Nowy Napis Co Tydzień #220 / Nowy Gramofon #61 – Jacka Malczewskiego malowane dzieje
Bohaterka obrazu Polonia z 1918 roku ma twarz Marii Balowej, wielkiej miłości i muzy malarza. Podobno Malczewski, nie mogąc w 1914 roku walczyć za ojczyznę, postanowił poświęcić dla niej miłość do kobiety i rozstać się z Marią. Dlatego postać Polonii zrywającej okowy może być rodzajem przeniesienia prywatnych uczuć w inną sferę miłości, miłości do Polski – opowiada historyczka sztuki, Urszula Kozakowska-Zaucha w 61.odcinku naszego podcastu. Kuratorka Działu Sztuki Nowoczesnej Muzeum Narodowego w Krakowie w pierwszym numerze kwartalnika „Trimarium” – pisma wydawanego przez Instytut Literatury, opublikowała interesujący artykuł pt. Jacka Malczewskiego malowane dzieje. Opowiada on o tym, jak malarz przygotowywał swoich rodaków do odzyskania niepodległości. Dobrego słuchania!
Wszystkie odcinki Nowego Gramofonu są dostępne na naszym profilu w Spotify oraz na YouTubie.
Przypisy
- A. Szczerski, 4 x Nowoczesność. Polskie style narodowe 1890–1918 [w:] Polskie style narodowe 1890–1918, M. Czubińska i in., Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2021, s. 17.
- Od 29 lipca 2022 roku można oglądać drugą część cyklu zatytułowaną Nowy początek. Modernizm w II RP.
- Tamże, s. 17.
- Tamże.
- D. Gawin, Polska, wieczny romans: o związkach literatury i polityki w XX wieku, Teologia Polityczna, Warszawa 2019, s. 16.
- Na gruncie polskim mianem modernizmu zwykło się za Wiesławem Juszczakiem określać zespół tendencji w kulturze polskiej około roku 1900, będący pomostem między historyzmem a nową sztuką (s.). Jak pisał Wojciech Włodarczyk, dla Juszczaka był to „stan intelektualnej nieprzystawalności, bezradności wobec napierających sił społecznych, [wskazujący – M.S.] na wyczerpywanie się zasobów dziewiętnastowiecznego kulturowego projektu”. Rozszerzenie zaś znaczenia modernizmu na większą część wieku XX było z jednej strony efektem przyjęcia terminologii z anglojęzycznej refleksji nad sztuką, a z drugiej przewartościowującymi dotychczasowe ujęcia modernizmu i awangardy pracami Mieczysława Porębskiego, Andrzeja Turowskiego i Piotra Piotrowskiego. Więcej: W. Włodarczyk, Rok 1989 – wokół pojęcia modernizmu, „Artium Quaestiones” 2019, nr 30, s. 415–428. Andrzej Szczerski proponuje inne wyjście – zamiast mającego nie zawsze ostre granice modernizmu używa terminu nowoczesność. Z jednej strony pozwala to uniknąć prostych skojarzeń z historią literatury czy malarstwa, dominujących chociażby u wspomnianego wcześniej Juszczaka, przesuwając punkt ciężkości na „sztuki użytowe”; ale z drugiej może tworzyć dodatkowe problemy terminologiczne, ponieważ zastępuje się pojęcie pochodzące z refleksji teoretyczno-artystycznej takim, które nasuwa asocjacje z filozofią polityki czy naukami społecznymi. Inaczej mówiąc, zamiast „uderzająco jesiennej wiosny” modernizmu, używając określenia Wiesława Juszczaka, pojawia się skierowana witalność nowoczesności. Por. W. Juszczak, Malarstwo polskiego modernizmu, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2004, s. 7–128.
- Kwestie definicyjne szczegółowo omawia autor przywoływanego tekstu.
- A. Szczerski, dz. cyt., s. 19.
- Od czasów Herdera i Goethego narastało przekonanie, że „niezmąconym” źródłem i wzorcem dla kategorii narodowych są warstwy ludowe. W kolejnych dekadach pogląd ten przeniósł się też na pole dyskusji sztuki, łącząc się z zainteresowaniem kulturami „prymitywnymi”, „Orientem” czy archaicznymi dziejami Grecji. Idea narodu miała podówczas wymiar emancypacyjny, ponieważ w miejsce dawnych i nowych podziałów klasowych wprowadzała nową formę wspólnoty niezależnej od czynników takich, jak majątek czy wykształcenie.
- A. Szczerski, dz. cyt., s. 21.
- A. Szczerski, dz. cyt., s. 17.
- Zważywszy na okres, o którym mowa najwłaściwszym określeniem będą sztuki użytkowe. Jakkolwiek słowo „design” zadomowiło się we współczesnej polszczyźnie, to wciąż konotuje ekskluzywizm, wzmacniany przez reklamę. To z kolei stoi w sprzeczności z egalitarnymi i wspólnototwórczymi aspiracjami epoki. Zaś słowo „wzornictwo” odnosi się do epoki późniejszej, która co prawda wyrasta z tradycji odnowy rzemiosł artystycznych, lecz posługuje się narzędziami masowego wytwarzania.
- Zdjęcia aranżacji są dostępne na stronie studia: https://www.ontostudio.pl/design/polskiestylenarodowe [dostęp: 20.12.2021].
- Irena Huml podobnie jak Anna Sierdzka widziały w Wyspiańskim jednego z twórców nowoczesnego myślenia o projektowaniu wnętrz i mebli, ta druga dostrzegła w nim również prekursora obu typów Art Deco. Por. m.in.: I. Huml, Polska sztuka stosowana XX wieku, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1978, s. 15–23. A. Sieradzka, Stanisław Wyspiański jako prekursor stylu Art Déco w polskim rzemiośle artystycznym [w:] Rzemiosło artystyczne. Materiały Sesji Oddziału Warszawskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki, R. Bobrow (red.), Stowarzyszenie Historyków Sztuki, Warszawa 1996, s. 131–143, A. Sieradzka, Początki awangardy w meblarstwie polskim lat 1904–1914 [w:] Studia z architektury nowoczesnej. Architektura i wnętrza 1905–1923, J. Kucharzewska, J. Malinowski (red.), Wydawnictwo UMK, Toruń 2007, t. 2, 131–143.
- Chociaż strój szlachecki stanowił element wizualnej ekspresji tożsamości politycznej, społecznej i kulturowej to wiek XIX był z jednej strony epoką demokratyzacji mody, która miała charakter uniwersalny niezależnie od miejsca zamieszkania w Europie, a z drugiej zmiany smaku nadawały kontuszowi coraz wyraźniejszy posmak historycznej stylizacji lub – mówiąc inaczej – sprawiały, że stawał się raczej „kostiumem” niż „ubiorem”. Była to jedna z przyczyn, z powodu których nie przyjął się w modzie damskiej.
- W oświeceniowej estetyce, do dziś żywej, m.in. dzięki książkom niedawno zmarłego Rogera Scrutona, malarstwu czy rzeźbie przypisywano większość wartość jako obiektom bezinteresownego zachwytu. Wciąż problematyczna zastaje kwestia innych niż estetyczne czynników takiego znaczenia „sztuk czystych”, jak wartość materialna (kategoria autentyczności) wynikająca z rzadkości czy względy obyczajowe (pożądanie ciała).
- Zbliżone lub takie same procesy można było ówcześnie zaobserwować w Skandynawii, Rzeszy Niemieckiej czy Imperium Rosyjskim, ale to w dualistycznej monarchii owo zainteresowanie ludowością miało też wymiar państwowy.
- Więcej, m.in.: R. Houze, National Internationalism: Reactions to Austrian and Hungarian Decorative Arts at the 1900 Paris Exposition Universelle, „Studies in the Decorative Arts” 2004, t. 12, nr 1, s. 55–97.
- Polskie style narodowe 1890 - 1918, M. Czubińska i in., Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2021, s. 475-477.
- https://collections.imm.hu/kereses/alkoto/toroczkai-wigand-ede/86?order=default&start=18 [dostęp: 24.11.2021].
- A. Kilijańska, W poszukiwaniu tożsamości i nowoczesności. Wybrane polskie wnętrza i meble z lat 1892–1914 [w:] Polskie style narodowe 1890–1918, M. Czubińska i in., Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2021, s. 63.
- D. Wolski, Obraz Wiednia w krakowskim czasopiśmie „Życie” (1897–1899), [praca magisterska].
- Por. m.in. A. Wójcik, Towarzystwo Polska Sztuka Stosowana – Warsztaty Wiedeńskie. Powiązania ideowe i stylowe The Society for Polish Applied Art versus the Vienna Workshops – an attempt at comparison. Stylistic analogies in furniture and interior design, „Rocznik Historii Sztuki”, 2019, t. XLIV, s. 125–138; M. Strachowski, Secesjonista. Stanisław Wyspiański jako projektant wnętrz i mebli [w:] W Wiedniu, Paryżu i Monachium… Artyści poza granicami (XIX i XX w.), D. Kudelska, Z. Kudelski (red.), TN KUL, Lublin 2020, s. 25–36.
- Polskie style narodowe 1890–1918, M. Czubińska i in., Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2021, s. 395.
- Informację tę pozyskałem podczas pracy w grancie NCN-u, Polscy artyści w Wiedniu: edukacja i udział w wystawach 1726–1938 (Akademie der bildenden Künste, Kunstgewerbeschule, Künstlerhaus, WienerSecession, Hagenbund, Galerie Miethke i Galerie Pisko), którym kieruje prof. Dorota Kudelska z KUL-u. Sam zaś Andri malował sceny ze słowackiej wsi, chociaż nie wiązały go z nią więzy rodzinne. Rodzimość nie musiała mieć charakteru narodowego.
- Założona w 1863 roku k.k. Kunstgewerbeschule (niem. c.k. Szkoła Rzemiosł Artystycznych), obecnie nosząca tytuł Uniwersytetu Sztuk Stosowanych, uczelnia artystyczna skupiona na kształceniu projektantów i rzemieślników. Była to pierwsza tego typu placówka na kontynencie europejskim. Jej absolwentem był Gustav Klimt a wykładowcami Koloman Moser czy Josef Hoffmann.
- Obiekt o numerze inwentaryzacyjnym T 8841-4/1932 jest częścią stałej ekspozycji poświęconej sztukom użytkowym Wiednia około 1900 roku, którą można oglądać w Museum für angewandte Kunst (niem. Muzeum Sztuk Użytkowych). Instytucja ta założona w 1863 roku jako k. k. Österreichischen Museums für Kunst und Industrie (c.k Austriackie Muzeum Sztuk i Przemysłu) uzupełniała wykształcenie w Kunstgewerbeschule dostarczając wzorców i punktów odniesienia dla twórczości projektowej. Wzorowana była na brytyjskiej South Kensington Musuem (teraz Victoria & Albert). Obecnie wiedeńska placówka zajmuje się przede wszystkim gromadzeniem i badaniem sztuki użytkowej zarówno dawnej jak i współczesnej oraz organizacją wystaw.
- A. Szczerski, dz. cyt., s. 23.
- Ciekawy jest tu przykład, jak dotąd w polskiej historii sztuki niezbadany, relacji kultury czeskiej i polskiej około roku 1900. Praga była jednym z takich mniejszych centrów, gdzie można było zobaczyć po raz pierwszy choćby większe prezentacje rzeźby Rodina. A jak pokazuje dokonana w trakcie pracy nad moją dysertacją doktorską o archaizacji w twórczości Stanisława Wyspiańskiego kwerenda czeskiej prasy tego okresu istniała recepcja sztuki polskiej. Z kolei sam Wyspiański pozostawał zaznajomiony z czeską literaturą w zakresie historii sztuki, jak pokazuje zawartość jego biblioteki, o czym mówiłem na I Toruńskim Sympozjum Naukowym „Egodokumenty – samoświadectwa – teksty autobiograficzne. Praktyka i teoria”.
- M. Csáky, Ethnisch-kulturelle Heterogenität und Moderne. Wien und Zentraleuropa um 1900 [w:] Kakanien revisited. Das Eigene und das Fremde (in) der österreichisch-ungarichen Monarchie = Kultur – Herrschaft – Differenz, W. Müller-Funk, P. Plener, C. Ruthner (red.), Francke, Tübingen – Basel 2002, s. 1.
- Przełomem w badaniach nad postrzeganiem/konstruowaniem ludowości w kontekście jest praca Ewy Klekot. Taż, Kłopoty ze sztuką ludową, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2021.
- Polskie style narodowe 1890–1918, M. Czubińska i in., Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2021, s. 115.
- https://teologiapolityczna.pl/czy-polskosc-moze-byc-piekna-rozmowa-z-andrzejem-szczerskim-1 [dostęp: 24.11. 2021].
- Warsztaty Krakowskie były założonym w 1913 roku ugrupowaniem artystycznym, założonym przy krakowskim Muzeum Techniczno-Przemysłowym, które stawiało sobie za cel odnowę polskiego życia artystycznego na niwie projektowej i związana z tym poprawa jakości życia odbiorców. Więcej: Warsztaty Krakowskie 1913–1926, M. Dziedzic (red.), Wydawnictwo Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, Kraków 2009.
- Por. R. Matyja, Miejski grunt. 250 lat polskiej gry z nowoczesnością, Karakter, Kraków 2021.
- Polskie style narodowe mogą też stanowić przyczynek do pogłębionych badań nad historią polskiego wzornictwa. Jak dotąd najobszerniejszym opracowaniem tego zagadnienia pozostaje książka Ireny Huml Polska sztuka stosowana XX wieku, która już chociażby ze względu na dystans czasowy dzielący współczesnego czytelnika od czasów publikacji (45 lat!) domagałaby się nowego ujęcia.
- Zob. Ph. Hamon, L’or des peintres. L’image de l’argent du XVe au XVIIe siècle, Rennes 2010.
- Zob. Chciwość Albrechta Dürera z 1507 roku: https://pl.wikipedia.org/wiki/Chciwo%C5%9B%C4%87_(obraz_Albrechta_D%C3%BCrera)#/media/Plik:Albrecht_D%C3%BCrer_004b.jpg [dostęp: 28.11.2022]; Bankier z żoną Quentina Massysa z 1514 roku: https://pl.wikipedia.org/wiki/Bankier_z_%C5%BCon%C4%85#/media/Plik:Massysm_Quentin_%E2%80%94_The_Moneylender_and_his_Wife_%E2%80%94_1514.jpg [dostęp: 28.11.2022]; Powołanie Świętego Mateusza Caravaggia z lat 1599–1600: https://pl.wikipedia.org/wiki/Powo%C5%82anie_%C5%9Bwi%C4%99tego_Mateusza#/media/Plik:Caravaggio,_Michelangelo_Merisi_da_-_The_Calling_of_Saint_Matthew_-_1599-1600_(hi_res).jpg [dostęp: 28.11.2022].
- Na ten temat zob. J. Le Goff, Średniowiecze i pieniądze, tłum. B. Baran, Warszawa 2011.
- S. Sojak, Fra Luca Pacioli. Wizerunki twórcy nowożytnej rachunkowości, Kielce 2022, s. 7.
- Głównie w rozdziale I – zob. tamże, s. 15–39.
- Zob. tamże, s. 18.
- Tamże, s. 19–20.
- Na ten temat zob. S. Sojak, M. Kowalska, Księgowość podwójna według Pacioliego i jego włoskich naśladowców z XVI i XVII wieku, „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości” 2015, t. 81, s. 155–179.
- S. Sojak, Fra Luca…, s. 22.
- Zob. Chrzest Chrystusa z połowy XV stulecia: https://pl.wikipedia.org/wiki/Chrzest_Chrystusa_(obraz_Piera_della_Francesca)#/media/Plik:Piero,_battesimo_di_cristo_04.jpg [dostęp: 28.11.2022]; Zmartwychwstanie z 1465 roku: https://pl.wikipedia.org/wiki/Zmartwychwstanie_(obraz_Piera_della_Francesca)#/media/Plik:Resurrection.JPG [dostęp: 28.11.2022].
- Traktat De prospectiva pingendi powstał najprawdopodobniej między 1460 a 1480 rokiem.
- Zob. Poliptyk św. Antoniego z Padwy z ok. 1470: https://it.wikipedia.org/wiki/Polittico_di_Sant%27Antonio#/media/File:Pollittico_sant_antonio.jpg [dostęp: 28.11.2022]; Madonna z Dzieciątkiem i świętymi z lat 1472–1474: https://pl.wikipedia.org/wiki/Madonna_z_Dzieci%C4%85tkiem_w_otoczeniu_%C5%9Bwi%C4%99tych#/media/Plik:Piero_della_Francesca_046.jpg [dostęp: 28.11.2022].
- S. Sojak, Fra Luca…, s. 78.
- Zob. Ojciec Luca Pacioli z uczniem z roku 1495: https://pl.wikipedia.org/wiki/Luca_Pacioli#/media/Plik:Jacopo_de'_Barbari_(attributed_to)_Portrait_of_Luca_Pacioli_(1445_1517)_with_a_student_(Guidobaldo_da_Montefeltro)_(2).jpg [dostęp: 28.11.2022].
- Zob. Martwa natura z kuropatwą i żelaznymi rękawiczkami z 1504 roku: https://pl.wikipedia.org/wiki/Jacopo_de%E2%80%99_Barbari#/media/Plik:Jacopo_de'_Barbari_001.jpg [dostęp: 28.11.2022].
- Dodekaedr – dwunastościan foremny.
- Rombikuboktaedr – sześcio-ośmiościan rombowy mały.
- M. Masztalerz, M. Osikowicz, Księgowi w kulturze, Katowice 2020, s. 185–186.
- S. Sojak, Fra Luca…, s. 10.
- Zob. tamże, s. 123–130.
- Zob. tamże, s. 131–137.
- Tamże, s. 10.
- Zob. tamże, s. 9.
- Tamże.