature and life is personified by Łapsiński, the author of the poetry book Poezyje (1829) and the young man with a complicated biography. His poetic method is eclectic, with a tinge of sentimentalism, and his romantic attitude manifests in orientalism and experiencing phenomena of nature. Controversies concerning his Poezyje initiated – within the Krakow environment – disputes of romantic breakthrough.
The fourth chapter is entitled W atmosferze starć ideowych (lata 1831-1840) [In the Atmosphere of Idealistic Confrontations in 1831-1840]. After the November Uprising, one could observe in Krakow the polarisation of opinions, forming political clubs with conflicting objectives, and radical presentations of revolutionary and democratic moods (Goszczyński, Ehrenberg). Polemic confrontations included issues of the national past, social rules, religion. Original critical and literary ideas as well as aesthetic ones, tinged with political or social emphases, were formulated by Goszczyński and Ehrenberg. Ambivalent historical purport characterised the work Katedra na Wawelu [The Wawel Cathedral] by Wasilewski. In Krakow (and Lviv), the Slavophilia movement developed on a larger scale; folksiness acted as an important factor in literature.

The fifth chapter is called Na przykładzie Anny z Schugtów Terleckiej (O udziale kobiet w życiu literackim Krakowa) [The Example of Anna Schugt Terlecka. About the Participation of Women in the Literary Life of Krakow]. In the time of the Romanticism, importance of women in literature was greater. Such a situation resulted from, among other things, the character of this cultural movement. Schugt-Terlecka belonged to the first women who were enthusiasts and exponents of the Romanticism in Krakow. In her works, one can see symptomatic traits of the Krakow romantic epoch: worship of Mickiewicz, pietism towards monuments, Slavophilia, folksiness.

The sixth chapter concerns the situation after 1840 – U schyłku istnienia Rzeczypospolitej Krakowskiej [At the Decline of the Republic of Krakow]. This period is characterised by economic and cultural stagnation. On the other hand, cooperation between Krakow and Wielkopolska [Greater Poland] developed; connection between issues of literature and social ideology was stronger. Anna Libera and Franciszek Żygliński, the poets and artists, were the leading personalities among literary men at that time. Furthermore, Krakow was visited by Cyprian Norwid (this visit can be traced in his works) and Wincenty Pol – as one of the followers of Jan Kochanowski worship. The year of 1846 brings the turbulent “Galician events” which were depicted in literature. Among main figures of Krakow history one can find Edward Dembowski. The death of this emissary and Wasilewski constitutes a historical and cultural ceasura. Shorty after these events, the Free City of Krakow ceased to exist.

The book includes also chronological tables. In four columns, the author presents dates concerning: the most important political events; cultural facts; literary events and phenomena in the Republic of Krakow, important political, cultural and literary events in the Polish lands.

***

Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach zadania Kanon Polski. 

Wydawca: Księgarnia Akademicka
Miejsce i rok wydania: Kraków 2021
Opracowanie redakcyjne: Jadwiga Grodzicka
ISBN: 978-83-8138-535-0