Południe jak ciastko z lukrem
gdzieś włączone radio
dzieci rozbiegły się jak kurczaki
ciepły powiew 
unosi kłaczki cukrowej waty
Tamto dziecko na huśtawce
ma sześć lat –
za rok siedem
Precyzyjnie nawijam ten widok
na kruchy patyczek

biała wata
ciągle wciska się

w skończoność pamięci

Tekst został pozyskany w ramach programu Tarcza dla Literata.  

W najmłodszym pokoleniu rozwijają się znakomite badaczki i badacze historii literatury polskiej. Jedną z nich jest Patrycja Bąkowska, która napisała trudną, erudycyjnie rozbudowaną, ale fascynującą książkę historycznoliteracką o poetach bardzo szczególnego momentu w dziejach Polski. Chodzi o poezję tuż po upadku naszej państwowości w 1795 roku.

– mówi o książce Patrycji Bąkowskiej Formy ekspresji podmiotowości nowoczesnej Zbigniew Chojnowski.

Więcej w nagraniu.

Wprowadzenie

Celem niniejszego artykułu jest zbadanie szkolnej recepcji sylwetki oraz poezji Andrzeja Bursy – słynnego przedstawiciela pokolenia 1956 roku – oraz nakreślenie jej niewykorzystanego potencjału interpretacyjnego. Autor Nauki chodzenia, ze względu na kontestatorski charakter swojej twórczości, stanowi doskonały materiał ćwiczeniowy na poziomie szkoły ponadpodstawowej. Do opisu jego życia należałoby się posłużyć metaforą erupcji – był to wybuch nagły, ale ożywczy, krótki, jednak pozostawiający w czytelnikach szczery żal. Pamiętam swoje pierwsze spotkanie z twórczością tego poety, który – obok Rafała Wojaczka czy Edwarda Stachury – na stałe wrył się w moją wrażliwość, jeszcze w czasach późnego gimnazjum oraz wczesnego liceum. Był to rodzaj zachwytu wynikającego z prostoty języka połączonej z brutalnością spostrzeżeń. Ten buntowniczy, czasami arogancki, ale zbudowany na podstawie autentycznego talentu, wymiar poezji Bursy, Wojaczka czy Stachury stanowił dla mnie wielki walor. Przeświadczony o tym, że w ten sposób zobrazuję swój bunt, cytowałem wiersze tych poetów zawzięcie na kolejnych lekcjach języka polskiego, powoływałem się na nie, oskarżycielsko atakując szkołę za to, że jest ich tak mało w programie, że – tak mi się wówczas wydawało – ktoś zabrania mi ich czytać. Tak próbowałem pokazywać swój sprzeciw. Jednak bunt ten przybrał wymiar konstruktywny, pozwolił mi poznać tak odmienną od tej prezentowanej w szkole poezję, a w efekcie zainteresować się poezją najnowsząZob. na przykład D. Żółtowski, Ars poetica bilingwisty (rec. C. Kraszewski, Hallo Sztokholm, Kielce 2021), „Nowy Napis Co Tydzień” 2021, nr 100, https://nowynapis.eu/tygodnik/nr-100/artykul/ars-poetica-bilingwisty [dostęp: 10.11.2022]. [1].

Toteż w niniejszym artykule zamierzam przeanalizować, w jaki sposób poezja Bursy funkcjonuje w szkole współczesnej i czy nadal wprowadza się ją jedynie na prawach ciekawostki. Jednocześnie postaram się także przedstawić potencjał interpretacyjny, który można wykorzystać podczas zajęć w szkole na II i III etapie edukacyjnym. W tym celu dokonałem analizy podręczników do kształcenia polonistycznego oraz dostępnych w sieci scenariuszy lekcji czy materiałów przesyłanych uczniom przez nauczycieli w ramach lekcji asynchronicznych. Należy podkreślić, że dzięki pandemii szkoła oraz sposób nauczania, a także akcenty interpretacyjne, dzięki zamieszczeniu ich w internecie, stały się dostępniejsze i bardziej transparentne. Zamierzam to bogactwo wykorzystać na łamach niniejszego artykułu.

Funkcjonowanie

Zacznijmy od tego, że podstawa programowa języka polskiego nie zakłada omawiania poezji Andrzeja Bursy ani na II, ani na III etapie edukacyjnym. Wiersze Bursy nie pojawiają się w wykazie lektur ani dla zakresu podstawowego, ani – rozszerzonego. Ustawodawca nie przewidział obowiązku omawiania twórczości autora Luizy w szkole, co – w moim odczuciu – stanowi istotny błąd. Kanon lektur jest zbyt zachowawczy, zbyt prezentystyczny – a co za tym idzie – ciężko nim wzbudzić prawdziwe, naturalne zainteresowanie literaturą, o poezji nawet nie wspominając. Twórczość Bursy, o ile zostanie odpowiednio wprowadzona, mogłaby być ożywczą propozycją ujęcia poezji w szkole. 

Warto odnotować, że podręczniki nie muszą realizować treści objętych zakresem podstawy programowej wyłącznie na bazie lektur, dlatego twórczość poetycka autora Pantofelka pojawia się w materiałach wydawnictw oświatowych. Na II etapie edukacyjnym uczniowie szkół podstawowych spotykają się z poezją Bursy na łamach podręcznika Nowej Ery – Nowe Słowa na start 8. Uczniom przychodzi mierzyć się z Nauką chodzenia Andrzeja BursyZob. J. Kościerzyńska i inni, Nowe Słowa na start! Podręcznik do języka polskiego dla klasy ósmej szkoły podstawowej, Warszawa 2018, s. 242.[2]. Co ciekawe, w nowej wersji pomocy dydaktycznej na lata 2021–2023 nie ujęto już tego wierszaZob. J. Kościerzyńska i in., Nowe Słowa na start! Podręcznik do języka polskiego dla klasy ósmej szkoły podstawowej (nowa edycja 2021–2023), Warszawa 2020.[3]. Dzięki propozycji Nowej Ery oraz lockdownowi w sieci można znaleźć bardzo dużo rekordów zawierających scenariusze lekcji czy też materiały wysyłane przez nauczycieli uczniom w ramach lekcji asynchronicznych. Analizą objąłem kilkanaście scenariuszy, z czego w niniejszym artykule odwołuję się do czterech z nich. Poniżej przedstawiam wyciągnięte przeze mnie na podstawie analizy materiału wnioski. 

Nauczyciele w przeważającej większości korzystają z tematu lekcji proponowanego przez rozkład materiału przygotowany przez autorów Nowej Ery, czyli lekcja zatytułowana Co o postawie wobec życia mówi ułożenie kręgosłupa? – A. Bursa «Nauka chodzenia». Czasami w scenariuszach pojawiają się odniesienia do fragmentu wiersza, lecz ma to miejsce sporadycznie. Oprócz tematu w materiałach występują również inne spójności. Większość propozycji zaczyna się od przedstawienia biogramu poety, w którym pojawiają się wątki związane z niespójnym pojęciem „poety przeklętego”. Dla przykładu w anonimowych materiałach opublikowanych na stronie internetowej pewnej szkoły znajdziemy następującą biografię: 

Andrzej Bursa – to niepokorny buntownik, poeta przeklęty, który nie godząc się na kompromisy, rzucał otwarte wyzwanie komunistycznym władzom oraz utartym schematom i zasadom. Oskarżał całe swoje pokolenie, w tym także siebie, o konformizm i brak reakcji wobec ucisków ze strony władzy czy społecznych konwenansów[Brak autora], Język polski kl. VIII , https://www.zpopiotrkowice.pl/wp-content/uploads/2020/04/j.polski-klasa-8-1.pdf, [dostęp: 19.12.2021]. Autorką jest prawdopodobnie Joanna Długosz, informację tę ustaliłem na podstawie dostępnego na stronie szkoły wykazu nauczycieli uczących w danym roku szkolnym języka polskiego, wraz z nauczanymi oddziałami.[4].

Biogram ten nie umiejscawia wprost czasowo Bursy, dopiero informacja o „komunistycznych władzach” stanowi trop dla uczniów. Mimo że w szkole podstawowej raczej nie poleca się ujęcia periodyzacyjnego literatury, to jednak wskazałbym lata życia poety, aby zwrócić uwagę na konteksty kulturowo-społeczne, bez których trudno czytać tę poezję. Autorka materiału stworzyła interesujący biogram, jego dużą zaletę stanowi fakt, że nie został on wprost przepisany ani sparafrazowany ze źródeł internetowych. Znając zasoby leksykalne ósmoklasistów, pokusiłbym się jednak o podanie definicji niektórych słów (na przykład konwenans, konformizm) zastosowanych w tej informacji biograficznej. Ponadto w moim odczuciu notka jest zbyt ogólna, encyklopedyczna – zabrakło w niej pewnego konkretu, punktu, który mógłby zaciekawić młodych adeptów literatury.

W wielu scenariuszach pojawia się również informacja przybliżająca pojęcie „poetów przeklętych”, do których zaliczany jest Bursa. Zjawisko to zostaje pokrótce omówione, przywołując twórcę pojęcia Paula Verleine’a oraz kilku rodzimych przedstawicieli tego – raczej myślowego niż realnego – konstruktu, przede wszystkim Wojaczka i StachuręZob. na przykład P. Majcherczyk, Co o postawie człowieka wobec życia mówi ułożenie naszego kręgosłupa?, https://cloud7.edupage.org/cloud/Nauka_chodzenia_Bursa_-_kl.8.pdf?z%3ABmUphXeGC%2BeI8yJA7C1j9UEH%2BTPIjQOvVO0EkpnlJ4gu73QRp7qEWmOsvWJUsDMN, [dostęp: 19.12.2021].[5]. Niestety, w wielu materiałach do lekcji nie zostaje zrealizowane założenie tematu – brakuje prawdziwej analizy wiersza. Nie poświęca się uwagi sensowi utworu, nie rozczłonkowuje się go, nie przygląda mu się z namysłem, brakuje nade wszystko celowości. Choć pojawiają się polecenia, polegające na analizie kilku sformułowań czy metafor, to jednak nie dochodzi do pełnej analizy, następuje jedynie szczątkowa interpretacjaZob. na przykład [brak autora], https://szkola-grygrow.mazowsze.me/zadania-dla-uczniow/klasa-8/jezyk-polski-historia-wos/, [dostęp: 19.12.2021]. Autorką jest prawdopodobnie Teresa Kałuska, informację tę ustaliłem na podstawie dostępnego na stronie szkoły wykazu nauczycieli uczących w danym roku szkolnym języka polskiego, wraz z nauczanymi oddziałami.[6]. W wielu porównywanych materiałach wiersz staje się ćwiczeniem językowym, fetyszyzuje się środki stylistyczne oraz frazeologię – zamiast przyjrzeć się utworowi jako całości. Istnieją na szczęście chlubne wyjątki. Pewną próbę interpretacji znajdziemy w cytowanych już materiałach: 

W wierszu „Nauka chodzenia” [sic!] podmiot liryczny relacjonuje swoje zmagania z zachowaniem naturalności i szczerości w codziennym życiuW całym artykule błędne zapisy cytuję za oryginalnymi tekstami.[7]. Choć wkłada wiele sił w pozostanie sobą, w zachowanie twarzy, w prezentowanie „postawy wyprostowanej”, ulega w końcu „życzliwym” i … zaczyna się „czołgać”. W finale podmiot z odważnego buntownika zmienia się w uległego konformistę, z dumnego opozycjonisty w bojaźliwego oportunistę, z idącego pod prąd antagonisty w kulącego się kapitulanta. Choć „przezwyciężenie prawa ciążenia”, czyli sprzeciwienie się panującym normom kosztowało go wiele wysiłku, to jednak zachowanie wierności swoim zasadom okazało się na dłuższą metę niemożliwe. Osoba mówiąca zdaje sobie sprawę ze swej śmieszności, gdy czołga się „z tyłkiem anielsko- głupio wypiętym w górę”, lecz wyznaje zasadę, iż przegranie jednej bitwy nie przesądza o klęsce w całej wojnie. Potwierdza to ostatni wers: „uczę się chodzić po świecie”, a dokładnie bezokolicznik „chodzić”. Podmiot nie użył słowa „pełzać” czy „czołgać” – nadal zamierza zgłębiać tajniki i tajemnice nauki chodzenia, czyli wymuszającą wyprostowaną postawę i wysoko uniesioną głowę. Utwór reprezentuje rodzaj liryki bezpośredniej jest wierszem wolnym ( różna długość wersów, brak znaków interpunkcyjnych ) oraz wierszem białym ( brak rymów ). Poeta, stosując kolokwializmy ( np. tyłek, morda ) i zdrobnienia ( np. buciczka, trzewiczka ), ośmiesza ogólnie przyjętą w społeczeństwie postawę[Brak autora], https://www.zpopiotrkowice.pl/wp-content/uploads/2020/04/j.polski-klasa-8-1.pdf [dostęp: 19.12.2021]. Zob. przypis nr 4.[8]. 

Autorka nie ustrzegła się jednak błędów – zarówno natury metodycznej, jak i warsztatowej. Abstrahując od błędów edytorskich oraz interpunkcyjnych, największym mankamentem tej propozycji jest jej dobitnie widoczny prezentyzm. Nie ma tutaj pola na pracę ucznia, na jego samodzielność. Nauczycielka nie próbuje nawet formułować poleceń naprowadzających na interpretację, tylko podaje ją jako notatkę do przepisania w zeszycie, co stanowi dotkliwie odtwórczą metodę, zubożającą nauczanie poezji w szkole. Inna nauczycielka w ramach lekcji poświęconej Nauce chodzenia wyszła od słowa „asertywność”[Brak autora], https://spstolec.weebly.com/uploads/1/4/0/4/14047370/j.polski_kl8_15.05.2020.pdf [dostęp: 19.12.2021]. Informacja o autorce ustalona na podstawie danych na stronie szkoły – prawdopodobnie jest nią Magdalena Krzemianowska.[9]. Jednak refleksja dotycząca asertywności nie została w żaden sposób powiązana z wydźwiękiem wiersza Bursy, nie wskazano na żaden związek tych dwóch zagadnień poruszonych w ramach lekcji. Między kolejnymi punktami lekcji zabrakło więc mostu, który by je spoił, uzasadnił wprowadzenie namysłu nad asertywnością. Co więcej, autorka przekleiła biogram poety z WikipediiPor. Andrzej Bursa [hasło encyklopedyczne], https://pl.wikipedia.org/wiki/Andrzej_Bursa [dostęp: 15.11.2022].[10], nie usuwając przy tym nawet hiperłączy i nie podając źródła, za którym cytujehttps://spstolec.weebly.com/uploads/1/4/0/4/14047370/j.polski_kl8_15.05.2020.pdf, [dostęp: 19.12.2021].[11]. Dlaczego uczniowie mieliby przepisywać coś, co w kilka sekund są w stanie – bez większego trudu – odnaleźć w Internecie?

Możemy domyślać się, że również podczas lekcji stacjonarnych autorki materiałów dyktują uczniom tego rodzaju skrypt, co stanowi jeden z głównych grzechów polonistyki szkolnej, w sprawie których od lat interweniują autorytety metodyki nauczania języka polskiego. Stanisław Bortnowski pisał: „Po latach, gdym siwy i leciwy, ośmielam się wrócić do impertynenckiego tytułu, stąd hasło: «NAUCZYCIEU [sic! – D.Ż.], NIE DYKTUJ!»”S. Bortnowski, Nauczycielu, BĄDŹ SOBĄ!, Warszawa 1992, s. 11.[12]. Anna Janus-Sitarz niejako uzupełnia to słowami: „badania wskazują, że wciąż zastraszająco duża liczba polonistów stosuje ten najbardziej sprzeczny z zasadami efektywności nauczania sposób [dyktowanie – D.Ż.] przekazywania wiedzy uczniom”A. Janus-Sitarz [głos w dyskusji], Czego nauczył nas Bortnowski?, „Polonistyka. Innowacje” 2015, nr 2, s. 204–205.[13]. 

Bezpieczną, ale i wartościową, okazuje się publikacja opracowana przez Patrycję MajcherczykPor. P. Majcherczyk, Co o postawie człowieka…[14]. Taż zdecydowała się postawić – jak mniemam z analizy prezentacji multimedialnej – na metodę heurystyczną, w której formułuje pytania, a potem prezentuje przykładowe odpowiedzi. Polonistka z dużą skrupulatnością podeszła do tematu środków stylistycznych, ich wskazywania i interpretowania. Zabrakło mi jednak dyskusji na temat samego wiersza – przestrzeni na to, aby uczniowie uzewnętrznili się, powiedzieli, co sądzą na temat opisanej w wierszu sytuacji. Biorąc pod uwagę powyższe, wyłania się raczej smutny obraz funkcjonowania twórczości Bursy w szkole podstawowej. Czymże jest poezja, która nie oddziałuje na człowieka, nie wpływa na niego? Uczeń, który zawiedzie się na poezji w szkole, nie sięgnie po nią w dorosłym życiu – i będzie to dla niego wielką stratą, dla szkoły zaś okaże się porażką.

*

By przeanalizować funkcjonowanie poezji Bursy na III etapie edukacyjnym, dokonałem analizy trzech komplementarnych, następujących serii podręczników: Ponad słowami Nowej Ery, Oblicza epok Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych oraz Sztuka wyrazu Gdańskiego Wydawnictwa Oświatowego. Kiedy piszę ten artykuł, dostępne są tylko podręczniki dla klas I–III szkół ponadpodstawowych, nie dysponujemy dotąd materiałami do klasy IV, wynika to z faktu, iż reforma jest dopiero wdrażana, a wydawnictwa przygotowują materiały na bieżąco. Nie wiemy więc, jak w podręcznikach zostanie ujęte to, co w klasycznej refleksji szkolnej nazywamy literaturą współczesną czy też współczesnością. W podręcznikach serii Ponad słowami Nowej Ery – dotychczas – nie ma ani jednego dzieła autora Pantofelka. W propozycjach WSiP i GWO Bursa pojawia się w podobnym momencie – przy okazji omawiania romantyzmu. Propozycja GWO łączy wiersz Poeta Bursy z III częścią Dziadów Adama Mickiewicza. Eksploruje się tutaj przede wszystkim dość klasyczne nawiązanie do słynnego cytatu Mickiewicza obecne w lirykuZob. D. Dąbrowska i in., Język polski 2 (cz. 1). Sztuka wyrazu. Podręcznik dla liceum i technikum. Zakresy podstawowy i rozszerzony, Gdańsk 2020, s. 190–195.[15]. W podręczniku z WSiP znajdziemy wiersz Funkcja poezji zestawiony z Beniowskim Juliusza Słowackiego. Do wiersza dołączono bardzo krótki i ogólnikowy życiorys oraz przygotowano dla uczniów jedno zadanie: „Napisz szkic interpretacyjny na temat wiersza Andrzeja Bursy. Postaw tezę interpretacyjną, a następnie ją uzasadnij. Weź pod uwagę sposób, w jaki poeta nawiązuje do tradycji romantycznej”D. Chemperek, A. Kalbarczyk, D. Trześniowski, Oblicza epok. Język polski. Podręcznik. Klasa 2. Część 1. Reforma 2019. Szkoła ponadpodstawowa. Liceum i technikum. Zakres podstawowy i rozszerzony, Warszawa 2020, s. 259.[16]. Oprócz tego przypomniano pojęcie „aluzji literackiej” oraz – jako ciekawostkę – opisano termin intertekstualności Kristevej. Szkic interpretacyjny o Bursie to z pewnością pomysł słuszny i wart docenienia. Nie wiem jednak, czy należałoby od niego zaczynać poznawanie poezji. Wydaje się, że to zadanie powinno być poprzedzone rzetelnym oglądem tego typu liryki.

Tymczasem Ewa Rewers tak charakteryzowała Funkcję poezji:

Rzeczywistość przedstawiona w wierszu to wszakże nie tylko rozpad tradycyjnych koncepcji literatury dokonujący się w konfrontacji z codziennością, to także projekcja nowego modelu poezji. Zacznijmy od tego, że zasada konstrukcyjna tego wiersza powtarza się w wielu innych utworach poetyckich Bursy i jest czymś, co zainteresować mogłoby genologię — nie do końca, jak sądzę, świadomą propozycją nowego gatunku. Najogólniej rzecz ujmując, opiera się on na takim rozczłonkowaniu graficznym tekstu, które każdą z wydzielonych części czyni — także pod innymi względami — w jakimś sensie samodzielną całością. Ten sposób wyodrębniania quasi-samodzielnych fragmentów wiersza wspomaga dodatkowo fakt, iż każda z części składowych — np. Funkcji poezji — wypowiedziana zostaje w innym stylu językowym: pierwsza — w stylu ówczesnej krytyki literackiej („Poezja nie może być oderwana od życia…”); druga — w stylu potocznym (opis czynności gospodyni domowej); trzecia — przedstawia deformację stylu mówionego, podkreślając jego skłonność do eliminowania bądź nieuzasadnionego rozmieszczania znaków delimitacyjnych; czwarta — przynosi ironiczny rekurs do języka krytyki, akcentujący jego skłonność do patosu („lektura wielkich romantyków”) oraz trywializację stylu potocznego („i lu-lu…”). Język dwóch pierwszych części możemy zatem uznać za bezpośrednie przeniesienie, niemal cytat, z wymienionych stylów. W dwóch dalszych częściach dominuje ich deformacjaE. Rewers, Wartościowanie peryferyjnych obszarów mowy w „Czarnej poezji” Andrzeja Bursy, „Pamiętnik Literacki” 1994, nr 2, s. 141.[17]. 

Ograniczając się do zlecania uczniom interpretacji z uwzględnianiem jedynie aluzyjności wierszy Bursy, tracimy coś unikalnego w tej poezji.

Jak widać, obecne funkcjonowanie Bursy w szkole jest niewystarczające. Łączenie Funkcji poezji z romantyzmem – bez odpowiedniego rozszyfrowania ironicznego wymiaru namysłu nad tradycją literacką oraz wynikającą z niej formułą polskości – stanowi błąd. Mam wrażenie, że nie wykorzystuje się najsilniejszego aspektu tej poezji – jej kontestatorskiego wymiaru. Twórczość Bursy, między innymi za sprawą legendy, łatki poety przeklętego czy Kaskaderów literaturyKaskaderzy literatury. O twórczości i legendzie Andrzeja Bursy, Marka Hłaski, Haliny Poświatowskiej, Edwarda Stachury, Ryszarda Milczewskiego-Bruna, Rafała Wojaczka, pod red. E. Kolbusa, słowo wstępne: J.Z. Brudnicki, posłowie J. Marx, Łódź 1986.[18], urosła w pewnych kręgach do miana mitu o poecie nieprzystającego do życiaNawet śmierć w wyniku choroby została zafałszowana i wierzono, że Bursa popełnił samobójstwo. Grażyna Pietruszewska następująco relacjonowała te zdarzenia: „Towarzyszyła jej [śmierci Bursy – D.Ż.] ponadto atmosfera skandalu. Zaczęły się szerzyć pogołski [sic!] o samobójstwie poety. Oświadczenia lekarskie nie potwierdzały tych przypuszczeń” (G. Pietruszewska, Andrzej Bursa – życie i legenda, część I, „Prace Naukowe. Filologia Polska. Historia i Teoria Literatury” 1985, nr 1, s. 105). Wierzono w to, ponieważ tego wymagała powstająca legenda. [19]. Tadeusz Drewnowski tak recenzował krótko Kaskaderów literatury: „pomieszano różne pokolenia i wypadki, zaś wyjątkową śmiertelność w literaturze polskiej skojarzono, dla bon mot, z kaskaderstwem – działaniem zastępczym i spektakularnym”T. Drewnowski, Próba scalenia. Obiegi – wzorce – style, Kraków 2004, s. 171.[20]. Jest w tym dużo prawdy, jednak owo „kaskaderstwo” może być czymś, co przyciągnie naszych uczniów, zatrzyma ich choćby na chwilę przy sylwetce Bursy, z którym zapewne dużo łatwiej znaleźć im płaszczyznę porozumienia niż na przykład z Asnykiem. Tymczasem szkoła wydaje się rezygnować z tego wyjątkowego potencjału, zrzuca go na karb przypadku, który może być niełaskawy i uczeń liceum nigdy nie znajdzie w tym – jak go nazywa Drewnowski – „kontestatorze” poety „dla siebie”, tylko kolejnego pisarza, który po prostu nawiązuje do literatury romantycznej. 

Potencjał interpretacyjny

Zacznę od tego, że – aby skutecznie wyzyskać potencjał interpretacyjny Bursy – należałoby w całości przenieść spotkanie z jego twórczością na III etap edukacyjny, kiedy to obcujemy z co prawda wciąż dorastającym, jednak w pewnym sensie ukształtowanym czytelnikiem. Nade wszystko jest to również okres tego, co dorośli zwykli nazywać „młodzieńczym buntem”. I w tym miejscu znajduję pierwszy punkt styczny. Drewnowski zalicza Bursę do „kontestatorów” i następująco definiuje charakter jego twórczości: 

[Bursa] przeszedł do nowej w tonie i języku poezji kontestatorskiej wysokiej próby (pisanej, zdaniem Kwiatkowskiego, pod sugestią poezji Preverta, Queneau, Henri Michaux). Ogromnie wrażliwy na brutalność życia formułuje w stosunku do młodego pokolenia prawo „martwej perspektywy”, którą przypisuje w Luizie swojej młodości, a powtarza w motcie do pozostawionej w rękopisie powieści Zabicie ciotki. Mimo że mniej wyrafinowana od tej poezji czarnego humoru Nauka chodzenia (1957) najdobitniej wyraża ten konflikt. 

[…] Drugą regułę psychologii pokoleniowej ujawnia Bursa w wierszu Z zabaw i gier dziecięcych i w Zabiciu ciotki – konieczność sprawdzania siebie przy pomocy prowokowanych sytuacji […]T. Drewnowski, Próba…, s. 167–168.[21]. 

Po pierwsze więc Bursa kontestuje, a po drugie – co także łączy go z naszymi uczniami – jest młody i taki za sprawą przedwczesnej śmierci na wieczność pozostał. Mimo tego, gdy mówimy o twórczości Bursy, to bez wątpienia mówimy o twórczości w pewnych obszarach rewolucyjnej – czy to ze względu na charakter tego pisarstwa, czy to ze względu na wrażliwość na ciemną część człowieczeństwa, co także jest punktem stycznym z młodzieżą. W tej poezji mamy do czynienia nie tylko z określeniem tego aspektu ludzkiej natury, lecz także – z głęboką niezgodą na nią – z próbą walki ze złem. Walki podejmowanej po cichu, bez fajerwerków, przy użyciu prostych wyrazów, jak choćby w Pantofelku: 

Dzieci są milsze od dorosłych
zwierzęta są milsze od dzieci
mówisz że rozumując w ten sposób
muszę dojść do twierdzenia
że najmilszy jest mi pierwotniak pantofelek

no to co

milszy mi jest pantofelek
od ciebie ty skurwysynieA. Bursa, Dzieła (prawie wszystkie), oprac. W. Bonowicz, Kraków 2018, s. 92. Dalsze cytaty z Bursy podaję za tym wydaniem, oznaczając je w tekście głównym inicjałami Dz i numerem strony.[22]. 

Właściwie w tym utworze – z pozoru tylko prostym i ukrywającym się za maską zabawy oraz trywialnej wulgarności – widać pełnię dramatu człowieka. Pełnię widzianą dzięki brutalizmowi, a także za sprawą ograniczającej każdą płaszczyznę życia wady serca. Toteż uważam, że uczniowie powinni rozpoczynać poznawanie Bursy, a może nawet poezji współczesnej, akurat tym wierszem. Należałoby wyjść od tego, co nakazywał Comenius, czyli od tego, co bliskie uczniowiPor. J.A. Komeński, Wielka dydaktyka, tłum. K. Remerowa, Wrocław 1956.[23]. Powinniśmy zastanowić się, czy możemy zgodzić się z refleksją na temat ludzkiej natury wysuwającą się z tej poezji. W wierszu tym jednostka zmaga się z Innym, ale rozumianym jako część wielkiego, masowego społeczeństwa, którego poeta nie rozumie, nie akceptuje i na które się nie zgadza. Eskapistyczna forma ucieczki w ironię wzmaga ten wymiar liryki. Być może właśnie refleksja nad człowieczeństwem jest tym, co może stworzyć platformę porozumienia pomiędzy poetą a jego odbiorcą. To właśnie pesymizm połączony z gestem bezradności, w który jednak wpisano chęć zmiany, może być tym, co do naszych uczniów przemówi silniej niż nawet najbardziej obrazowe wystąpienia z pozycji nauczycielskiego autorytetu. Również język poezji Bursy – odmienny od języka klasyków, wieszczów – klarowny, jasny, prostolinijny, szczery, więc niejednokrotnie wulgarny, zdaje się skuteczną formą komunikowania problemów. Pamiętajmy wreszcie, że nowe pokolenie odbiorców lubi kondensację, to kolejny powód, dlaczego Pantofelek powinien do nich przemówić.

Uważam, że również Nauka chodzenia winna wybrzmieć w szkolnej recepcji, kiedy uczniowie znajdują się w momencie, w którym orientują się, że rzeczywiście otaczają ich „życzliwi”. Spójrzmy na poniższy wyimek: 

myślałem że jak wreszcie stanę na nogach
uchylą przede mną czoła
a oni w mordę
nie wiem co jest
usiłuję po bohatersku zachować pionową postawę
i nic nie rozumiem

(Nauka chodzenia, Dz 62) 

W utworze powyższym opisano być może najtrudniejsze doświadczenie w życiu człowieka – wkraczanie w dorosłość, moment przełomowy, a zarazem trudny, wyczerpujący. Oto okazuje się bowiem, że nic, co człowiekowi się wydawało, nie jest takie, jakim miało być. W najdotkliwszy sposób młody dorosły zostaje uświadomiony o tym, że życie jest rodzajem brutalnej gry. Fraza „a oni w mordę” zawiera w sobie głęboką refleksję – po podniesieniu się z jednej porażki, po otrząśnięciu się z jednego problemu oto za chwilę pojawia się kolejny cios zadawany człowiekowi przez społeczeństwo. Przy okazji omawiania tych wierszy warto postawić na otwartą i dojrzałą rozmowę, która jest – moim zdaniem – najskuteczniejszą metodą dydaktyczną (w odniesieniu do nauczania języka polskiego). Warto poruszyć temat tego, na ile utwory te są przedmiotem autokreacji i czemu ta autokreacja ma służyć. Należy odejść od ustalonych, prezentystycznych odczytań poezji i zacząć wskazywać na wolność młodych ludzi w podążaniu interpretacyjnymi ścieżkami. Śmiem twierdzić, że – w przypadku omawiania twórczości autora Luizy – nauczyciel ma dużą wolność, ponieważ to jeden z wielu nieobecnych w kanonie poetów, a co za tym idzie, jego twórczość nie pojawi się na egzaminie maturalnym. To poeta operujący często skandalem, sięgający po paradoksalne tytuły wierszy. 

Jego twórczość to skandalizująca, ale i do bólu poważna poezja, która nie boi się stawiać odważnych pytań, odwoływać się do tematów kontrowersyjnych, eksplorować ich, żeby docierać do źródła refleksji o człowieczeństwie. To także liryka, która zmierza w rejony autotematyzmu, poddaje się mu, zadaje niezwykle istotne pytania, choć w zbanalizowanej, często brutalnej formie – dlatego też atrakcyjnej, prowokującej do dyskusji. To liryka, która nie boi się prowokacji ani sprowadzenia na siebie negatywnej oceny społeczeństwa, właśnie dlatego jest to poezja wymierzona na jego rozwój, na zerwanie z konwenansem stanowiącym barierę, za którą ukrywa się kołtuneria, co może przyciągać do niej młodych ludzi. 

Jednak pod jej skórą, pod pozorem wulgarności, naigrywania się z norm i zasad czy nawet z poezji w ogóle kryje się kolejna warstwa – warstwa, która również jest żartem z tych, którzy chcieliby widzieć w Bursie tylko skandalistę. Ewa Rewers wskazuje na możliwość takiego odczytania Dyskursu z poetą: 

Bursa pokazuje, jak Platońskie piękno żywi się – bywa – fałszowaniem i zakłamywaniem rzeczywistości. […] „Brzydkie” słowo, jeśli nawet nie wyraża pełnej prawdy o rzeczywistości, to nierzadko jest jej najbliższe. Piękno i fałsz, prawda podszyta trywialnością i brzydotą stały się równoprawnymi elementami tej samej sytuacji aksjologicznejE. Rewers, Wartościowanie…, s. 143.[24].

Autor niesie w sobie niezwykły potencjał buntu przeciw tradycyjnie ujmowanej sztuce, przeciw poezji, wreszcie przeciw zastojowi, który należy wykorzystać w pracy z uczniami w celu zaznajomienia ich z poezją, z jej pięknem, z siłą kreacji. Dzięki czytaniu tej poezji w szkole można wzbudzić wśród uczniów żywe zainteresowanie liryką, pokazać, jak istotne tematy ona podejmuje, jak klarowna potrafi być. Comenius tak określał cele szkoły: 

Lecz o to idzie, by wszystkich tych, których kieruje się w świat nie tylko jako widzów, ale też przyszłych aktorów uczyć orientacji co do podstaw, przyczyn i celów wszystkich zasadniczych spraw, jakie są i dokonują się w świecieJ.A. Komeński, Wielka dydaktyka, tłum. K. Remerowa, Wrocław 1956, s. 76.[25]. 

Nauczyciele poloniści powinni iść śladem wytycznych tego wielkiego pedagoga i nauczać analizowania poezji tak, by wynikało z niej coś więcej niż puste procesy polegające na triadzie: analiza – interpretacja – wartościowanie. Nie ma znaczenia powtarzane jak mantra i deklinowane na wszelkie sposoby pytanie: „Co poeta miał na myśli?”. Ważne jawi się to, co poezja robi z człowiekiem, jak wpływa na jego życie, czego uczy nas samych, jak pomaga nam odkrywać samego siebie. Jeśli uczniowie nie zyskają w szkole elementarnego zainteresowania poezją – zgodnie z tym, co mówił autor Didactica Magna – w większości nie nabiorą go po opuszczeniu jej murów. Dlatego warto zasygnalizować choćby wspólnotę sytuacji ucznia z sytuacją Bursy – dziennikarza. Pierwszego ogranicza szkoła, drugiego – praca. W wierszu Sobota nadawca wyznaje:

możliwe
że mógłbym użyć jej inaczej
np. napisać 4 reportaże
o perspektywach rozwoju małych miasteczek

                   ale
mam w dupie małe miasteczka

(Sobota, Dz 80) 

W tym krótkim fragmencie mieści się niezgoda na narzucone zadania, która niezwykle bliska jest większości nastolatków. Gest trzykrotnego powtórzenia frazy „mam w dupie małe miasteczka” niesie w sobie jakiś biblijny wymiar – niczym trzykrotne wyrzeczenie się Jezusa przez Piotra. Nawet tak zwulgaryzowane pytanie, jak: „Co Ty/Wy macie w dupie?”, może być momentem przełomowym w relacjach uczeń–nauczyciel. Dlatego warto to ryzyko ponieść. Może warto wskazać na analogię między tymi sytuacjami, dzięki której uda się lepiej zrozumieć ten „mityczny” podmiot liryczny? Na dowód tego proponuję przytoczyć w toku lekcji fragment korespondencji Bursy do ojca, gdzie czytamy: „Niestety nie mam warunków, Większą część dnia zabiera mi jałowe przesiadywanie w szkole”Z rękopisu listu A. Bursy do ojca, list datowany: 1950 r., w zbiorach F. Bursy, cyt. za: G. Pietruszewska, Andrzej…, s. 101.[26]. W innym miejscu znowu: „O wiele więcej nauczę się przez 2 godziny w domu, niż będąc 6 godzin w szkole”Tamże, zapis opatrzony datą: 8.VII.1949, w zbiorach F. Bursy, cyt: za G. Pietruszewska, Andrzej…, s. 100.[27]. Dzięki temu aspektowi poezja Bursy może trafić nawet do największych krytyków sensowności szkoły, dlatego tylko, że człowiek ten myślał o szkole w podobny sposób. Ponadto ten bunt świadczy również o ważnym w kapitalizmie podważaniu sensu podążania ślepo za produktywnością. 

Podsumowanie

Choć w podstawie programowej języka polskiego trudno szukać wierszy Andrzeja Bursy, to jednak jego liryka występuje w podręcznikach do nauczania tego przedmiotuZob. np. D. Chemperek, A. Kalbarczyk, D. Trześniowski., Oblicza epok. Język polski. Podręcznik. Klasa 4. Reforma 2019. Szkoła ponadpodstawowa. Liceum i technikum. Zakres podstawowy i rozszerzony, Warszawa 2022, s. 98–105.[28]. Ciężko nie oprzeć się wrażeniu, że funkcjonuje ona jednak po macoszemu, trochę po to tylko, by stanowić kontekst, nie zaś pełnoprawne dzieło warte poświęcenia uwagi tylko ze względu na samą wartość. Nauczyciele języka polskiego – za radą programów podsuwanych im przez wydawnictwa oświatowe – decydują się na obcowanie z poezją autora Luizy, jednak upośledzają ją, sprowadzając lekcję do prezentacji życia i interpretacji utworu poety lub ograniczając się do zabaw językowych. Brakuje przede wszystkim pełnoprawnej uwagi poświęcanej poetyckiemu tworzywu oraz refleksji na temat przełomowości sposobu mówienia w tej liryce. Dlatego też uważam, że w szkole należałoby ograniczać omawianie tej twórczości do III etapu edukacyjnego, jednocześnie intensyfikując te spotkania. Bursa jest bowiem poetą, który przez swoje kontestowanie może trafić w gusta młodzieży i stanowić inspirację do dalszego sięgania po poezję już po zakończeniu edukacji szkolnej. Choć liryka w szkole zajmuje spore obszary podręczników, poświęca się jej wiele godzin, to mimo tego Polacy nie sięgają po poezję, o poezji najnowszej – często niszowej i eksperymentalnej – już nie wspominając. Być może spotkanie z twórczością autora Pantofelka stanie się przełomem i przeciwwagą dla tego zastoju.

Wierzę że Bóg podobny jest do gołębicy
że człowiek może zmienić się
w dowolną część maszyny
co nie oznacza
że nie ma mu wyrosnąć lwia grzywa
albo skrzydła anielskie
(w anioły także wierzę)
Wierzę w insygnia wszystkich mocarstw
Wierzę we wszystkie ideały
i w szaleństwo ich głosicieli
Nie wykluczam:
samorództwa
dzieworództwa
zapłodnienia przez styk damskiego zadka z fotelem
na którym od dawna nikt nie siedział
Wierzę że facet któremu się nic nie udaje
może zostać nagle synem szczęścia
Że największym poetą tego kraju
nie jest ten siwy pan z dochodami
ani ten młody dobijający się do dochodów
ale stary tragarz który nie napisał nic
oprócz kilku podań
Wierzę w prażucha
i pramaterię
i wszystkie pre-pradokumenty
i we wszystkie pro anty korr i kontra
Nie wierzę tylko w niemożliwe
Wszystko jest możliwe na tym świecie
składającym się
hiii…hiii
z wirujących punkcików
których jeszcze
hiii…hiii
nikt nie widziałA. Bursa, Utwory wierszem i prozą, Kraków 1973, s. 81.[1] 

Zarówno tytuł, jak i konstrukcja wiersza nawiązują do chrześcijańskiego credo, aż pięć wersów rozpoczyna się od anaforycznego czasownika w pierwszej osobie: „wierzę”. Naśladowanie credo ma jednak charakter prowokacyjny.Wskazuje na to już pierwszy wers: „Wierzę że Bóg podobny jest do gołębicy”, który zawiera kpinę z prawd objawionych, wyrażającą się niby niezrozumieniem, a w gruncie rzeczy zamierzoną ignorancją podstawowych zasad wiary chrześcijańskiej. Jeden wers rozpoczyna zaprzeczenia: „nie wierzę”, po którym następuje kolejna negacja: „Nie wierzę tylko w niemożliwe / Wszystko jest możliwe na tym świecie”. Ponadto raz pojawia się sformułowanie mniej kategoryczne: „nie wykluczam”. W kolejnych wersach podmiot przekonuje o znikomej roli sprawczej człowieka jako jednostki i zupełnym podporządkowaniu go bliżej nieokreślonym siłom. Jako przedmiot manipulacji staje się on jednym z elementów, detalem nadrzędnego mechanizmu: „[…] człowiek może zmienić się / w dowolną część maszyny”. Jednocześnie i tu pojawia się ironiczne oraz lekceważące traktowanie religii, widoczne w supozycji o wyrastającej „lwiej grzywie albo skrzydłach anielskich”, a także prowokacyjnym wtrąceniu w nawiasie: „(w anioły także wierzę)”.

Dwa następne paralelnie ukształtowane zdania mówią o wierze – a właściwie niewierze – podmiotu w jakiekolwiek wartości cywilizacji (pseudonimowane przez „insygnia wszystkich mocarstw”)orazkultury („ideały”). Świadczy o tym zarówno wprowadzenie kwantyfikatora ogólnego – wyrażonego zaimkami „wszystkich / wszystkie”– jak i zestawienie w jednym szeregu pojęć o przeciwnym znaczeniu:„ideały i szaleństwo ich głosicieli”. Ponadto takie odczytanie uzasadnia obecna w przywołanych wersach ironia.

Kwestionowanie tego, co uznane lub święte przybiera w następnym fragmencie – rozpoczynającym się od czasownika z partykułą przeczącą „Nie wykluczam”– formę bluźnierczej prowokacji. Czytelna aluzja do niepokalanego poczęcia Najświętszej Marii Panny to ewidentna profanacja sacrum. Szyderstwo i cynizm potęguje użycie zwrotów kolokwialnych:„styk damskiego zadka z fotelem”. To włączenie do wypowiedzi podmiotu elementów języka niskiego, dało efekt szczególnie aroganckiej kpiny i cynizmu. O celowości tego typu zabiegów pisał Jerzy Kwiatkowski: „Mocne słownictwo działa tu zazwyczaj na zasadzie szokuJ. Kwiatkowski, Czarna poezja [w:] Klucze do wyobraźni, Kraków 1973, s. 229.[2].

Kolejny fragment, rozpoczynający się od czasownika „Wierzę”, podaje w wątpliwość istnienie sensownej hierarchii wartości, stałego porządku, ładu moralnego i estetycznego w otaczającym świecie. Podobnie jak poprzednio autor posłużył się tu wyrażeniami kolokwialnymi, wzmacniając ekspresję wypowiedzi: „facet, młody dobijający się do dochodów”. Ponownie przywołajmy opinię krytyka: „Bursa umiejętnie wyzyskuje autentyczne kontrasty języka mówionego, na którym się wzoruje: kontrast między wypowiedzią niedbałą a ironicznie hiperpoprawną”Tamże, s. 229.[3].

W ostatnim segmencie wiersza zauważyć można zastosowanie konkretnego zabiegu językowego, poprzez który artykułują się niezrozumiałość i amorfizm świata. Monolog podmiotu stopniowo przekształca się w zwyczajne bredzenie. Pojawiają się pojęcia filozoficzne:„praduch i pramateria”, a zaraz po nich nic nieznaczące zbitki:„pre-pradokumenty i pro anty korr i kontra”. Nagromadzenie wielu powtarzających się synonimicznych(„pra, pre” i „anty, kontra”) oraz wykluczających sięprefiksów („pro, kontra”) powoduje swoiste zatarcie ich semantyki, przy jednoczesnym eksponowaniu wartości brzmieniowej. W ten sposób osiągnięty zostaje efekt parodystyczny, którego sens sprowadza się do bełkotliwie deklarowanej wiary w dewaluujące się wzajemnie wartości. Wszystko staje się względne, a czytelnik pozostaje z wrażeniem aksjologicznej pustki podmiotu.

Finałem wiersza uczynił poeta wiarygodną i zarazem niewiarygodną dla podmiotu wizję świata – wszak „Wszystko jest możliwe na tym świecie”, wedle której składa się on z:

[…] wirujących punkcików
których jeszcze
hiii…hiii
nikt nie widział

Temu objawieniu towarzyszy już tylko chichot. Wydaje się, że Andrzej Bursa znalazł wielce kompatybilną formę językową dla wyrażenia całkowitej dezorientacji podmiotu. Tradycyjne prawdy i ustalenia zostały zakwestionowane, a brak trwałej hierarchii wartości negliżuje w sposób bezlitosny bezsens jakiejkolwiek moralnej (religia) czy estetycznej (sztuka) busoli. Świat jest chaosem, o którym poeta – nie tylko w analizowanym wierszu – mówi, że stanowi nieustanne zagrożenie dla jednostki.

Zatem dla dobra naszej interpretacji warto sięgnąć do innych tekstów Bursy, mimo że niekoniecznie podejmują one explicite problem wiary w Boga. Wierszem, ukazującym desperackie próby zrozumienia zasad rządzących w otaczającym świecie i przystosowania się do nich, jest na przykład Nauka chodzenia:

Tyle miałem trudności
z przezwyciężeniem prawa chodzenia
myślałem że jak wreszcie stanę na nogach
uchylą przede mną czoła
a oni w mordę
nie wiem co jest
usiłuję po bohatersku zachować pionową postawę
i nic nie rozumiem
„głupiś” mówią życzliwi (najgorszy gatunek łajdaków)
„w życiu trzeba się czołgać”
więc kładę się na płask
z tyłkiem anielsko-głupio wypiętym w górę
i próbuję
od sandałka do kamaszka
od buciczka do trzewiczka
uczę się chodzić po świecieA. Bursa, Utwory…, s. 96.[4].

Przywołany utwór „stanowi ilustrację poetyki wyrosłej na gruncie nurtów awangardowych jako swoisty protest wobec zastanej rzeczywistości”E. Jaskółowa, Lekcja polskiego z poezją współczesną [w:] Interpretacje i szkoła pod redakcją A. Opackiej, Katowice 2000, s. 76.[5]. Głównym jej wyznacznikiem jest kolokwialność. Tytułowa nauka chodzenia obok sensu dosłownego, to jest ponawianych ciągle prób wstania i zrobienia pierwszych kroków przez raczkujące niemowlę, niesie sens metaforyczny, będący istotną treścią wiersza. Wyraźnie wskazuje na to już sformułowanie: „wreszcie stanę na nogach”nawiązujące do frazeologizmu „stanąć na własnych nogach” oznaczającego usamodzielnienie. Podobny zabieg zauważamy w dalszym wersie: „w życiu trzeba się czołgać”(w znaczeniu przenośnym: poniżać, upokarzać, płaszczyć). Według Ewy Jaskółowej, użycie słowa w jego dobitnej dosłowności wynika z faktu osłabienia wymowy metaforycznej: „skoro słowo w metaforze straciło swoją moc, to należy użyć go w jego dosłownej dosadności, może odzyska swoje funkcje”Tamże, s.76.[6], czego przykładem może być cytat: „kładę się na płask z tyłkiem anielsko-głupio wypiętym w górę”(faktyczna pozycja oseska). Zastosowane w języku podmiotu kolokwializmy potęgują emocje, jakie towarzyszą konstatowaniu praw, czy raczej braku tychże. Warto zauważyć, że autor zderza je z naiwnie optymistycznym myśleniem podmiotu:

myślałem że jak wreszcie stanę na nogach
uchylą przede mną czoła
a oni w mordę

Widoczne rozczarowanie, ironia, dystans, niezgoda, bunt i gniew, ale także próby dostosowania się do otoczenia będą reakcją na odkrycie „oszustwa” rzeczywistościPor. K. Karasek, Bursa czytany raz jeszcze [w:] „Literatura” 1989, nr 1.[7]. Oto następny przykład w wierszu Kopniaki, którego tytuł zapowiada kolejne udręki podmiotu:

Przyszedł rzeczowo żeby coś osiągnąć
ale już w pierwszych drzwiach kopniak
uśmiechnął się
kopniak wydał mu się dosyć dowcipny
spróbował znowu
kopniak
postanowił iść piętro wyżej
spadł znów na parter strącony kopniakiem
przywarował grzecznie w korytarzu
kopniak
kopniak w bramie
na ulicy znowu kopniak
więc zapragnął przynajmniej poetycznej śmierci
rzucił się pod samochód

i oberwał tęgiego kopniaka od szoferaA. Bursa, Utwory…, s. 110.[8].

Sytuacje ukazujące agresywną wrogość otoczenia, poczucie bezsilności i upokorzenia jednostki, układają się w pewien schemat, którym rządzi zasada kumulowania znaczeń. Nie zostaje ona zrealizowana do końca – heroizm ofiary ulega zachwianiu, wbrew oczekiwaniom uruchomionym poprzednią partią tekstu. Przedmiotem ataku jest w tym wierszu zarówno rzeczywistość, w której egzystuje podmiot, jak i estetyczna kategoria wzniosłości („poetyczna śmierć”), bezsensowna w takich realiach. W tym miejscu warto sięgnąć po fragment innego utworu BursyJak celnie zauważył Tadeusz Nyczek, błąka się w nim echo pewnego genialnego liryku lozańskiego. T. Nyczek, I młodość moja jak noc źle prześniona [w:] „Poezja” 1970, nr 5.[9]:

[…]
Ulicami co świat mi zamknęły na rygle
Na dworzec i przez kolejowe tory
Chodziłem cichy i wystygły
Gdzie kiedyś żywym chodziłem upiorem

Szlakiem w nudzie straconych najgorzej
Dni młodości stęsknionej i pustej
Uderzonej w żywe serce nożem
Uderzonej kastetem w usta.

(Sobie samemuA. Bursa, Utwory…, s. 187.[10])

Tu koszmar świata artykułuje się bez ironicznych równoważników, zaświadczając w sposób wstrząsający o egzystencjalnym i moralnym dramacie. Obraz brutalnej przemocy, w którym ważną funkcję pełnią narzędzia tortur – nóż i kastet godzące „w żywe serce” oraz usta młodości – ma wymowę symboliczną i aluzyjnąPor.: wiersz A. Bursy Serce [w:] A. Bursa, Utwory…, s. 262.[11].

Według Ewy Dunaj-Kozakow, Bursa „relacjonował […] pewien stan wewnętrzny człowieka o dużej wrażliwości, odbierającego codzienne zetknięcia z rzeczywistością jako atak skierowany bezpośrednio i wprost przeciwko niemu, przeciw jego zmysłom, wewnętrznej niezależności, jego intelektualnej autonomii i intymnemu światu”E. Dunaj-Kozakow, Bursa, Kraków 1996, s. 13.[12]. Na poparcie tej diagnozy autorka przytacza fragment innego utworu poety:

[…]
większość instytucji państwowych i społecznych
jest dla mnie afrontem
prawie wszyscy obywatele naszego państwa
są obelgami skierowanymi bezpośrednio we mnie.
Doprawdy, nieraz zapytuję się, komu zależało na zbudowaniu tak ogromnej machiny
z architekturą, wojskiem, prawem i przestępczością,
żeby m n i e  nękać.
Nawet na rogu ulicy zainstalowano ślepca, żeby mnie doprowadzał do szału.
[…]

(ZażalenieA. Bursa, Utwory…, s. 121.[13])

oraz komentarz, z którym nie sposób w pełni się zgodzić, ponieważ uzależnia interpretację tej poezji od „tu i teraz”, tym samym zawężając jej wymowę.

Ten wybuch i takie odczuwanie świata może zrozumieć tylko ten, kto żył w państwie totalitarnym, przymusowo wdzierającym się na każdym kroku w prywatność każdego, zmuszającym do taśmowego niemal pisania przy każdej okazji podań, życiorysów, zaświadczeń, opinii – z najbłahszego powoduE. Dunaj-Kozakow, Bursa…, s. 121. Por. tamże, s. 82. Autorka przytacza własnoręczny życiorys poety załączony do podania do komisji uniwersyteckiej z 1952 roku.[14].

Wydaje się, że poezja Bursy podejmuje jeden z najbardziej istotnych problemów cywilizacji XX wieku, jakim jest konflikt dwóch kręgów ludzkiego istnienia: jednostkowego mikrokosmosu (domeny przeżyć i doznań konkretnej ludzkiej egzystencji) oraz makrokosmosu społecznego („ogromnej machiny z architekturą, wojskiem, prawem i przestępczością”). Podmiot zostaje tu uchwycony w tryby gigantycznego, działającego precyzyjnie mechanizmuPor. fragment z będącego przedmiotem analizy wiersza Wiara.[15]. Egzystencja zostaje sprowadzona do funkcji określonej a priori działaniem machiny, co prowadzi w konsekwencji do dehumanizacji. Totalność niebezpieczeństwa każe dopatrywać się we wszystkim celowych, przygotowanych zawczasu tortur. Eksploatowana i kierowana bez jakiegokolwiek z jej strony przyzwolenia jednostka zostaje w ten sposób całkowicie ubezwłasnowolniona. Cytowany wyżej tekst eksponuje wyraźnie jednostkowość mówiącego podmiotu, kontrastującą z anonimowym i obiektywnym charakterem zagrożenia:

jest dla mnie afrontem […]
są obelgami skierowanymi bezpośrednio do mnie […]
żeby mnie nękać […]
żeby mnie doprowadzał do szału

Wyraźnie można to zaobserwować także w wierszu Uwaga dramat!:

Mały szary człowiek
taki szary jak poniedziałek po niedzieli
szary jak mysz na szarym polu
dowolnie sortowany
magazynowany i sprzedawany
hurtownie
oraz krążący w obiegu detalicznie
jako jeden z detali
ogromnej sumy
identycznych detali
detal właściwie zbędny
o wiele bardziej zbędny
od cyfry pod którą jest zapisany
z a p ł o n ą ł  w i e l k ą  m i ł o ś c i ąA. Bursa, Utwory…, s.117.[16].

Tu egzystencjalny dramat obrazują trzy sytuacje. Pierwsza z nich ukazuje nijakość i przeciętność bohatera (pięciokrotnie powtórzone określenie „szary” w obrębie zaledwie trzech wersów). „Mały szary człowiek” stapia się zupełnie z szarzyzną otoczenia, jego autonomia zanika. Brak cech indywidualizujących bohatera określa także jego bezradność wobec unifikujących sił rzeczywistości. Anonimowość i utrata autonomiczności powodują natychmiastowe podporządkowanie obcym regułom, co prowadzi w efekcie do ubezwłasnowolnienia. Człowiek traci poczucie tożsamości, zostaje uprzedmiotowiony – „jako jeden z detali ogromnej sumy identycznych detali” przestaje się liczyć jako jednostka. Natomiast jako jeden z elementów sterowanej i „dowolnie sortowanej” masy staje się: „[…] właściwie zbędny / o wiele bardziej zbędny / od cyfry pod którą jest zapisany”.

Wyodrębniony z tekstu graficznie wers ostatni wprowadza sytuację, której sens wynika ze zderzenia kumulowanych dotychczas znaczeń z informacją o zgoła przeciwnej, zaskakującej treści. Patos sformułowania: „zapłonął wielką miłością” – właśnie poprzez swój treściowy i stylistyczny kontrast z poprzedzającą partią tekstu – ujawnia dwie niewykluczające się możliwości interpretacyjne. W przypadku pierwszym konfrontacja daje efekt tragikomiczny, na przykład trzech pierwszych wersów z ostatnim. W świecie postępującej depersonalizacji, gdzie obecność człowieka potwierdza jedynie cyfra, „pod którą jest zapisany”, wszelkie wzniosłe uczucia i gesty stają się bezsensowne oraz żałosne. Dominujące w tekście słowa: „szary” i „detal”oraz sens pierwszej, a także drugiej sytuacji stanowią kontekst dezawuujący zarówno „wielką miłość”, jak i podniosłą stylistykę końcowego zdania. „Wielka miłość” jest jednak jedynym w obrębie tekstu przejawem człowieczeństwa bohatera. Paradoksalnie w aspekcie „detalicznego obiegu” ujawnienie ludzkiego uczucia, mimo niewątpliwie gorzkiej ironii, posiada wydźwięk dramatyczny (chociażby patrząc na tytuł utworu), zaś kontekstualne zorientowanie umożliwia relację obustronną. Wers ostatni służy więc nie tylko ukazaniu bezsensu porywów serca w unifikującym świecie, lecz stanowi również oskarżenie dehumanizujących sił.

Najczęściej jednak w poezji Bursy – jak pisze Jerzy Kwiatkowski – patos nie wytrzymuje zetknięcia z rzeczywistościąJ. Kwiatkowski, Czarna poezja [w:] Klucze do wyobraźni, Kraków 1973, s. 224.[17]. Nie istnieje piękno, wzniosłość śmierci. Tragizm nie przynosi katharsis. Kłamstwem była grecka tragedia i kłamstwem są mowy pogrzebowe:

[…]
sumienny i obowiązkowy
nieugięty
prawy
bohater

(chodzi o asenizatora
utopionego przypadkowo w gównie)

(Mowa pogrzebowaA. Bursa, Utwory…, s. 105.[18])

Zatem diagnozą obecności człowieka w świecie nieuznającym żadnej autonomii jest Nic, gdzie ubezwłasnowolniona, anonimowa jednostka egzystuje tylko pozornie:

On jest nic
on się nie liczy
jego nie ma
może tylko marynarka
zbyt luźne spodnie
potworne czarne półbuty
ale twarz nieważna
ręce nieważne
nieważne oczy i usta
[…]
mówi
lecz nikt go nie słyszy
dźwięk jego głosu
jest nieważny dla ucha ludzkiego
bo on jest nicTamże, s. 79.[19]

Tekst jest swego rodzaju rejestrem konkretnych, materialnych dowodów istnienia człowieka, do jakich ogranicza się jego obecność w świecie. W świecie, w którym możliwe są najbardziej nieoczekiwane zjawiska, gdzie sytuacje o przeciwnym znaczeniu ujawniają nagle zaskakujące podobieństwo, jak w kolejnym wierszu:

Karnawał
Tak do umierania
Podobny
Jak odbicie do postaci
Odbicie w sali zwierciadlanej
Gdzie się realność kształtu traci

W dewocjonaliach z celofanu
Wirując pióropuszem pysznym
jak posuwiście
jak wspaniale
Karnawał jedzie karawanem

Stuk stuk ga lop
Pustą ulicą
Stangret zasypia pod warkoczem
Przepraszam czy to tu kostnica
W chichocie głowa drga na tacy
Czemu tak późno proszę proszę
Jarzy się kadłub restauracji
Lampiony barwnym lśnią obrotem
[…]

(KarnawałTamże, s. 72.[20])

Wykorzystanie brzmieniowego podobieństwa wyrazów: „karnawał” i „karawan” wzmacnia komplementarność dwóch wykluczających się w potocznym rozumieniu sytuacji. Ponadto towarzyszą im pokrewne rekwizyty, jak we fragmencie: „W dewocjonaliach z celofanu / Wirując pióropuszem pysznym”.

Stanowiąca punkt wyjścia niezwykła paralela znajduje w strofie trzeciej nieoczekiwaną, zaskakującą mutację: „kostnica” – „restauracja”. Dookreślenia towarzyszące obu członom zestawienia wzajemnie się uzupełniają. A zaproszenie odnosi się zarówno do kostnicy, jak i do restauracji. Manipulowanie językiem służy odpowiedniemu modelowaniu świata. Zbitka brzmieniowa orientuje kontekstowo przeciwstawne pola semantyczne. Dwa odrębne ciągi znaczeniowe: „karnawał”, „restauracja” oraz „karawan”, „kostnica”łączą się i wzajemnie przeplatają. Na przykład wyrazy „chichot” oraz „taca”, konotowane przez słowa „restauracja” i „karnawał”, jednocześniełączą się poprzez nawiązanie do motywu Herodiady z wyrazami „karawan” czy „kostnica”. Pseudonimy śmierci desygnują zabawę i odwrotnie – „świat realność kształtu traci”.

Ponadto wśród wierszy Bursy spotykamy grupę utworów, w których wyszydzona zostaje oparta na logicznym rozumowaniu epistemologia. Oto dwa przykłady:

Dzieci są milsze od dorosłych
zwierzęta są milsze od dzieci
mówisz że rozumując w ten sposób
muszę dojść do przekonania
że najmilszy jest pierwotniak pantofelek

no to co

milszy mi jest pantofelek
od ciebie ty skurwysynie

(PantofelekTamże, s. 125.[21])

Za darmo nie dostaniesz nic ładnego
zachód słońca jest za darmo
a więc nie jest piękny
ale żeby rzygać w klozecie lokalu prima sorta
trzeba zapłacić za wódkę
ergo
klozet w tancbudzie jest piękny
a zachód słońca nie

a ja wam powiem że bujda
widziałem zachód słońca
i wychodek w nocnym lokalu

nie znajduję różnicy

(Sylogizm prostackiTamże, s. 119.[22])

„Nie sprawdza się rozum i zasady logiki, zakłócone zostają związki przyczynowo-skutkowe; prawidłowe wnioskowanie prowadzi nas do konstatacji kompletnie absurdalnych”E. Dunaj-Kozakow, Bursa, Kraków, s.151.[23]. Parodiowanie poprawnego wnioskowania, któremu towarzyszą pozornie humorystyczne pointy, posiada w istocie wydźwięk tragiczny. Utwory te zaświadczają raz jeszcze o amorfii świata będącej konsekwencją upadku dawnych wartości. I tak quasi-logiczny wywód, zawarty w pierwszych ośmiu wersach Sylogizmu prostackiego, zakończony tyle dowcipną, co trywialną konstatacją podmiotu, przestaje być zabawny z chwilą, gdy pojawia się sprostowanie: „a ja wam powiem że bujda […] nie znajduję specjalnej różnicy”. Traktowany serio wniosek zostaje zakwestionowany w sposób jeszcze bardziej drastyczny niż poprzedzające go rozumowanie. Wraz ze wszystkimi ideałami i całą sferą skompromitowanych wartości destrukcji ulega także tradycyjna estetyka. To, co gwarantowało dotychczas orientację, stanowiąc punkt odniesienia, już nie istnieje.

W tej sytuacji jedyną szansą ocalenia i jedynym sensownym gestem staje się atak. W gruncie rzeczy ma on charakter obronny, antycypuje możliwy akt agresji. Przykładów dostarczają między innymi takie teksty, jak: Sobota, Z zabaw i gier dziecięcych, Pedagogika, Jaki miły i mądry facet. Są one stylizowane na swoistą instrukcję dla oprawcy. Nieprzypadkowo też maltretowaną osobą jest istota słabsza (staruszek, dziecko). Istnieje wśród badaczy poezji Bursy opinia, że wyraźny wpływ na ich powstanie miała uważna lektura tak zwanego francuskiego numeru „Twórczości”Twórczość” (4/57).[24]. Według Kwiatkowskiego, Henri Michaux:

[…] dopomagał do demaskowania tkwiącego w człowieku i wyzwalanego poprzez nudę okrucieństwa, podsuwał automatyczne mechanizmy groteski”, natomiast Raymond Queneau, Jacques Prévert, a także Louis Ferdynard Céline „dopingowali do drwiącej impertynencji, do językowej bezceremonialności […] zarówno w sensie ‘niecenzuralnego’ słownictwa, jak w sensie niedbałej, kolokwialnej składniJ. Kwiatkowski, Czarna poezja [w:] Klucze do wyobraźni, Kraków 1973, s. 125.[25].

Kolejnym obiektem ataku stają się wartości tak istotne jak miłość i poezja. W wierszu Miłość uczucie to zostaje sprowadzone do fizjologii; zamiast uwznioślenia i autentycznej bliskości, występują jedynie ograne oraz zrutynizowane gesty. Objawy paradoksalnej troskliwości ujawniają swój cyniczny wydźwięk poprzez zderzenie z rzeczywistą sytuacją, z jakiej wynikają.

Tylko rób tak żeby nie było dziecka
tylko rób tak żeby nie było dziecka

To nieistniejące niemowlę
jest oczkiem w głowie naszej miłości
kupujemy mu wyprawki w aptekach
i w sklepikach z tytoniem
tudzież pocztówkami z perspektywą na góry i jeziora
w ogóle dbamy o niego bardziej niż jakby istniało
ale mimo to
                …aaa
                        płacze nam ciągle i histeryzuje
wtedy trzeba mu opowiedzieć historyjkę
o precyzyjnych szczypcach
których dotknięcie nic nie boli
i nie zostawia śladu
wtedy się uspokaja
nie na długo
                niestetyA. Bursa, Utwory…, s. 84.[26].

W świecie katowni miłość okazuje się niemożliwa, od samego początku skażona jest „krwawym piekłem porodów i poronień”(Trzynastoletnia)Tamże, s. 269.[27]. Potencjalna wzniosłość wysublimowanych uczuć zostaje ośmieszona trywialną transakcją „po dansingu”(Noc długich nożyTamże, s. 90–95.[28]).

Atak na poezję jest naturalną konsekwencją prezentowanej w analizowanych wyżej wierszach wizji świata. Według Bursy – zauważa Jacek Bierezin – „artysta nie może utożsamiać estetyzmu z moralnością, a jeśli tak się dzieje, to sztuka jego tworzy świat nierzeczywisty, świat duchowej stagnacji i martwoty”J. Bierezin, Andrzej Bursa – umysł zbuntowany i postawa otwarta, „Więź” 1970, nr 9.[29]. W swoim ataku na poezję i towarzyszące jej stereotypy myślenia (Poeta, Karusia)Bursa odwołuje się licznych tropów z literatury i kultury:

[…]
Chodzimy zrównoważeni i mali
Nie gardzimy dobrym obiadem
A gdy późny zmierzch zakrzepnie w ołów
Przechadzamy się pod latarniami
I ograne płyty z końcem świata
Nakręcamy gestem apostołów

(Rówieśnikom kameleonomTamże, s. 184.[30])

[…] najbardziej zaskoczyła niezwykłość chwili
poetów
tych gówniarzy
gryzmolących „odważny bełkot”
tych pętaków
którzy nie dorośli do szaleństwa

(Noc długich nożyTamże, s. 90.[31])

Koszmar rzeczywistości demaskuje wszelkie działania pozorne, ujawnia nędzę i bezskuteczność „apostolskich gestów”. Ideały moralne oraz estetyczne, klisze świadomości oraz artystyczne konwencje zostają skonfrontowane ze sferą znanych nam z innych wierszy realiów. Bursa jakby badał wytrzymałość ocalanych wartości, ich odporność na destrukcyjny wpływ świata, wedle zasady nakazującej poddać je próbie ostatecznej. Świat sprowadzony i zredukowany do egzystencjalnego absurdu nie jest jednak tym rodzajem świata, który według Bursy ma określać bez reszty kondycję człowieczą. Mamy zatem do czynienia z „pozorną degradacją wartości” ergo z „zgorną degradacją wa”S. Stabro, Poeta odrzucony, Kraków 1989, s. 235.[32]. Moralna i estetyczna prowokacja towarzysząca tym zabiegom jest efektem dezorientacji w świecie, w którym „wszystko jest możliwe”. Ironia i szyderstwo, nieustanny dyskurs z tradycją oraz współczesnością, przewartościowanie dawnych wzorców – to wszystko składa się na okrutną broń Bursy, która została użyta w celu obrony i ocalenia człowiekaPorównaj odmienną opinię Kwiatkowskiego: Odkłamywanie mitów – aż po tworzenie mitu nowego: mitu powszechnej bezinteresownej nienawiści… [w:] S. Stabro, Poeta…, s. 224.[33].

O zasadności tego rozpoznania – w zgoła odmienny sposób – świadczą późniejsze wiersze poety, według Stanucha: „usiłujące nadać rangę nowym wartościom”S. Stanuch, Wstęp [w:] A. Bursa, Utwory i …, s. 44.[34]. Jednym z nich jest utwór zatytułowany Święty Józef.

Ze wszystkich świętych katolickich
najbardziej lubię świętego Józefa
bo to nie był żaden masochista
ani inny zboczeniec
tylko fachowiec
zawsze z tą siekierą
bez siekiery chyba się czuł
jakby miał ramię kalekie
i chociaż ciężko mu było
wychowywał Dzieciaka
o którym wiedział
że nie był jego synem
tylko Boga
albo kogo innego
a jak uciekali przed policją
nocą
w sztafażu nieludzkiej architektury Ramzesów
(stąd chyba policjantów nazywają faraonami)
niósł Dziecko
i najcięższy koszykA. Bursa, Utwory…, s. 126.[35].

Przywołana w tekście konkretna postać biblijna staje się symbolem człowieczeństwa. Eksponowanie cech ludzkich wynika tu z odrzucenia wszelkiej hieratyczności oraz negacji najbardziej spektakularnych symptomów świętości:

bo to nie był żaden masochista
ani inny zboczeniec
tylko fachowiec

Desakralizacja nie degraduje postaci, kompromitowane są przede wszystkim najbardziej efektowne i zewnętrzne, a przez to właśnie najmniej przekonujące atrybuty świętości. Aureolę zastępuje „siekiera”. Uczłowieczenie świętego Józefa implikuje z kolei określony sposób adaptacji biblijnego wątku. Święta Rodzina staje się zwykłą, ludzką rodziną. Żołnierzy Heroda pseudonimuje obce, związane z innymi realiami słowo „policja”. Zabieg ten powoduje odsakralizowanie biblijnej historii. Na tle „nieludzkiej architektury Ramzesów”ukazany został zwyczajny, prosty człowiek. Liczy się przede wszystkim dramatyczny charakter chwili, która ujawnia spokojną, męską i autentycznie humanitarną postawę opiekuna:

a jak uciekali przed policją
nocą […]
niósł Dziecko
i najcięższy koszyk

Transpozycja ewangelicznego wątku nie polega tu na szarganiu świętości. Bursa wydobywa nowy sens niezwykle taktownie. Rubaszność sformułowania „wychowywał Dzieciaka” równoważy pisownia wielką literą. Całym tekstem, stylizowanym na wypowiedź naiwną, rządzi zasada utajonej wzniosłości. Podmiot traktuje ewangeliczny pierwowzór dosłownie, abstrahując od sakralnego kontekstu. Opisane sytuacje mierzone są zwykłą, ludzką miarą. To, co święte, sprowadzone zostaje na ziemię i zredukowane do realnego, człowieczego wymiaru, zyskując wartość ludzką. Miłość, odpowiedzialność, opanowanie, poświęcenie, dojrzałość.

Traktowanie życia jako wartości samej w sobie to także sens, do którego można sprowadzić wymowę innego wiersza Bursy, czyli Piosenki chorego na raka podlewającego pelargonie:

Rak jest chorobą nieuleczalną
Śmierć jest zjawiskiem nieodwracalnym
W śmiesznym ubranku w piżamie pasiastej
Podlewam pelargonie

Pelargonie jak krew czerwone
Pelargonie białe jak mleko
W błękitnym brzęku lata o zmierzchu
Na szpitalnym balkonie

Ptaki wróżą rosę doktorze
Rosa białą furię upałów
Ja podlewam nasze pelargonie
Mądry biały doktorze

Rak jest chorobą nieuleczalną
Życie jest treścią niezwyciężoną
Trzeba uważać w dni upalne
Żeby nie zwiędły pelargonieTamże, s. 129.[36]

Afirmacja istnienia – „treści niezwyciężonej” – przejawia się w troskliwym, bezinteresownym geście podmiotu, który przyjmuje tu postać pacjenta szpitala onkologicznego. Pielęgnowanie kwiatów i chronienie ich przed „białą furią upałów” posiada sens ocalający. Obecny we wcześniejszych wierszach bunt ustępuje miejsca spokojnemu dyskursowi. Zamiast zjadliwej, nierzadko gorzkiej ironii, pojawia się mądra refleksja. Podmiot wypowiada się w sposób ściszony, każde słowo ma swoją wagę, naznaczone jest doświadczeniem. Nieprzypadkowo został on ukazany w granicznej sytuacji egzystencjalnej. Poszukiwanie wartości uniwersalnych motywuje zbliżająca się nieuchronnie śmierć. W aspekcie nieodwracalnego zjawiska pojawia się konieczność odpowiedzi na odwieczne pytanie: być albo nie być? Piosenka chorego na raka… stanowi swego rodzaju replikę świadczącą dobitnie o słuszności tych omówień twórczości Bursy, które interpretowały jego wiersze jako ciągłe ponawiane próby dotarcia do elementarnych wartości i prawd, mogących nadać sens życiu. Jak pisze Stanisław Stabro: „Poezją Andrzeja Bursy rządzi bowiem […] zasada pozornej degradacji wartości […] nakazująca ocalane wartości poddać próbie ostatecznej. Utożsamianie poglądu autora ze światopoglądem postaci, które stworzył, jest najczęściej błędem”S. Stabro, Poeta…, s. 235.[37].

Bohater Bursy to bohater o cechach błazna, prezentujący niechęć do wszelkich ideologii. „Postawa błazna – według Leszka Kołakowskiego – jest stałym wysiłkiem refleksji nad możliwymi racjami idei przeciwstawnych, […] rządzi nią wszędzie nie chęć przekory, ale nieufność do wszelkiego świata ustabilizowanego”L. Kołakowski, Kapłan i błazen. Rozważania o teologicznym dziedzictwie współczesnego myślenia [w:] „Twórczość” 1959, nr 10.[38]. O kondycji błazna – zawierającej figurę konfrontacji, zasadniczy element w sowizdrzalskich parodiach rzeczywistości, obrazach świata na opak, polegającej na sprawdzaniu obowiązujących ideałów i zniżaniu ich do wymiarów materialnych, konkretnych, dostępnych plebejskiemu doświadczeniu – pisze Hanna Gosk. Konfrontacja może prowadzić do ośmieszenia ideałów oraz ocierać się o prowokację. Totalna negacja panującego porządku, obowiązującego systemu wartości i norm społecznych łączyła się w niej z brakiem perspektyw na jakąkolwiek ich zmianę, podkreślała jedynie rysy kondycji wydziedziczonegoH. Gosk, Gracz – wariant kondycji wydziedziczonego w debiutach 1956–64 [w:] „Miesięcznik Literacki” 1989, nr 4.[39].

Przywołane konstatacje potwierdzają odczytanie poezji Bursy zawarte w niniejszym tekście. Interpretacja wiersza Wiara wydaje się korespondować także z diagnozą Zbigniewa Bieńkowskiego, według którego: „układ etyczny oparty na pozornych prawdach może być i musi być przedmiotem ataku… ironia… przemienia się w drwinę, potrzebę destrukcji i autodestrukcji”. Dalej autor stwierdza, że „Bursa rozprawia się z zakłamaniem artystycznym, moralnym, obyczajowym swojego czasu…”, by podsumować: „Była to poezja i poetyka protestu, a takiej poezji i takiej poetyki nie ciągnie się przez całe długie życie, będące szkołą oportunizmu”Zb. Bieńkowski, Głos pokolenia Współczesności [w:] „Twórczość” 1970, nr 9, s. 101–103.[40].

W konkluzji powtórzyć należy za Stanisławem Stabro, że charakterystyczna dla omawianych wierszy Bursy estetyka szoku stanowi kamuflaż głodu tych właśnie wartości moralnych oraz etycznych, które konstytuują życie duchowe jednostek i społeczeństwS. Stabro, Poeta…, s. 198.[41]. Wiary, nadziei, miłości – na przykład. Dlatego podmiot tych wierszy kpi z religii, umniejsza nadzieję, wulgaryzuje miłosne zbliżenie.

Jeszcze zdarza się marzyć
o tym co ma się zdarzyć,
jeszcze nie czas na smutek i lament,
a mnie przyszło do głowy,
chociaż wieczór wrześniowy,
żeby usiąść i pisać testament.

Papier bieli się biało,
nie wiem ile zostało
chwil ulotnych, nim wyschnie atrament,
nim umilknie telefon,
zanim kroków mych echo
wchłonie gąbką niebieski firmament.

Nadal przychodzą listy
i przede mną stos czystych
kopert niezaadresowanych.
Odpowiedzieć nie zdążę
i zostawię moc książek
zakurzonych i nieprzeczytanych.

Chciałbym trochę ocalić,
nim się przyjdzie oddalić
w tę ulicę tajemną, nieznaną.
Może wiersz, czy groteskę,
uśmiech jakiś lub łezkę,
tajemnicę skrzętnie ukrywaną.

Chciałbym coś pozostawić
tym co będą się bawić,
gdy los czasu daruje im więcej.
Moje skromne pisanie,
czułe ręki podanie,
gest, spojrzenie łapiące za serce.


Chciałbym zostawić wszystkim
spadającej dźwięk szyszki
z mojej sosny w ogródku za domem.
Lot białego motyla,
co umiera jak chwila
przytłoczona wieczności ogromem.

Chciałbym zostawić wczesny
zawód duszy bolesny,
z katalogu spełnień niespełnionych.
Serca kilka uderzeń
podczas zaklęć i zwierzeń
porywistych i niedokończonych.

Chciałbym dodać do tego
ciepło snu wiosennego,
przerwanego w minucie niechcianej.
I szept cichej modlitwy
w chłodzie kościelnej krypty,
tak gorącej, lecz czy wysłuchanej…

Chciałbym jeszcze ogarnąć
zdarzeń codziennych marność
odkładanych, niepozałatwianych.
I wahadeł wahanie
i milknące tykanie
mych zegarów nieponakręcanych.

Czy napiszę coś jeszcze?
Chmurzy się, pachnie deszczem,
mgła wieczorna gęstnieje za oknem,
mrok tak szybko zapada,
noc zdrajczyni się skrada,
ciemno… trzeba postawić kropkę.

Tekst pozyskany w ramach programu Tarcza dla Literata. 

Dąb stał a kora opadała wokół pnia
gdy Rysio Skibicki podjechał pod drzewo

Warknął ostrą piłą jak zły buldog
opadające iskry płonęły niczym krew

Mijały dni miesiące i lata jak fale o zachodzie słońca
gałęzie na szczycie zieleniły się

Siedemdziesięcioletni mężczyzna zapadał się
głębiej niż dotąd w korę – w skórę – w siebie

Widzi tropy nut na trawie
i ślady stóp na niebie

Ten ogląd orła jastrzębia żurawia
poszerza granice wyznaczone ciężarem ciała

Odgarnia ze skroni białe mgły i wszystkie anioły
granica sama podchodzi do gardła

Rozważania mężczyzny są uśmiechnięte
usta pełne czereśni obok zapachu poziomek

Widać to czego nie widać

Tekst został zakupiony w ramach programu Tarcza dla Literata. 

Twojeodejściebyłogęsteipełnawilgociziemia
ajaratowałemdomod pożarujakmądrasowawyrozumiały

Widzę Ciebie sięgającą po miskę z zakwasem i mąką
idłoniepachnącechlebemoblaskuTwychoczu 

W piwnicy odnajduję dżem malinowy i sok z czarnej porzeczki
dobrzezakonserwowane ogórkikapustękiszonąigąskiwsłoiczkach

Jeszcze w powietrzu unosi się zapach słomy końskiego potu
krowiegołajnaiświeżo wydojonegomlekaszwedzkądojarką

WidzęTwojąsylwetkępochylonąnadkrzakiemtruskaweklatem
istertąłętówspodktórychwyzierastadołysychziemniakówjesienią

Słyszęwyraźniejakrozmawiaszzkuramikażdego poranka
igłaszcząckrowępopustychbokachmówisz:Mećka,Mećka

Wieczór – światło opuszczone do końcamałeiskry miotająsiępopodłodze
Powędrowałaś na drugą stronę białych brzózaja wciążjestem tu gościem

Słyszę szepty schowane w dojrzały jabłkuświatłoiciężar–równomiernierozłożone
Moje ciało jak ogrodowy aster w koszyku płatkówbłyszczęniby kałużai księżycwciemności

Rokwrokprzenikaszcichutko
wdźwiękumoichsiwiejącychskroni

Sunę piórem niczym światło do swego wnętrza
awiatrzmysłowoprzestawialitery jnaian

NajdroższaMatko
nieumiem Ciępoznać–dokończyć–objąć

Kiedyzasnęmożepowiesz:
Jerzy,wszystkozrobiłeś, comogłeś

Prawdziwie męski kaprys:
ogier duży jak stodoła
i pociągowe mleczne klacze
ze źrebakami rasy sokolskiej

Mówiłem do Ciebie – Tato –
do obcego człowieka
który pokazał jak się pracuje
na śmierć i życie

Z Tobą powtórzyć chciałbym wszystko:
piaszczyste drogi kurz dudnienie kopyt
wjazd furą na klepisko
zwalanie snopów pachnących rżyskiem

Nie budowałeś murów
pomiędzy sobą i światem
podnosiłeś te owoce
które spadły po Twojej stronie płotu

Basowy pomruk pszczół na łąkach
woń jabłek obok domu w sadzie
kryształowy dźwięk zimy pod saniami
wszystko to trudno zmieścić pomiędzy wierszami

 

Tekst został zakupiony w ramach programu Tarcza dla Literata. 

VI

Mikwa napełniona deszczową wodą
czekaosiemdziesiątdni
abyumyłsięiwyprałodzienie

Składaofiaręzbaranka
naktóregowskazująkobiety
izapraszajądotańcanarozżarzonychwęglach

Już nie płacze – wysławia Jedynego
Menorach błyszczy siedmioraką pieśnią
siedmiomapsalmamispływająwody

Rozmawiają o duchach spotkanych na pustyni
tamobok skolopendryi skorpiona
waromatachliliizadesmią

Gdzie dzikie kozy kołyszą biodrem wokół koziorożca
a liście słonorośla przysmakiem bywają wśród zup
wśródprzypołudnikazróżąjerychońska

jakzmartwychwstanie

XX

Tyjeszczeniewiesz
że biegnąc do źródeł dotykam tej czułości
któraobmywapowieki istopy
aczystościąporannychpostanowieńzachwyca

Tyjeszczeniewiesz
że dźwięk przebudzenia jest Jego odblaskiem
stąd wybór sandałów wytrwałych jak pergamin
przenoszącySŁOWO

Tyjeszczeniewiesz
w jakiej słodyczy pękają granaty
apotem miąższfigi migdałów
ikoziemlekospływające pobrodzie

Tyjeszczeniewiesz
że kiedy zapalam ogień u stóp
umieramw zachwycie
zdziwiony mocą nie swoich dłoni:
JESTEM

Najnowszy tomik olsztyńskiego poety Andrzeja Wojciechowskiego poprzez pozorną oksymoroniczność tytułu Tańczę smutek zdaje się odsyłać czytelnika do średniowiecznego toposu, doskonale rozpoznawalnego i narzucającego określony kontekst interpretacyjny. Jednak wielowarstwowość problematyki poruszanej w składających się nań utworów jest znacznie szersza. Czy też, należałoby powiedzieć, głębsza. Bo niemal każdy wiersz jest poetyckim schodzeniem w głąb autonamysłu, wędrówką do jądra ciemności własnych emocji, dążeniem do ostatecznego uchwycenia sensu słowa o sobie. Bo „ja” liryczne w tomiku Tańczę smutek uparcie opukuje litery i sylaby, które mają nie tylko pomóc w wypowiedzeniu siebie, lecz także zmienić się w ratunkową linkę, linijkę wiersza, utrzymującą ciągłość pomiędzy życiem a śmiercią:

Słowa przydźwigałem
jak worek ciężki na plecach
związany sznurem
do powieszenia się […]
śladem liter patrzę
w zaspy mózgu
tam tusz lęku
prowadzi moją dłoń
do wiersza
co odbiera mi przepaść
szubienicy

Warto zwrócić uwagę na końcową metaforę przytoczonego utworu, która koresponduje z przybosiową pointą w Notre-Dame („kto pomyślał tę przepaść i odrzucił ją w górę!”), zmieniając zarazem wektor przesłania. A przesłanie większości wierszy z tomiku Tańczę smutek jest zarazem spójne i niepokojące, choć trudno je nazwać wyrażeniem tytułowego smutku.

Jako czytelnik (i tak zwany „zawodowy czytelnik” również) lubię zaglądać do notek biograficznych zamieszczonych na obwolutach tomów poetyckich. Niezależnie od tego, jak dobrze zna się dorobek konkretnego autora, w lakoniczności biogramów można odnaleźć tak zwany „przedłużony zapis” poetycki. Konieczność selektywności treści siłą rzeczy uwypukla najistotniejsze z punktu widzenia samego twórcy obszary zawodowe, najważniejsze publikacje, najbardziej liczące się nagrody. W odniesieniu do Andrzeja Wojciechowskiego można powiedzieć, że mamy do czynienia z autorem tyleż doświadczonym i poważnym, co nierozpoznanym przez szersze grono czytelników. Jako autor dziesięciu tomów poetyckich obecny jest w przestrzeni wydawniczej od roku 1979, kiedy to ukazał się pierwszy zbiór jego wierszy. Ważną cezurą w aktywności wydawniczej Wojciechowskiego stał się rok 2020. Można domniemywać, że powszechne lockdowny po wybuchu pandemii Covid-19 pozwoliły poecie poświęcić więcej czasu twórczości literackiej.

Jest to, rzecz jasna, przypuszczenie. Faktem jest natomiast to, że całość dorobku od chwili debiutu można podzielić na dwa okresy: 1979–2020 i 2020–2022. W ostatnich dwóch latach Wojciechowski opublikował tyle samo tomików, ile przez poprzednie czterdzieści jeden lat. Czy wzmożona aktywność poetycka przełożyła się na popularność autora? Do pewnego stopnia tak. Dostępne w Internecie recenzje jego dorobku dotyczą publikacji najnowszych. Nie trafił jednak ani do mainstreamu, ani do bibliotek w takim stopniu, w jakim zasługiwałaby na to jego twórczość. Zarówno w zasobach bibliotecznych rodzimego Olsztyna, jak i stołecznej Warszawy, na wybrane tomiki Wojciechowskiego można natrafić, ale nie sposób liczyć na zapoznanie się ze wszystkimi. A utwory z najnowszego zbioru poetyckiego zachęcają do tego, by sięgnąć po więcej. Patrząc na 41 utworów z tomiku Tańczę smutek całościowo, da się zauważyć kilka lejtmotywów, na podstawie których można grupować poszczególne wiersze w cykle. Zaryzykowałabym jednak stwierdzenie, że występują one jak osnowa w płótnie – jako podglebie całości dorobku, o czym świadczyłyby przynajmniej tytuły wcześniejszych tomów.

Transcendencja sugerowana jest wprost jako lejtmotyw przez tytuły poszczególnych wierszy, które sygnalizują ciągłość (Modlitwa XVI, Modlitwa XX i tak dalej), a także nawiązują do tematyki pierwszego z trzech tomów poetyckich wydanych przez Autora w bieżącym roku (Z obłoków i krwi. Modlitwy wybrane 1982–2022). Cykl modlitw jest tyleż reprezentacyjny dla dominującej problematyki tomiku Tańczę smutek, co trudny w recepcji. Trudność polega na bardzo swoistym potraktowaniu modlitwy, która z założenia stawia w centrum zainteresowania Byt Transcendentny. Natomiast akty modlitewne Wojciechowskiego są pełnym uważnego namysłu schodzeniem w głąb własnych lęków i braków, przypominającym lament psalmisty nad opuszczeniem, jak na przykład w Modlitwie XX:

[…] mądry Bóg mnie opuścił
już się nie schyli
po czarne jagody
łzy tańczące na kwiatach ust
w lesie słów pogubił
kości liter
moich modlitw.

Podobny motyw opuszczenia – nie tyle osamotnienia, co niedosytu Obecnością, pobrzmiewa w Modlitwie XVI:

Znam głód Twojego dobra
który ćwiczę od dziecka
na skakance wiatru
każdego dnia zabijam
kolejne zwierzęta bólu
nie słuchasz skarg na życie
które zabrały mi stół
zastawiony porcelaną
moich szklanych oczu […]

Boski adresat tych wierszy (często wprost niewymieniany) nie przynosi ukojenia podmiotowi lirycznemu. Może nawet nie tyle jest nieobecny, co niezaangażowany, przesuwający całą trudną sprawczość życia na zbolałego człowieka („Modlitwy odłożę / jak ciężar spocony / co nie pomaga / gwiazdom dłoni moich / dźwigać deski życia”). Jednocześnie w wypowiedziach lirycznych nie brakuje eschatologicznej świadomości, że wszelkie poznanie, sam proces zmagań człowieka z własną egzystencją, jak i skutki tych poczynań, będące szlaczkiem osobistej historii, ma swoje źródło w predestynacji, w boskim przyzwoleniu czy też dopuście:

Jesteś wszystkim
co w głowie wywołasz
w kropli serca zobaczysz
pod gałęzią twarzy
[…]
na kartce białej
wszystkie litery chowasz
jak w szufladzie
śpiącą śmierć.

W zacytowanym fragmencie Modlitwy XVIII można odnaleźć klucz do spójnego odczytania całości tomiku Tańczę smutek. Bo, jak już wspominałam, tytułowy smutek nie jest wiodącym motywem tego zbioru wierszy. Gdyby pokusić się o określenie syntetyczne, najnowszy tom Wojciechowskiego jest poetycką próbą wypowiedzenia lęku. To właśnie lęk jest niewątpliwym, prymarnym bohaterem tomu Tańczę smutek. Nazywanym wprost w niemal połowie wierszy. Podskórnie tętniącym w prawie każdym akapicie. Wypowiadanym, ale niepokonanym i nieoswojonym. Osadzonym w ciele, słowie i milczeniu. W kontekście tego, że Autor jest zawodowym psychoterapeutą, pojawia się pokusa potraktowania rzeczonej problematyki jako powidoków pracy z pacjentem. I nawet jeśli nie jest to bezzasadne, głębszy sens szamotania się z lękiem, w którym Bóg nazwany czy nienazwany wprost brany jest na świadka (pamiętajmy o nikłej sprawczości Absolutu w cytowanych wyżej modlitwach) ukazuje nam pewną prawidłowość. Lęk męczy i wysysa siły witalne („toczące mnie lęki / pod koślawym / chodnikiem / mózgu”). Lęk jak oścień Pawłowy niza na siebie przeszłość i teraźniejszość („Kołyską lęku bujam / żeby uśpić / starości dłonie”). Lęk jest czujnym stróżem codzienności („zwierzęcia bezsennego / skobel lęku pilnuje”). Jest, bo jest. Dlaczego zatem po wielokroć wypowiedziany nie pozwala zamknąć się w terapeutycznym, uwalniającym słowie, tylko stale zyskuje jakąś pożywkę, jak w wierszu Lęk?

Zawsze mam coś
dla ciebie
łzy które lubisz
ból miłosierny
moje sny […].

Odpowiedź jest oczywista i sprzężona z problematyką eschatologiczną. Bo ta najgłębsza emocja jest w tej samej mierze poezjotwórcza, co życiodajna. W dalszym ciągu Lęku czytamy:

od kiedy jestem z tobą
wierszem karmisz
jak zielskiem wytchnienia
potem
bijesz swoje dziecko
kością matki

Lęk karmi wierszem i chce być karmiony wierszem, który zamienia się w modlitwę. Jednocześnie nie potrafi się nasycić. W tymczasowych stroikach słów odrasta jak głowa hydry i stale zmusza podmiot liryczny do stawiania pytań o sens przeżyć. I eschatologiczna oś tych pytań jest tu o tyle ważna, że czytelnikowi stale towarzyszy świadomość pewnej ułomności ludzkiego rozumienia. Świadomość, że nawet liryka, którą cechuje szczególna zdolność pojmowania absolutu, jest jedynie przedsmakiem zrozumienia, które zostanie nam dane po drugiej stronie życia. Lęki zatem stają się symbolami, czy też próbami wyrażenia tego, co niewyrażalne. A ich wybitne natężenie demonstruje świadomą dążność do zapisu wszystkiego, co pozwala uchwycić istotę ludzkiego trwania.

Z mgły słowa zabiorę
zaparowane lękiem
ciężki oddech
jeden z ostatnich
ciepły jak myśl
co powstaje w ustach
spragnionego gardła
w którym stoję patrząc
jak zmieniam
swoją głowę
w czarną łzę
mieszkanie
mojej śmierci

Poezja Andrzeja Wojciechowskiego jest dojrzała i esencjonalna. Autor fantastycznie operuje nieoczywistą metaforyką, którą przeplata z oswojonymi motywami, nadając im nowy wydźwięk. Liryka z tomu Tańczę smutek jest zaproszeniem do nieśpiesznego i pełnego rozumienia towarzyszenia trudnym emocjom, które – póki człowiek żyje – zmuszają do wypowiedzenia niewypowiedzianego. Bo reszta wcześniej czy później stanie się milczeniem: „Już nikt nie pożyczy / oczu światła / kiedy powiedzą / że to już koniec […] usłyszę ostatni raz / jak pies mojej duszy / zawyje noc zadudni / giętą blachą żalu / ubrany w rzekę snu / w jej rękawie / tańczę smutek”.

A. Wojciechowski, Tańczę smutek, Warszawa 2022