Czytelnia / Czesław Miłosz

Czesław Miłosz (ur. 1911, zm. 2004) – poeta, prozaik, eseista, historyk literatury.

Urodził się w Szetejniach, miejscowości położonej w okolicach Kowna w guberni kowieńskiej ówczesnego Imperium Rosyjskiego. Jego rodzina miała szlacheckie pochodzenie. Dzieciństwo spędzone na Litwie było istotne dla przyszłego noblisty, o czym świadczy choćby jedna z nielicznych powieści Miłosza – Dolina Issy, na poły biograficzna opowieść, której akcja rozgrywa się właśnie w tym regionie. Kilka lat po Miłoszu na świat przyszedł jego młodszy brat Andrzej, urodzony w 1917 roku.

W młodości Miłosz podjął studia w Wilnie na Uniwersytecie Stefana Batorego. Początkowo studiował polonistykę, później prawo. Jego debiut literacki przypadł na 1930 rok. Wtedy to w uniwersyteckim czasopiśmie wydawanym w Wilnie – „Alma Mater Vilnensis” – ukazały się jego pierwsze wiersze. W kolejnych latach był członkiem grupy poetyckiej Żagary, a także jednym z twórców pisma o takiej samej nazwie. Przez pewien czas Miłosz pracował także w radiu w Wilnie.

Gdy we wrześniu 1939 roku wojska sowieckie zaatakowały Polskę, Miłosz przebywał w Rumunii. Po powrocie do rodzinnego miasta przyjął obywatelstwo litewskie, ponieważ początkowo Sowieci przekazali Wilno pod władzę Litwinów. Niedługo potem jednak, w 1940 roku, oddziały wojsk ZSRR wkroczyły do Litwy, rozpoczynając okupację. Wtedy Miłosz wyjechał z Wilna i przeniósł się do Warszawy. W okupowanej przez Niemców Warszawie poeta pracował jako woźny w Bibliotece Uniwersyteckiej. W latach czterdziestych dalej pisał wiersze, choć pod pseudonimem.

W 1944 roku wziął ślub z Janiną Dłuską (po poprzednim mężu – Cękalską). W późniejszych latach doczekali się oni dwóch synów: Anthony’ego (ur. 1947) i Piotra (ur. 1951).

W okresie okupacji wraz z bratem Andrzejem pomagał ukrywać Żydów z rodzin Tossów i Wołkomińskich, za co wiele lat później, w 1989 roku, obaj zostali uhonorowani przez Instytut Yad Vashem odznaczeniem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata.

Na początku 1945 roku Miłosz zamieszkał w Krakowie. W kolejnych latach pracował jako dyplomata komunistycznego rządu PRL w Stanach Zjednoczonych. Pełnił też funkcję attaché kulturalnego w Paryżu. W stolicy Francji nawiązał bliskie kontakty ze środowiskiem tamtejszej „Kultury” i Jerzym Giedroyciem. Na początku lat pięćdziesiątych poprosił o azyl polityczny we Francji. W kolejnych latach spędzonych na emigracji współpracował z „Kulturą”.

Na początku kolejnej dekady poeta przeprowadził się do USA. Na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley wykładał literaturę słowiańską. Był także wykładowcą na Uniwersytecie Harvarda. W Polsce został oficjalnie uznany za renegata, był potępiany przez niektórych pisarzy, a także przez Związek Literatów Polskich. Do początku lat osiemdziesiątych peerelowska cenzura surowo zabraniała publikowania jego utworów.

Sytuacja uległa pewnej zmianie na początku lat osiemdziesiątych po tym, jak Miłosz otrzymał Nagrodę Nobla. To najbardziej prestiżowe wyróżnienie literackie otrzymał w 1980 roku. Rok później zawitał do Polski, gdzie wydano część jego utworów.

W kwietniu 1986 roku w Stanach Zjednoczonych zmarła jego żona, Janina. W 1992 roku ponownie się ożenił. Jego małżonką została amerykańska historyczka Carol Thigpen. Była o ponad trzydzieści lat młodsza od Miłosza. Zmarła w 2002 roku.

Na stałe do kraju poeta wrócił już w III RP, w 1993 roku. Zamieszkał w Krakowie.

Czesław Miłosz zmarł 14 sierpnia 2004 roku w wieku 93 lat. Pochowano go na krakowskiej Skałce. Książki Miłosza przełożono łącznie na ponad 40 języków.

Twórczość:

Poezja:

Poemat o czasie zastygłym, Wilno 1933.
Trzy zimy, Wilno–Warszawa 1936.
Wiersze, Warszawa 1940.
Ocalenie, Warszawa 1945.
Światło dzienne, Paryż 1953.
Traktat poetycki, Paryż 1957.
Król Popiel i inne wiersze, Paryż 1962.
Gucio zaczarowany, Paryż 1965.
Miasto bez imienia, Paryż 1969.
Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada, Paryż 1974.
Hymn o Perle, Paryż 1982.
Nieobjęta ziemia, Paryż 1984.
Kroniki, Paryż 1987.
Dalsze okolice, Kraków 1991.
Na brzegu rzeki, Kraków 1994.
To, Kraków 2000.
Druga przestrzeń, Kraków 2002.
Orfeusz i Eurydyka, Kraków 2002.
Wiersze ostatnie, Warszawa 2006.

Proza:

Dolina Issy, Paryż 1955.
Zdobycie władzy, Paryż 1953.
Góry Parnasu, Warszawa 2012.

Eseje:

Zniewolony umysł, Paryż 1953.
Kontynenty, Paryż 1958.
Rodzinna Europa, Paryż 1958.
Człowiek wśród skorpionów, Paryż 1962.
Historia literatury polskiej, Nowy Jork 1969.
Widzenia nad Zatoką San Francisco, Paryż 1969.
Prywatne obowiązki, Paryż 1972.
Ziemia Ulro, Paryż 1977.
Ogród nauk, Paryż 1979.
Świadectwo poezji. Sześć wykładów o dotkliwościach naszego wieku, Paryż 1983.
Zaczynając od moich ulic, Paryż 1985.
Metafizyczna pauza, Kraków 1989.
Rok myśliwego, Paryż 1990.
Szukanie ojczyzny, Kraków 1992.
Jakiegoż to gościa mieliśmy. O Annie Świrszczyńskiej, Kraków 1996.
Legendy nowoczesności, Kraków 1996.
Abecadło Miłosza, Kraków 1997.
Piesek przydrożny, Kraków 1997.
Życie na wyspach, Kraków 1997.
Inne abecadło, Kraków 1998.
Wyprawa w dwudziestolecie, Kraków 1999.
Wielkie pokuszenie; Bieliński i jednorożec, Toruń 2002.
Przygody młodego umysłu, Kraków 2003.
O podróżach w czasie, Kraków 2004.
Spiżarnia literacka, Kraków 2011.
Traktat o życiu. Myśli wybrane, Kraków 2014.

Opracowania twórczości:

A. Fiut, Czy tylko katastrofizm? O przedwojennej poezji Czesława Miłosza, Wrocław 1978.
Z. Łapiński, Między polityką a metafizyką: o poezji Czesława Miłosza, Warszawa 1980.
J. Bartyzel, Czesław Miłosz – w stronę sceptycznego heroizmu, Łódź 1981.
R. Zimand, Miłosz, Tyrmand, Zinowiew, Toruń 1982.
A. Walicki, Spotkania z Miłoszem, Londyn 1985.
S. Bereś, «Iść w rubaszce za aniołem…»: publicystyka młodego Miłosza, Wrocław 1986.
A. Fiut, Czesława Miłosza autoportret przekorny, Kraków 1988.
S. Kowalczyk, Kryzys świadomości europejskiej w eseistyce polskiej lat 1945–1977 (Vincenz – Stempowski – Miłosz), Warszawa 1990.
H. Michalski, Kresy: o prozie Tadeusza Konwickiego, Czesława Miłosza, Andrzeja Kuśniewicza, Warszawa 1991.
A. Walicki, Zniewolony umysł po latach, Warszawa 1993.
B. Tarnowska, Geografia poetycka w powojennej twórczości Czesława Miłosza, Olsztyn 1996.
J. Szymik, Problem teologicznego wymiaru dzieła literackiego Czesława Miłosza, Katowice 1996.
A. Zawada, Miłosz, Wrocław 1996.
J. Olejniczak, Czytając Miłosza, Katowice 1997.
K. Zajas, Miłosz i filozofia, Kraków 1997.
J. Błoński, Miłosz jak świat, Kraków 1998.
A. Fiut, Moment wieczny: poezja Czesława Miłosza, Kraków 1998.
J. Hertel, Czesław Miłosz – posiew «Ocalenia», «Traktatu moralnego», Nagrody Nobla, Konstancin 2001.
M. Stala, Trzy nieskończoności: o poezji Adama Mickiewicza, Bolesława Leśmiana i Czesława Miłosza, Kraków 2001.
Ł. Tischner, Sekrety manichejskich trucizn: Miłosz wobec zła, Kraków 2001.
B. Grodzki, Tradycja i transgresja: od dyskursu do autokreacji w eseistyce i «formach pojemnych» Czesława Miłosza, Lublin 2002.
J. Majda, Wisława Szymborska, Karol Wojtyła, Czesław Miłosz, Kraków 2002.
J. Zach-Rońda, Miłosz i poetyka wyznania, Kraków 2002.
A. Fiut, W stronę Miłosza, Kraków 2003.
J. Papp, To Miłosz, Warszawa 2003.
E. Bieńkowska, W ogrodzie ziemskim: książka o Miłoszu, Warszawa 2004.
A. Karpiński, Ludzie z charakterami: o okupacyjnym sporze Czesława Miłosza i Andrzeja Trzebińskiego, 2004.
R. Matuszewski, Moje spotkania z Czesławem Miłoszem, Kraków 2004.
M. Skwarnicki, Mój Miłosz, Kraków 2004.
K. van Heuckelom, «Patrzeć w promień od ziemi odbity»: wizualność w poezji Czesława Miłosza, Warszawa 2004.
L. Banowska, Miłosz i Mickiewicz: poezja wobec tradycji, Poznań 2005.
M. Bernacki, «Wyprowadził mnie z Ziemi Ulro» (szkice o twórczości Czesława Miłosza), Bielsko-Biała 2005.
J. Breczko, Dawno i prawda: wprowadzenie w historiozofię Czesława Miłosza, Białystok 2005.
M. Siwiec, Los, zło, tajemnica: ku twórczym źródłom poezji Aleksandra Wata i Czesława Miłosza, Bydgoszcz 2005.
M. Zaleski, Zamiast: o twórczości Czesława Miłosza, Kraków 2005.
A. August-Zarębska, Poezja wobec rzeczywistości. Poetyckie epifanie Jorge Guilléna i Czesława Miłosza, Wrocław 2006.
I. Grudzińska-Gross, Miłosz i Brodski: pole magnetyczne, Kraków 2007.
B. Kopka, Operacja «Poeta»: Służba Bezpieczeństwa na tropach Czesława Miłosza, Lublin 2007.
E. Tuz-Jurecka, Natura w poezji Czesława Miłosza, Jelenia Góra 2007.
W. Felski, Biblijne przekłady Czesława Miłosza: studium filologiczno-egzegetyczne, Pelplin 2008.
D. Grzesiak-Witek, Wokół literackiej Nagrody Nobla dla Czesława Miłosza, Stalowa Wola 2008.
Ł. Font, Recepcja Williama Blake’a w twórczości Czesława Miłosza, Kraków 2008.
P. Kulas, Turniej garbusów. Problematyka tożsamości w twórczości Witolda Gombrowicza i Czesława Miłosza, Katowice 2009.
M. Dzień, Człowiek w perspektywie eschatologicznej w poezji Czesława Miłosza i Tadeusza Różewicza. Studium analityczno-interpretacyjne, Bielsko-Biała 2010.
A. Kosińska, Rozmowy o Miłoszu, Warszawa 2010.
A. Frajlich, Czesław Miłosz. Lekcje: prywatny hołd, Szczecin 2011.
A. Franaszek, Miłosz: biografia, Kraków 2011.
A. Fiut, Z Miłoszem, Sejny 2011.
Z. Kaźmierczyk, Dzieło demiurga: zapis gnostyckiego doświadczenia egzystencji we wczesnej poezji Czesława Miłosza, Gdańsk 2011.
E. Pasierski, Miłosz i Putrament: żywoty równoległe, Warszawa 2011.
A. Szawerna-Dyrszka, Bliższe i dalsze okolice Miłosza: szkice, Katowice 2011.
W kręgu idei miłoszowskich: studia nad życiem i twórczością Czesława Miłosza, red. T. Dalecka, M. Dawlewicz, tłum. B. Mikalonienė, Wilno 2011.
J. Zembrzuska, Wiersze Czesława Miłosza o obrazach, Będzin 2011.
M. Biernacki, Glosy do Miłosza. Artykuły i szkice krytycznoliterackie (2004–2011), Bielsko-Biała 2012.
S. Chwin, Miłosz: interpretacje i świadectwa, Gdańsk 2012.
J. Hobot-Marcinek, Stara baba i Goethe. Doświadczenie i transgresja starości: Tadeusz Różewicz, Czesław Miłosz, Jarosław Iwaszkiewicz, Kraków 2012.
M. Woźniak-Łabieniec, Obecny nieobecny. Krajowa recepcja Czesława Miłosza w krytyce literackiej lat pięćdziesiątych w świetle dokumentów cenzury, Łódź 2012.
T. Garbol, Po upadku. O twórczości Czesława Miłosza, Lublin 2013.
M. Nurowska, Sergiusz, Czesław, Jadwiga, Warszawa 2013.
J. Matyskieła, Czesław Miłosz – Jarosław Iwaszkiewicz: dzieje osobistych i literackich relacji, Białystok 2013.
J. Olejniczak, Miłosz: autobiografia: cztery eseje, Katowice 2013.
D. Sieroń-Galusek, Moment osobisty: Stempowski, Czapski, Miłosz, Katowice 2013.
A. Stankowska, «Żeby nie widzieć oczu zapatrzonych w nic»: o twórczości Czesława Miłosza, Poznań 2013.
M. Wyka, Miłosz i rówieśnicy: domknięcie formacji, Kraków 2013.
K. Czyżewski, Miłosz – tkanka łączna, Chorzów 2013.
J. Dudek, Miłosz wobec Conrada 1948–1959, Kraków 2014.
P. Karwowski, Czytanie Miłosza. O trzech postaciach ideologii estetycznej, Warszawa 2014.
Z. Zarębianka, Wtajemniczenia (w) Miłosza: pamięć – duch(owość) – wyobraźnia, Kraków 2014.
M. Antoniuk, Słowo raz obudzone. Poezja Czesława Miłosza: próby czytania, Kraków 2015.
E. Kołodziejczyk, Amerykańskie powojnie Czesława Miłosza, Warszawa 2015.
A. Kosińska, Miłosz w Krakowie, Kraków 2015.
M. Milewska, Czy możliwa jest jeszcze druga przestrzeń? Ksiądz Seweryn i Don Manuel – bohaterowie Czesława Miłosza i Miguela de Unamuno na scenie epoki świeckiej, Kraków 2015.
D. Nosowska, Śladami Czesława Miłosza: opowieść o poecie, Poznań 2015.
W. Białczak, Motywy biblijne w twórczości Czesława Miłosza. Studium biblijno-literackie, Ostrołęka 2016.
W. Britaniszski, Dwa światy: Iwaszkiewicz i Miłosz, Kraków, Warszawa 2016.
M. Freise, Czesław Miłosz i historyczność kultury, Kraków 2016.
K. Hoła, Czesław Miłosz: inspirujące pragnienie Boga, Stalowa Wola 2016.
P. Bem, Dynamika wariantu. Miłosz tekstologicznie, Warszawa 2017.
R. Gorczyńska, Małe miłosziana, Warszawa 2017.
A. Romanowska, Za głosem tłumacza: Szekspir Iwaszkiewicza, Miłosza i Gałczyńskiego, Kraków 2017.
J. Zach-Rońda, Biologia i teodycea. Homo poeticus Czesława Miłosza, Kraków 2017.
M. Bernacki, Miłosz: spotkania: studia i rozprawy miłoszologiczne, Bielsko-Biała 2018.
T. Garbol, Czesław Miłosz: los, Łódź 2018.
M. Stępień, Czesława Miłosza odkrywanie Ameryki i inne szkice, Warszawa 2018.