– Napisałam Uliczankę po dwóch latach niepisania. Dlatego, że przez dwa lata zaangażowałam się bardzo mocno w pomoc na ulicy, osobom bezdomnym. Byłam na tyle mocno w to zaangażowane, że nie byłam w stanie pisać. I po tych dwóch latach wyszła ze mnie książka. [...] Nie jestem poetką, która uprawia poezję maski, moja poezja bierze się jednak z doświadczenia, z tego czym w danej chwili żyję. A żyłam w tamtym czasie właśnie ulicą – mówi o genezie tomiku autorka.

Więcej w nagraniu.

Wprowadzenie

Celem niniejszego artykułu jest zbadanie szkolnej recepcji sylwetki oraz poezji Andrzeja Bursy – słynnego przedstawiciela pokolenia 1956 roku – oraz nakreślenie jej niewykorzystanego potencjału interpretacyjnego. Autor Nauki chodzenia, ze względu na kontestatorski charakter swojej twórczości, stanowi doskonały materiał ćwiczeniowy na poziomie szkoły ponadpodstawowej. Do opisu jego życia należałoby się posłużyć metaforą erupcji – był to wybuch nagły, ale ożywczy, krótki, jednak pozostawiający w czytelnikach szczery żal. Pamiętam swoje pierwsze spotkanie z twórczością tego poety, który – obok Rafała Wojaczka czy Edwarda Stachury – na stałe wrył się w moją wrażliwość, jeszcze w czasach późnego gimnazjum oraz wczesnego liceum. Był to rodzaj zachwytu wynikającego z prostoty języka połączonej z brutalnością spostrzeżeń. Ten buntowniczy, czasami arogancki, ale zbudowany na podstawie autentycznego talentu, wymiar poezji Bursy, Wojaczka czy Stachury stanowił dla mnie wielki walor. Przeświadczony o tym, że w ten sposób zobrazuję swój bunt, cytowałem wiersze tych poetów zawzięcie na kolejnych lekcjach języka polskiego, powoływałem się na nie, oskarżycielsko atakując szkołę za to, że jest ich tak mało w programie, że – tak mi się wówczas wydawało – ktoś zabrania mi ich czytać. Tak próbowałem pokazywać swój sprzeciw. Jednak bunt ten przybrał wymiar konstruktywny, pozwolił mi poznać tak odmienną od tej prezentowanej w szkole poezję, a w efekcie zainteresować się poezją najnowsząZob. na przykład D. Żółtowski, Ars poetica bilingwisty (rec. C. Kraszewski, Hallo Sztokholm, Kielce 2021), „Nowy Napis Co Tydzień” 2021, nr 100, https://nowynapis.eu/tygodnik/nr-100/artykul/ars-poetica-bilingwisty [dostęp: 10.11.2022]. [1].

Toteż w niniejszym artykule zamierzam przeanalizować, w jaki sposób poezja Bursy funkcjonuje w szkole współczesnej i czy nadal wprowadza się ją jedynie na prawach ciekawostki. Jednocześnie postaram się także przedstawić potencjał interpretacyjny, który można wykorzystać podczas zajęć w szkole na II i III etapie edukacyjnym. W tym celu dokonałem analizy podręczników do kształcenia polonistycznego oraz dostępnych w sieci scenariuszy lekcji czy materiałów przesyłanych uczniom przez nauczycieli w ramach lekcji asynchronicznych. Należy podkreślić, że dzięki pandemii szkoła oraz sposób nauczania, a także akcenty interpretacyjne, dzięki zamieszczeniu ich w internecie, stały się dostępniejsze i bardziej transparentne. Zamierzam to bogactwo wykorzystać na łamach niniejszego artykułu.

Funkcjonowanie

Zacznijmy od tego, że podstawa programowa języka polskiego nie zakłada omawiania poezji Andrzeja Bursy ani na II, ani na III etapie edukacyjnym. Wiersze Bursy nie pojawiają się w wykazie lektur ani dla zakresu podstawowego, ani – rozszerzonego. Ustawodawca nie przewidział obowiązku omawiania twórczości autora Luizy w szkole, co – w moim odczuciu – stanowi istotny błąd. Kanon lektur jest zbyt zachowawczy, zbyt prezentystyczny – a co za tym idzie – ciężko nim wzbudzić prawdziwe, naturalne zainteresowanie literaturą, o poezji nawet nie wspominając. Twórczość Bursy, o ile zostanie odpowiednio wprowadzona, mogłaby być ożywczą propozycją ujęcia poezji w szkole. 

Warto odnotować, że podręczniki nie muszą realizować treści objętych zakresem podstawy programowej wyłącznie na bazie lektur, dlatego twórczość poetycka autora Pantofelka pojawia się w materiałach wydawnictw oświatowych. Na II etapie edukacyjnym uczniowie szkół podstawowych spotykają się z poezją Bursy na łamach podręcznika Nowej Ery – Nowe Słowa na start 8. Uczniom przychodzi mierzyć się z Nauką chodzenia Andrzeja BursyZob. J. Kościerzyńska i inni, Nowe Słowa na start! Podręcznik do języka polskiego dla klasy ósmej szkoły podstawowej, Warszawa 2018, s. 242.[2]. Co ciekawe, w nowej wersji pomocy dydaktycznej na lata 2021–2023 nie ujęto już tego wierszaZob. J. Kościerzyńska i in., Nowe Słowa na start! Podręcznik do języka polskiego dla klasy ósmej szkoły podstawowej (nowa edycja 2021–2023), Warszawa 2020.[3]. Dzięki propozycji Nowej Ery oraz lockdownowi w sieci można znaleźć bardzo dużo rekordów zawierających scenariusze lekcji czy też materiały wysyłane przez nauczycieli uczniom w ramach lekcji asynchronicznych. Analizą objąłem kilkanaście scenariuszy, z czego w niniejszym artykule odwołuję się do czterech z nich. Poniżej przedstawiam wyciągnięte przeze mnie na podstawie analizy materiału wnioski. 

Nauczyciele w przeważającej większości korzystają z tematu lekcji proponowanego przez rozkład materiału przygotowany przez autorów Nowej Ery, czyli lekcja zatytułowana Co o postawie wobec życia mówi ułożenie kręgosłupa? – A. Bursa «Nauka chodzenia». Czasami w scenariuszach pojawiają się odniesienia do fragmentu wiersza, lecz ma to miejsce sporadycznie. Oprócz tematu w materiałach występują również inne spójności. Większość propozycji zaczyna się od przedstawienia biogramu poety, w którym pojawiają się wątki związane z niespójnym pojęciem „poety przeklętego”. Dla przykładu w anonimowych materiałach opublikowanych na stronie internetowej pewnej szkoły znajdziemy następującą biografię: 

Andrzej Bursa – to niepokorny buntownik, poeta przeklęty, który nie godząc się na kompromisy, rzucał otwarte wyzwanie komunistycznym władzom oraz utartym schematom i zasadom. Oskarżał całe swoje pokolenie, w tym także siebie, o konformizm i brak reakcji wobec ucisków ze strony władzy czy społecznych konwenansów[Brak autora], Język polski kl. VIII , https://www.zpopiotrkowice.pl/wp-content/uploads/2020/04/j.polski-klasa-8-1.pdf, [dostęp: 19.12.2021]. Autorką jest prawdopodobnie Joanna Długosz, informację tę ustaliłem na podstawie dostępnego na stronie szkoły wykazu nauczycieli uczących w danym roku szkolnym języka polskiego, wraz z nauczanymi oddziałami.[4].

Biogram ten nie umiejscawia wprost czasowo Bursy, dopiero informacja o „komunistycznych władzach” stanowi trop dla uczniów. Mimo że w szkole podstawowej raczej nie poleca się ujęcia periodyzacyjnego literatury, to jednak wskazałbym lata życia poety, aby zwrócić uwagę na konteksty kulturowo-społeczne, bez których trudno czytać tę poezję. Autorka materiału stworzyła interesujący biogram, jego dużą zaletę stanowi fakt, że nie został on wprost przepisany ani sparafrazowany ze źródeł internetowych. Znając zasoby leksykalne ósmoklasistów, pokusiłbym się jednak o podanie definicji niektórych słów (na przykład konwenans, konformizm) zastosowanych w tej informacji biograficznej. Ponadto w moim odczuciu notka jest zbyt ogólna, encyklopedyczna – zabrakło w niej pewnego konkretu, punktu, który mógłby zaciekawić młodych adeptów literatury.

W wielu scenariuszach pojawia się również informacja przybliżająca pojęcie „poetów przeklętych”, do których zaliczany jest Bursa. Zjawisko to zostaje pokrótce omówione, przywołując twórcę pojęcia Paula Verleine’a oraz kilku rodzimych przedstawicieli tego – raczej myślowego niż realnego – konstruktu, przede wszystkim Wojaczka i StachuręZob. na przykład P. Majcherczyk, Co o postawie człowieka wobec życia mówi ułożenie naszego kręgosłupa?, https://cloud7.edupage.org/cloud/Nauka_chodzenia_Bursa_-_kl.8.pdf?z%3ABmUphXeGC%2BeI8yJA7C1j9UEH%2BTPIjQOvVO0EkpnlJ4gu73QRp7qEWmOsvWJUsDMN, [dostęp: 19.12.2021].[5]. Niestety, w wielu materiałach do lekcji nie zostaje zrealizowane założenie tematu – brakuje prawdziwej analizy wiersza. Nie poświęca się uwagi sensowi utworu, nie rozczłonkowuje się go, nie przygląda mu się z namysłem, brakuje nade wszystko celowości. Choć pojawiają się polecenia, polegające na analizie kilku sformułowań czy metafor, to jednak nie dochodzi do pełnej analizy, następuje jedynie szczątkowa interpretacjaZob. na przykład [brak autora], https://szkola-grygrow.mazowsze.me/zadania-dla-uczniow/klasa-8/jezyk-polski-historia-wos/, [dostęp: 19.12.2021]. Autorką jest prawdopodobnie Teresa Kałuska, informację tę ustaliłem na podstawie dostępnego na stronie szkoły wykazu nauczycieli uczących w danym roku szkolnym języka polskiego, wraz z nauczanymi oddziałami.[6]. W wielu porównywanych materiałach wiersz staje się ćwiczeniem językowym, fetyszyzuje się środki stylistyczne oraz frazeologię – zamiast przyjrzeć się utworowi jako całości. Istnieją na szczęście chlubne wyjątki. Pewną próbę interpretacji znajdziemy w cytowanych już materiałach: 

W wierszu „Nauka chodzenia” [sic!] podmiot liryczny relacjonuje swoje zmagania z zachowaniem naturalności i szczerości w codziennym życiuW całym artykule błędne zapisy cytuję za oryginalnymi tekstami.[7]. Choć wkłada wiele sił w pozostanie sobą, w zachowanie twarzy, w prezentowanie „postawy wyprostowanej”, ulega w końcu „życzliwym” i … zaczyna się „czołgać”. W finale podmiot z odważnego buntownika zmienia się w uległego konformistę, z dumnego opozycjonisty w bojaźliwego oportunistę, z idącego pod prąd antagonisty w kulącego się kapitulanta. Choć „przezwyciężenie prawa ciążenia”, czyli sprzeciwienie się panującym normom kosztowało go wiele wysiłku, to jednak zachowanie wierności swoim zasadom okazało się na dłuższą metę niemożliwe. Osoba mówiąca zdaje sobie sprawę ze swej śmieszności, gdy czołga się „z tyłkiem anielsko- głupio wypiętym w górę”, lecz wyznaje zasadę, iż przegranie jednej bitwy nie przesądza o klęsce w całej wojnie. Potwierdza to ostatni wers: „uczę się chodzić po świecie”, a dokładnie bezokolicznik „chodzić”. Podmiot nie użył słowa „pełzać” czy „czołgać” – nadal zamierza zgłębiać tajniki i tajemnice nauki chodzenia, czyli wymuszającą wyprostowaną postawę i wysoko uniesioną głowę. Utwór reprezentuje rodzaj liryki bezpośredniej jest wierszem wolnym ( różna długość wersów, brak znaków interpunkcyjnych ) oraz wierszem białym ( brak rymów ). Poeta, stosując kolokwializmy ( np. tyłek, morda ) i zdrobnienia ( np. buciczka, trzewiczka ), ośmiesza ogólnie przyjętą w społeczeństwie postawę[Brak autora], https://www.zpopiotrkowice.pl/wp-content/uploads/2020/04/j.polski-klasa-8-1.pdf [dostęp: 19.12.2021]. Zob. przypis nr 4.[8]. 

Autorka nie ustrzegła się jednak błędów – zarówno natury metodycznej, jak i warsztatowej. Abstrahując od błędów edytorskich oraz interpunkcyjnych, największym mankamentem tej propozycji jest jej dobitnie widoczny prezentyzm. Nie ma tutaj pola na pracę ucznia, na jego samodzielność. Nauczycielka nie próbuje nawet formułować poleceń naprowadzających na interpretację, tylko podaje ją jako notatkę do przepisania w zeszycie, co stanowi dotkliwie odtwórczą metodę, zubożającą nauczanie poezji w szkole. Inna nauczycielka w ramach lekcji poświęconej Nauce chodzenia wyszła od słowa „asertywność”[Brak autora], https://spstolec.weebly.com/uploads/1/4/0/4/14047370/j.polski_kl8_15.05.2020.pdf [dostęp: 19.12.2021]. Informacja o autorce ustalona na podstawie danych na stronie szkoły – prawdopodobnie jest nią Magdalena Krzemianowska.[9]. Jednak refleksja dotycząca asertywności nie została w żaden sposób powiązana z wydźwiękiem wiersza Bursy, nie wskazano na żaden związek tych dwóch zagadnień poruszonych w ramach lekcji. Między kolejnymi punktami lekcji zabrakło więc mostu, który by je spoił, uzasadnił wprowadzenie namysłu nad asertywnością. Co więcej, autorka przekleiła biogram poety z WikipediiPor. Andrzej Bursa [hasło encyklopedyczne], https://pl.wikipedia.org/wiki/Andrzej_Bursa [dostęp: 15.11.2022].[10], nie usuwając przy tym nawet hiperłączy i nie podając źródła, za którym cytujehttps://spstolec.weebly.com/uploads/1/4/0/4/14047370/j.polski_kl8_15.05.2020.pdf, [dostęp: 19.12.2021].[11]. Dlaczego uczniowie mieliby przepisywać coś, co w kilka sekund są w stanie – bez większego trudu – odnaleźć w Internecie?

Możemy domyślać się, że również podczas lekcji stacjonarnych autorki materiałów dyktują uczniom tego rodzaju skrypt, co stanowi jeden z głównych grzechów polonistyki szkolnej, w sprawie których od lat interweniują autorytety metodyki nauczania języka polskiego. Stanisław Bortnowski pisał: „Po latach, gdym siwy i leciwy, ośmielam się wrócić do impertynenckiego tytułu, stąd hasło: «NAUCZYCIEU [sic! – D.Ż.], NIE DYKTUJ!»”S. Bortnowski, Nauczycielu, BĄDŹ SOBĄ!, Warszawa 1992, s. 11.[12]. Anna Janus-Sitarz niejako uzupełnia to słowami: „badania wskazują, że wciąż zastraszająco duża liczba polonistów stosuje ten najbardziej sprzeczny z zasadami efektywności nauczania sposób [dyktowanie – D.Ż.] przekazywania wiedzy uczniom”A. Janus-Sitarz [głos w dyskusji], Czego nauczył nas Bortnowski?, „Polonistyka. Innowacje” 2015, nr 2, s. 204–205.[13]. 

Bezpieczną, ale i wartościową, okazuje się publikacja opracowana przez Patrycję MajcherczykPor. P. Majcherczyk, Co o postawie człowieka…[14]. Taż zdecydowała się postawić – jak mniemam z analizy prezentacji multimedialnej – na metodę heurystyczną, w której formułuje pytania, a potem prezentuje przykładowe odpowiedzi. Polonistka z dużą skrupulatnością podeszła do tematu środków stylistycznych, ich wskazywania i interpretowania. Zabrakło mi jednak dyskusji na temat samego wiersza – przestrzeni na to, aby uczniowie uzewnętrznili się, powiedzieli, co sądzą na temat opisanej w wierszu sytuacji. Biorąc pod uwagę powyższe, wyłania się raczej smutny obraz funkcjonowania twórczości Bursy w szkole podstawowej. Czymże jest poezja, która nie oddziałuje na człowieka, nie wpływa na niego? Uczeń, który zawiedzie się na poezji w szkole, nie sięgnie po nią w dorosłym życiu – i będzie to dla niego wielką stratą, dla szkoły zaś okaże się porażką.

*

By przeanalizować funkcjonowanie poezji Bursy na III etapie edukacyjnym, dokonałem analizy trzech komplementarnych, następujących serii podręczników: Ponad słowami Nowej Ery, Oblicza epok Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych oraz Sztuka wyrazu Gdańskiego Wydawnictwa Oświatowego. Kiedy piszę ten artykuł, dostępne są tylko podręczniki dla klas I–III szkół ponadpodstawowych, nie dysponujemy dotąd materiałami do klasy IV, wynika to z faktu, iż reforma jest dopiero wdrażana, a wydawnictwa przygotowują materiały na bieżąco. Nie wiemy więc, jak w podręcznikach zostanie ujęte to, co w klasycznej refleksji szkolnej nazywamy literaturą współczesną czy też współczesnością. W podręcznikach serii Ponad słowami Nowej Ery – dotychczas – nie ma ani jednego dzieła autora Pantofelka. W propozycjach WSiP i GWO Bursa pojawia się w podobnym momencie – przy okazji omawiania romantyzmu. Propozycja GWO łączy wiersz Poeta Bursy z III częścią Dziadów Adama Mickiewicza. Eksploruje się tutaj przede wszystkim dość klasyczne nawiązanie do słynnego cytatu Mickiewicza obecne w lirykuZob. D. Dąbrowska i in., Język polski 2 (cz. 1). Sztuka wyrazu. Podręcznik dla liceum i technikum. Zakresy podstawowy i rozszerzony, Gdańsk 2020, s. 190–195.[15]. W podręczniku z WSiP znajdziemy wiersz Funkcja poezji zestawiony z Beniowskim Juliusza Słowackiego. Do wiersza dołączono bardzo krótki i ogólnikowy życiorys oraz przygotowano dla uczniów jedno zadanie: „Napisz szkic interpretacyjny na temat wiersza Andrzeja Bursy. Postaw tezę interpretacyjną, a następnie ją uzasadnij. Weź pod uwagę sposób, w jaki poeta nawiązuje do tradycji romantycznej”D. Chemperek, A. Kalbarczyk, D. Trześniowski, Oblicza epok. Język polski. Podręcznik. Klasa 2. Część 1. Reforma 2019. Szkoła ponadpodstawowa. Liceum i technikum. Zakres podstawowy i rozszerzony, Warszawa 2020, s. 259.[16]. Oprócz tego przypomniano pojęcie „aluzji literackiej” oraz – jako ciekawostkę – opisano termin intertekstualności Kristevej. Szkic interpretacyjny o Bursie to z pewnością pomysł słuszny i wart docenienia. Nie wiem jednak, czy należałoby od niego zaczynać poznawanie poezji. Wydaje się, że to zadanie powinno być poprzedzone rzetelnym oglądem tego typu liryki.

Tymczasem Ewa Rewers tak charakteryzowała Funkcję poezji:

Rzeczywistość przedstawiona w wierszu to wszakże nie tylko rozpad tradycyjnych koncepcji literatury dokonujący się w konfrontacji z codziennością, to także projekcja nowego modelu poezji. Zacznijmy od tego, że zasada konstrukcyjna tego wiersza powtarza się w wielu innych utworach poetyckich Bursy i jest czymś, co zainteresować mogłoby genologię — nie do końca, jak sądzę, świadomą propozycją nowego gatunku. Najogólniej rzecz ujmując, opiera się on na takim rozczłonkowaniu graficznym tekstu, które każdą z wydzielonych części czyni — także pod innymi względami — w jakimś sensie samodzielną całością. Ten sposób wyodrębniania quasi-samodzielnych fragmentów wiersza wspomaga dodatkowo fakt, iż każda z części składowych — np. Funkcji poezji — wypowiedziana zostaje w innym stylu językowym: pierwsza — w stylu ówczesnej krytyki literackiej („Poezja nie może być oderwana od życia…”); druga — w stylu potocznym (opis czynności gospodyni domowej); trzecia — przedstawia deformację stylu mówionego, podkreślając jego skłonność do eliminowania bądź nieuzasadnionego rozmieszczania znaków delimitacyjnych; czwarta — przynosi ironiczny rekurs do języka krytyki, akcentujący jego skłonność do patosu („lektura wielkich romantyków”) oraz trywializację stylu potocznego („i lu-lu…”). Język dwóch pierwszych części możemy zatem uznać za bezpośrednie przeniesienie, niemal cytat, z wymienionych stylów. W dwóch dalszych częściach dominuje ich deformacjaE. Rewers, Wartościowanie peryferyjnych obszarów mowy w „Czarnej poezji” Andrzeja Bursy, „Pamiętnik Literacki” 1994, nr 2, s. 141.[17]. 

Ograniczając się do zlecania uczniom interpretacji z uwzględnianiem jedynie aluzyjności wierszy Bursy, tracimy coś unikalnego w tej poezji.

Jak widać, obecne funkcjonowanie Bursy w szkole jest niewystarczające. Łączenie Funkcji poezji z romantyzmem – bez odpowiedniego rozszyfrowania ironicznego wymiaru namysłu nad tradycją literacką oraz wynikającą z niej formułą polskości – stanowi błąd. Mam wrażenie, że nie wykorzystuje się najsilniejszego aspektu tej poezji – jej kontestatorskiego wymiaru. Twórczość Bursy, między innymi za sprawą legendy, łatki poety przeklętego czy Kaskaderów literaturyKaskaderzy literatury. O twórczości i legendzie Andrzeja Bursy, Marka Hłaski, Haliny Poświatowskiej, Edwarda Stachury, Ryszarda Milczewskiego-Bruna, Rafała Wojaczka, pod red. E. Kolbusa, słowo wstępne: J.Z. Brudnicki, posłowie J. Marx, Łódź 1986.[18], urosła w pewnych kręgach do miana mitu o poecie nieprzystającego do życiaNawet śmierć w wyniku choroby została zafałszowana i wierzono, że Bursa popełnił samobójstwo. Grażyna Pietruszewska następująco relacjonowała te zdarzenia: „Towarzyszyła jej [śmierci Bursy – D.Ż.] ponadto atmosfera skandalu. Zaczęły się szerzyć pogołski [sic!] o samobójstwie poety. Oświadczenia lekarskie nie potwierdzały tych przypuszczeń” (G. Pietruszewska, Andrzej Bursa – życie i legenda, część I, „Prace Naukowe. Filologia Polska. Historia i Teoria Literatury” 1985, nr 1, s. 105). Wierzono w to, ponieważ tego wymagała powstająca legenda. [19]. Tadeusz Drewnowski tak recenzował krótko Kaskaderów literatury: „pomieszano różne pokolenia i wypadki, zaś wyjątkową śmiertelność w literaturze polskiej skojarzono, dla bon mot, z kaskaderstwem – działaniem zastępczym i spektakularnym”T. Drewnowski, Próba scalenia. Obiegi – wzorce – style, Kraków 2004, s. 171.[20]. Jest w tym dużo prawdy, jednak owo „kaskaderstwo” może być czymś, co przyciągnie naszych uczniów, zatrzyma ich choćby na chwilę przy sylwetce Bursy, z którym zapewne dużo łatwiej znaleźć im płaszczyznę porozumienia niż na przykład z Asnykiem. Tymczasem szkoła wydaje się rezygnować z tego wyjątkowego potencjału, zrzuca go na karb przypadku, który może być niełaskawy i uczeń liceum nigdy nie znajdzie w tym – jak go nazywa Drewnowski – „kontestatorze” poety „dla siebie”, tylko kolejnego pisarza, który po prostu nawiązuje do literatury romantycznej. 

Potencjał interpretacyjny

Zacznę od tego, że – aby skutecznie wyzyskać potencjał interpretacyjny Bursy – należałoby w całości przenieść spotkanie z jego twórczością na III etap edukacyjny, kiedy to obcujemy z co prawda wciąż dorastającym, jednak w pewnym sensie ukształtowanym czytelnikiem. Nade wszystko jest to również okres tego, co dorośli zwykli nazywać „młodzieńczym buntem”. I w tym miejscu znajduję pierwszy punkt styczny. Drewnowski zalicza Bursę do „kontestatorów” i następująco definiuje charakter jego twórczości: 

[Bursa] przeszedł do nowej w tonie i języku poezji kontestatorskiej wysokiej próby (pisanej, zdaniem Kwiatkowskiego, pod sugestią poezji Preverta, Queneau, Henri Michaux). Ogromnie wrażliwy na brutalność życia formułuje w stosunku do młodego pokolenia prawo „martwej perspektywy”, którą przypisuje w Luizie swojej młodości, a powtarza w motcie do pozostawionej w rękopisie powieści Zabicie ciotki. Mimo że mniej wyrafinowana od tej poezji czarnego humoru Nauka chodzenia (1957) najdobitniej wyraża ten konflikt. 

[…] Drugą regułę psychologii pokoleniowej ujawnia Bursa w wierszu Z zabaw i gier dziecięcych i w Zabiciu ciotki – konieczność sprawdzania siebie przy pomocy prowokowanych sytuacji […]T. Drewnowski, Próba…, s. 167–168.[21]. 

Po pierwsze więc Bursa kontestuje, a po drugie – co także łączy go z naszymi uczniami – jest młody i taki za sprawą przedwczesnej śmierci na wieczność pozostał. Mimo tego, gdy mówimy o twórczości Bursy, to bez wątpienia mówimy o twórczości w pewnych obszarach rewolucyjnej – czy to ze względu na charakter tego pisarstwa, czy to ze względu na wrażliwość na ciemną część człowieczeństwa, co także jest punktem stycznym z młodzieżą. W tej poezji mamy do czynienia nie tylko z określeniem tego aspektu ludzkiej natury, lecz także – z głęboką niezgodą na nią – z próbą walki ze złem. Walki podejmowanej po cichu, bez fajerwerków, przy użyciu prostych wyrazów, jak choćby w Pantofelku: 

Dzieci są milsze od dorosłych
zwierzęta są milsze od dzieci
mówisz że rozumując w ten sposób
muszę dojść do twierdzenia
że najmilszy jest mi pierwotniak pantofelek

no to co

milszy mi jest pantofelek
od ciebie ty skurwysynieA. Bursa, Dzieła (prawie wszystkie), oprac. W. Bonowicz, Kraków 2018, s. 92. Dalsze cytaty z Bursy podaję za tym wydaniem, oznaczając je w tekście głównym inicjałami Dz i numerem strony.[22]. 

Właściwie w tym utworze – z pozoru tylko prostym i ukrywającym się za maską zabawy oraz trywialnej wulgarności – widać pełnię dramatu człowieka. Pełnię widzianą dzięki brutalizmowi, a także za sprawą ograniczającej każdą płaszczyznę życia wady serca. Toteż uważam, że uczniowie powinni rozpoczynać poznawanie Bursy, a może nawet poezji współczesnej, akurat tym wierszem. Należałoby wyjść od tego, co nakazywał Comenius, czyli od tego, co bliskie uczniowiPor. J.A. Komeński, Wielka dydaktyka, tłum. K. Remerowa, Wrocław 1956.[23]. Powinniśmy zastanowić się, czy możemy zgodzić się z refleksją na temat ludzkiej natury wysuwającą się z tej poezji. W wierszu tym jednostka zmaga się z Innym, ale rozumianym jako część wielkiego, masowego społeczeństwa, którego poeta nie rozumie, nie akceptuje i na które się nie zgadza. Eskapistyczna forma ucieczki w ironię wzmaga ten wymiar liryki. Być może właśnie refleksja nad człowieczeństwem jest tym, co może stworzyć platformę porozumienia pomiędzy poetą a jego odbiorcą. To właśnie pesymizm połączony z gestem bezradności, w który jednak wpisano chęć zmiany, może być tym, co do naszych uczniów przemówi silniej niż nawet najbardziej obrazowe wystąpienia z pozycji nauczycielskiego autorytetu. Również język poezji Bursy – odmienny od języka klasyków, wieszczów – klarowny, jasny, prostolinijny, szczery, więc niejednokrotnie wulgarny, zdaje się skuteczną formą komunikowania problemów. Pamiętajmy wreszcie, że nowe pokolenie odbiorców lubi kondensację, to kolejny powód, dlaczego Pantofelek powinien do nich przemówić.

Uważam, że również Nauka chodzenia winna wybrzmieć w szkolnej recepcji, kiedy uczniowie znajdują się w momencie, w którym orientują się, że rzeczywiście otaczają ich „życzliwi”. Spójrzmy na poniższy wyimek: 

myślałem że jak wreszcie stanę na nogach
uchylą przede mną czoła
a oni w mordę
nie wiem co jest
usiłuję po bohatersku zachować pionową postawę
i nic nie rozumiem

(Nauka chodzenia, Dz 62) 

W utworze powyższym opisano być może najtrudniejsze doświadczenie w życiu człowieka – wkraczanie w dorosłość, moment przełomowy, a zarazem trudny, wyczerpujący. Oto okazuje się bowiem, że nic, co człowiekowi się wydawało, nie jest takie, jakim miało być. W najdotkliwszy sposób młody dorosły zostaje uświadomiony o tym, że życie jest rodzajem brutalnej gry. Fraza „a oni w mordę” zawiera w sobie głęboką refleksję – po podniesieniu się z jednej porażki, po otrząśnięciu się z jednego problemu oto za chwilę pojawia się kolejny cios zadawany człowiekowi przez społeczeństwo. Przy okazji omawiania tych wierszy warto postawić na otwartą i dojrzałą rozmowę, która jest – moim zdaniem – najskuteczniejszą metodą dydaktyczną (w odniesieniu do nauczania języka polskiego). Warto poruszyć temat tego, na ile utwory te są przedmiotem autokreacji i czemu ta autokreacja ma służyć. Należy odejść od ustalonych, prezentystycznych odczytań poezji i zacząć wskazywać na wolność młodych ludzi w podążaniu interpretacyjnymi ścieżkami. Śmiem twierdzić, że – w przypadku omawiania twórczości autora Luizy – nauczyciel ma dużą wolność, ponieważ to jeden z wielu nieobecnych w kanonie poetów, a co za tym idzie, jego twórczość nie pojawi się na egzaminie maturalnym. To poeta operujący często skandalem, sięgający po paradoksalne tytuły wierszy. 

Jego twórczość to skandalizująca, ale i do bólu poważna poezja, która nie boi się stawiać odważnych pytań, odwoływać się do tematów kontrowersyjnych, eksplorować ich, żeby docierać do źródła refleksji o człowieczeństwie. To także liryka, która zmierza w rejony autotematyzmu, poddaje się mu, zadaje niezwykle istotne pytania, choć w zbanalizowanej, często brutalnej formie – dlatego też atrakcyjnej, prowokującej do dyskusji. To liryka, która nie boi się prowokacji ani sprowadzenia na siebie negatywnej oceny społeczeństwa, właśnie dlatego jest to poezja wymierzona na jego rozwój, na zerwanie z konwenansem stanowiącym barierę, za którą ukrywa się kołtuneria, co może przyciągać do niej młodych ludzi. 

Jednak pod jej skórą, pod pozorem wulgarności, naigrywania się z norm i zasad czy nawet z poezji w ogóle kryje się kolejna warstwa – warstwa, która również jest żartem z tych, którzy chcieliby widzieć w Bursie tylko skandalistę. Ewa Rewers wskazuje na możliwość takiego odczytania Dyskursu z poetą: 

Bursa pokazuje, jak Platońskie piękno żywi się – bywa – fałszowaniem i zakłamywaniem rzeczywistości. […] „Brzydkie” słowo, jeśli nawet nie wyraża pełnej prawdy o rzeczywistości, to nierzadko jest jej najbliższe. Piękno i fałsz, prawda podszyta trywialnością i brzydotą stały się równoprawnymi elementami tej samej sytuacji aksjologicznejE. Rewers, Wartościowanie…, s. 143.[24].

Autor niesie w sobie niezwykły potencjał buntu przeciw tradycyjnie ujmowanej sztuce, przeciw poezji, wreszcie przeciw zastojowi, który należy wykorzystać w pracy z uczniami w celu zaznajomienia ich z poezją, z jej pięknem, z siłą kreacji. Dzięki czytaniu tej poezji w szkole można wzbudzić wśród uczniów żywe zainteresowanie liryką, pokazać, jak istotne tematy ona podejmuje, jak klarowna potrafi być. Comenius tak określał cele szkoły: 

Lecz o to idzie, by wszystkich tych, których kieruje się w świat nie tylko jako widzów, ale też przyszłych aktorów uczyć orientacji co do podstaw, przyczyn i celów wszystkich zasadniczych spraw, jakie są i dokonują się w świecieJ.A. Komeński, Wielka dydaktyka, tłum. K. Remerowa, Wrocław 1956, s. 76.[25]. 

Nauczyciele poloniści powinni iść śladem wytycznych tego wielkiego pedagoga i nauczać analizowania poezji tak, by wynikało z niej coś więcej niż puste procesy polegające na triadzie: analiza – interpretacja – wartościowanie. Nie ma znaczenia powtarzane jak mantra i deklinowane na wszelkie sposoby pytanie: „Co poeta miał na myśli?”. Ważne jawi się to, co poezja robi z człowiekiem, jak wpływa na jego życie, czego uczy nas samych, jak pomaga nam odkrywać samego siebie. Jeśli uczniowie nie zyskają w szkole elementarnego zainteresowania poezją – zgodnie z tym, co mówił autor Didactica Magna – w większości nie nabiorą go po opuszczeniu jej murów. Dlatego warto zasygnalizować choćby wspólnotę sytuacji ucznia z sytuacją Bursy – dziennikarza. Pierwszego ogranicza szkoła, drugiego – praca. W wierszu Sobota nadawca wyznaje:

możliwe
że mógłbym użyć jej inaczej
np. napisać 4 reportaże
o perspektywach rozwoju małych miasteczek

                   ale
mam w dupie małe miasteczka

(Sobota, Dz 80) 

W tym krótkim fragmencie mieści się niezgoda na narzucone zadania, która niezwykle bliska jest większości nastolatków. Gest trzykrotnego powtórzenia frazy „mam w dupie małe miasteczka” niesie w sobie jakiś biblijny wymiar – niczym trzykrotne wyrzeczenie się Jezusa przez Piotra. Nawet tak zwulgaryzowane pytanie, jak: „Co Ty/Wy macie w dupie?”, może być momentem przełomowym w relacjach uczeń–nauczyciel. Dlatego warto to ryzyko ponieść. Może warto wskazać na analogię między tymi sytuacjami, dzięki której uda się lepiej zrozumieć ten „mityczny” podmiot liryczny? Na dowód tego proponuję przytoczyć w toku lekcji fragment korespondencji Bursy do ojca, gdzie czytamy: „Niestety nie mam warunków, Większą część dnia zabiera mi jałowe przesiadywanie w szkole”Z rękopisu listu A. Bursy do ojca, list datowany: 1950 r., w zbiorach F. Bursy, cyt. za: G. Pietruszewska, Andrzej…, s. 101.[26]. W innym miejscu znowu: „O wiele więcej nauczę się przez 2 godziny w domu, niż będąc 6 godzin w szkole”Tamże, zapis opatrzony datą: 8.VII.1949, w zbiorach F. Bursy, cyt: za G. Pietruszewska, Andrzej…, s. 100.[27]. Dzięki temu aspektowi poezja Bursy może trafić nawet do największych krytyków sensowności szkoły, dlatego tylko, że człowiek ten myślał o szkole w podobny sposób. Ponadto ten bunt świadczy również o ważnym w kapitalizmie podważaniu sensu podążania ślepo za produktywnością. 

Podsumowanie

Choć w podstawie programowej języka polskiego trudno szukać wierszy Andrzeja Bursy, to jednak jego liryka występuje w podręcznikach do nauczania tego przedmiotuZob. np. D. Chemperek, A. Kalbarczyk, D. Trześniowski., Oblicza epok. Język polski. Podręcznik. Klasa 4. Reforma 2019. Szkoła ponadpodstawowa. Liceum i technikum. Zakres podstawowy i rozszerzony, Warszawa 2022, s. 98–105.[28]. Ciężko nie oprzeć się wrażeniu, że funkcjonuje ona jednak po macoszemu, trochę po to tylko, by stanowić kontekst, nie zaś pełnoprawne dzieło warte poświęcenia uwagi tylko ze względu na samą wartość. Nauczyciele języka polskiego – za radą programów podsuwanych im przez wydawnictwa oświatowe – decydują się na obcowanie z poezją autora Luizy, jednak upośledzają ją, sprowadzając lekcję do prezentacji życia i interpretacji utworu poety lub ograniczając się do zabaw językowych. Brakuje przede wszystkim pełnoprawnej uwagi poświęcanej poetyckiemu tworzywu oraz refleksji na temat przełomowości sposobu mówienia w tej liryce. Dlatego też uważam, że w szkole należałoby ograniczać omawianie tej twórczości do III etapu edukacyjnego, jednocześnie intensyfikując te spotkania. Bursa jest bowiem poetą, który przez swoje kontestowanie może trafić w gusta młodzieży i stanowić inspirację do dalszego sięgania po poezję już po zakończeniu edukacji szkolnej. Choć liryka w szkole zajmuje spore obszary podręczników, poświęca się jej wiele godzin, to mimo tego Polacy nie sięgają po poezję, o poezji najnowszej – często niszowej i eksperymentalnej – już nie wspominając. Być może spotkanie z twórczością autora Pantofelka stanie się przełomem i przeciwwagą dla tego zastoju.

Drodzy Czytelnicy i Czytelniczki!

W najnowszym numerze tygodnika przeganiamy zimę poetyckim orężem. Na początek polecamy wywiad Ireneusza Staronia z Romanem Honetem o jego nowej książce poetyckiej Żal, może on – na zachętę publikujemy również kilka wierszy z tego tomu. To niejedyna rozmowa poetycka, którą chcemy polecić w tym tygodniu. Równie serdecznie zachęcamy do wysłuchania audycji „Dobre Książki” Radia Kraków, w której Jolanta Drużyńska gości dr. hab. Józefa Marię Ruszara. Dyrektor Instytutu Literatury opowiada o założeniach Biblioteki Krytyki Literackiej oraz o swojej najnowszej publikacji w ramach tego cyklu pod tytułem Na ziemi i w niebie. Szkice o ziemskiej i niebieskiej ojczyźnie Jana Polkowskiego.

Zanim przejdziemy dalej polecamy zatrzymać się na chwilę, aby w spokoju obejrzeć nagranie wspaniałego koncertu fortepianowego Ilarii Szewczuk-Sznajder, który odbył się 1 marca w Salonie Literackim Instytutu Literatury w Krakowie, uświetniając otwarcie XX Warsztatów Herbertowskich „Roman Ingarden i literatura. Kontynuacje – Inspiracje – Transakcje”.

W dziale recenzji poetyckich nowości również nie brakuje. Andrzej Juchniewicz pisze o tomie Momenty pióra Urszuli Kozioł. Bartosz Suwiński przygląda się Mieście z indu Krystyny Dąbrowskiej. Halina Surowiec zajmuje się Dziecięcymi zabawami Justyny Chłap-Nowakowej. Konrad Ludwicki pochyla się nad Sajlent disko Sławomira Domańskiego, a Jarosław Petrowicz recenzuje balkon Krystyny Lenkowskiej. Rodzynkiem w postaci recenzji utworu prozatorskiego jest tekst Anny Mochalskiej o przystanku kosmos Tomasza Dalasińskiego.

Miłośników prozy zachęcamy również do zapoznania się z książką Doroty Heck Epiphanies of Beauty. The Works of Wojciech Wencel wydaną przez Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. A także do obejrzenia nagrania, na którym Tomasz Figiel odczytuje fragment swojej wyróżnionej w konkursie „Pokolenie Solidarności” powieści Droga do wyzwolenia. 

Przy okazji zapraszamy serdecznie do wzięcia udziału w spotkaniu ze zwyciężczynią innego konkursu literackiego organizowanego przez Instytut Literatury. 11 marca w siedzibie Projektu Fifna w Poznaniu odbędzie się spotkanie z Justyną Hakus – autorką książki Grisaille o zwykłym osiedlu, za którą otrzymała nagrodę główną w Ogólnopolskim Konkursie na Książkę Literacką „Nowy Dokument Tekstowy” 2022 w kategorii epika.

Ponadto w tym tygodniu Roman Bobryk w cyklu „Polecajki” rekomenduje nowy tom Eugeniusza Tkaczyszyna-Dyckiego Ciało wiersza. W tym numerze prezentujemy także liryki Elżbiety Olszewskiej-Schilling, które zasiliły czytelnię portalu w ramach programu „Tarczy dla literatów”.

Ufamy, że tygodnik spełni Państwa oczekiwania oraz rozbudzi apetyt czytelniczy!

Redakcja NNCT!

Drodzy Czytelnicy!

W Polsce rozpoczęła się kolejna tura ferii zimowych, dlatego zapraszamy Was w podróż literacką.

Na początek będzie to wspomnieniowy spacer z Barbarą Gruszką-Zych i Ireneuszem Staroniem koncentrujący się wokół książki Moi ważni. Portrety prywatne. Dalej powiedziemy Was na Śląsk i jego okolice. Błażej Szymankiewicz recenzuje książkę Anny Malinowskiej Od Katowic idzie słońce, Remigiusz Okraska pytając A może by tak rzucić wszystko i wyjechać na Śląsk Cieszyński? zaprasza do lektury tekstu o Řezaným świecie. Osobistym przewodniku po Śląsku Cieszyńskim Adam Miklasza, natomiast Aleksandra Pyka przybliża poezję słowackiego twórcy, Štefana Strážaya, którego postrzega jako uważnego rejestratora chwili. A jeśli zapragniecie dalszych wędrówek, to Małgorzata Peroń zachęca do zapoznania się z książką Janusza Sepioła Dyptyk włoski.

Na tym jednak nie koniec recenzji. Agnieszka Kostuch przybliża prozatorskie teksty Karola Maliszewskiego w szkicu Wyemancypowany bohater, Dariusz Żółtowski pochyla się nad książką poświęconą pamięci Andrzeja Gronczewskiego, Ciemne ścieżki i jasne polany, Halina Surowiec omawia tom Tańczę smutek Andrzeja Wojciechowskiego, natomiast Paweł Chmielewski bierze na tapet Księgę dla starych urwisów Krzysztofa Vargi.

W numerze nie brak również samej literatury. Prezentujemy opowiadanie laureata konkursu Snuj Story, Jakuba Rewiuka zatytułowane Tata, Ania p. i Benek oraz wiersze Konrada Sutarskiego, które w tym tygodniu uzupełniają nasz tygodnik oraz portalową Czytelnię.

Nie zabraknie także stałych cykli tygodnika. W ankiecie dotyczącej Kanonu Polskiego zabiera głos Sławomir Buryła, a w sprawie Solidarności laureat II miejsca w konkursie Pokolenie Solidarności w kategorii non-fiction, Krzysztof Stasiewski. Odczytuje on fragment nagrodzonej pracy zatytułowanej Poker face. A w podcaście Nowy Gramofon Michał Gliński rozmawia z dr Ewą Wojciechowską, autorką książki Ciało upiora. O polskiej noweli fantastycznej epoki romantyzmu.

Na koniec garść informacji i ogłoszeń. Po pierwsze, sekretarz redakcji kwartalnika „Nowy Napis”, Ireneusz Staroń był gościem w programie Gadające głowy. Odpowiada on na pytania dotyczące naszego periodyku Katarzynie Wójcik. Po drugie, składamy gratulacje Wojciechowi Wenclowi. Jego książka wydana przez Instytut Literatury, Lechoń. Rycerz i faun została książką miesiąca „Magazynu Literackiego Książki” (marzec 2022). Doroczne Nagrody Książki Roku 2022 zostaną przyznane już 21 lutego podczas gali w Bibliotece Narodowej.

I po trzecie, choć to informacja również bardzo ważna, w imieniu organizatorów zapraszamy i zachęcamy do wzięcia udziału w XVI edycji Ogólnopolskiego Konkursu Literackiego im. Szaloma Asza na opowiadanie o tematyce dowolnej.

Przyjemnej lektury, miłych wrażeń!

Redakcja NNCT

Drodzy Czytelnicy i Czytelniczki!

Przegląd noworoczny rozpoczynamy rozmową o sztuce ze Zbigniewem Makarewiczem – rzeźbiarzem, performerem, krytykiem sztuki i poetą. Punktem wyjścia dla Anny Krukowskiej i Marii Marszałek są obchody minionego Roku Romantyzmu Polskiego. Następnie przenosimy się na deski teatralne, gdzie Adam Karol Drozdowski pisze o teatrze offowym, a Alicja Müller w tekście 21.37 i inne duchy podsumowuje 15. edycję Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego „Boska Komedia”.

Lirykę reprezentuje przede wszystkim Damian Kowal, który w tekście Trzeba było zostać piłkarzem prezentuje swoją ars poetica. Zachęcamy do obejrzenia nagrania debaty o jego twórczości, recytacji wierszy oraz sięgnięcia po tomik poety – Pieśni – za który otrzymał nagrodę główną w II Ogólnopolskim Konkursie na Książkę Literacką „Nowy Dokument Tekstowy” w kategorii liryka. W tym numerze prezentujemy także wiersze Wojciecha Pestki, które zasiliły czytelnię portalu w ramach programu „Tarczy dla literatów”.

W dziale epika prezentujemy opowiadanie Wiktora Orłowskiego Dzień szósty, Faludża z 15. numeru kwartalnika „Nowy Napis. Liryka, epika, dramat”. Ponadto publikujemy fragment powieści, za którą autorka otrzymała II miejsce w konkursie Pokolenie Solidarności. Utwór pod tytułem Przeszłość nie jest już tym, czym była odczytuje autorka – Agnieszka Sadowska. 

Paweł Chmielewski recenzuje książkę Kolorowe zeszyty. „Podziemny front”, „Pilot śmigłowca” i inne serie komiksowe PRL. Natomiast Dariusz Żółtowski przygląda się publikacji naukowej Fragmenty dyskursu żałobnego. Małgorzata Juda-Mieloch, która zawodowo zajmuje się między innymi szkoleniami dla nauczycieli rekomenduje Czytanie językami. Praktyki interpretacyjne dla uczniów i studentów. Zaś głos w sprawie kanonu lektur zabiera Marek Misiak.

Ufamy, że tygodnik spełni Państwa oczekiwania oraz rozbudzi apetyt czytelniczy!

Redakcja NNCT!

Drodzy Czytelnicy!

Prezentujemy nowy numer tygodnika. W związku ze zbliżającą się 160. rocznicą powstania styczniowego przygotowaliśmy dla Was teksty związane z tym okresem w dziejach polskiego narodu. Marta Śniedziewska skupiła się na sztuce Artura Grottgera w tekście Klęska powstania i potęga mitu – „Polonia” i „Lithuania”, Andrzej Szpulak w szkicu Éric Rohmer a powstanie styczniowe przygląda się produkcjom filmowym związanym z tym okresem. Dodatkowo przedstawiamy krótki rekonesans twórczości, która powstawała w okolicach 1863 roku, w tekście Walcząc poezją.

Tygodnik przepełniony jest również liryką, znajdują się w nim wiersze Krzysztofa Koehlera oraz Stefana Pastuszewskiego. Ich twórczość omawiają Ireneusz Staroń (Naśladowanie Chrystusa. Poetyka i obrazowanie wierszy Krzysztofa Koehlera w latach 1993–1998) oraz Hanna Strychalska (Otwarte okna i szary pył czasu. Wiersze Stefana Pastuszewskiego).

Bartłomiej Siwiec recenzuje antologię Muzy nad Brdą i Dnieprem / Музи над Брдою і Дніпром, która ukazała się pod redakcją Stefana Pastuszewskiego przy współpracy Wołodymyra Poliszczuka.

Głos w ankiecie dotyczącej Kanonu Polskiego w tym tygodniu zabiera Monika Brągiel, natomiast Czytelnię portalu wzbogaciły wiersze Dariusza Muszera. W wideo-rekomendacji Roman Bobryk poleca tomik poetycki Aleksanrdy Dańczyszyn Kochanie.

Zachęcamy również do zapoznania się z  fragmentem reportażu Słowa, słowa, słowa, który odczytuje autorka, laureatka pierwszego miejsca w konkursie Pokolenie Solidarności w kategorii non-fiction, Patrycja Pelica.

Z życzeniami przyjemnej lektury

Redakcja NNCT

W wiersze Krzysztofa Kuczkowskiego wpisana jest ta zasadnicza idea, że istotą religijności jest coś personalnego, osobistego. Osobista relacja do transcendencji. Jakkolwiekbyśmy sobie ją definiowali. To jest fundamentem, który ma ogromne konsekwencje, bo pozwala Krzysztofowi Kuczkowskiemu, w wierszach, śledzić te przejawy religijności, które występują na obszarach, niekoniecznie kojarzących się nam z religią – mówi prof. Wojciech Kudyba w filmie Kładka Krzysztofa Kuczkowskiego.

Zachęcamy do zapoznania się z obrazem poety uwiecznionym w filmie Beaty Netz.

Scenariusz i realizacja: Beata Netz

Operator obrazu: Mieczysław Chudzik

Operator dźwięku: Andrzej Sęk

Montaż: Jarosław Feręc

Ilustracja muzyczna: Jarosław Feręc

Drodzy Czytelnicy!

Aby zrekompensować mrozy za oknem i coraz dłuższe wieczory, przynosimy wyjątkowo bogaty i różnorodny numer naszego tygodnika, idealny do długiej i owocnej lektury.

Jak zawsze, piszemy o książkach. Wojciech Kruszewski sięga po literaturę dalekiego wschodu i poleca powieść Kroniki Eksplozji Yana Lianke, Konrad Ludwicki przypomina sylwetkę pisarza Karola Ludwika Konińskiego. Artur Jocz recenzuje Halucynację Jerzego Alskiego, Jan Brzozowski diagnozuje przyczyny i objawy Festiwalowej gorączki na podstawie książki Fabryka splendoru Ewy Szponar, zaś Piotr Śniedziewski omawia książkę Konrada Bajona Gambit orangutana. Opowieść o polskich szachach.

Dla fanów królewskiej gry dobrym posunięciem będzie lektura miniatur Bartłomieja Siwca, pisarza i szachisty. Polecamy także prozę Jarosława Petrowicza oraz Gustawa Rajmusa– w tygodniku znajdują się nowe opowiadania obu pisarzy. Prezentujemy w nim również wiersze Joanny Lewandowskiej z tomu Kreaturia.

Filip Matwiejczuk wyczerpująco przedstawia sytuację literatury ukraińskiej na polskim rynku wydawniczym – jest to cenny przewodnik dla polskiego czytelnika, kompendium wiedzy o popularności pisarzy i poetów zza wschodniej granicy a także o jakości czy dostępności tłumaczeń i wznowień ich dzieł.

O Polsce lat dziewięćdziesiątych, o literaturze i o zmienianiu świata z Dominiką Słowik, autorką m.in. Zimowli i Samosiejek, rozmawiają Michał Florysiak i Jakub Pyda. Polecamy także ankietę dotyczącą Kanonu Polskiego. Na pytania dotyczące książek i pisarzy najbardziej przecenianych lub niedocenianych po 1945 roku odpowiada prof. Dorota Heck.

Żegnamy się przedświątecznie, życząc dużo ciepła. Do zobaczenia za tydzień!

Redakcja NNCT

Irena Kaczmarczyk w polsko-francuskim tomiku pod tytułem Już widziałam dokonuje poetyckiej wiwisekcji tego, co zobaczyła i tego, czego doznała. W tym tomiku najważniejsze są miejsca oraz ludzie. Poetka podróżuje przez Jamajkę, Tunezję, Afrykę, Hiszpanię, Paryż, Kraków, aby w końcu wrócić do podkieleckiego Wincentowa. Wakacyjne pejzaże sprawiają, że ciało i myśli uwalniają się z więzów codzienności.

Piña Colada, Connemara, rozmaite drinki, leżaki na plaży, chłonięcie promieni słońca – wszystko po to, aby poczuć smak życia, smak przemijającej chwili, którą trzeba wycisnąć jak cytrynę i rozkoszować się jej urokiem oraz pięknem. Bo piękno u Kaczmarczyk zostaje jakby zaklęte w poetycki kryształ, który można smakować. To niezwykłe, jak podmiot wierszy potrafi cieszyć się życiem. Irena Kaczmarczyk sowim poezjowaniem zaprasza odbiorców do wspólnego tańca, jednocześnie należąc do świata ulotnych dźwięków, zapachów, barw, chwil i innych doznań. Odczuwanie świata nie jest jednak chaotyczne, stoi za nim poetyckie uporządkowanie, dzięki któremu z chaosu doznań rozmaitych wyłonić można to, co ma istotny sens w przeżywaniu podróży przez świat.

W tomiku Już widziałam zwraca uwagę dwuznaczność tytułu. Odsyła on z jednej strony do zjawiska déjà vu, a z drugiej – prowokuje do zadania pytania: co z tego wynika? Czy chciałabym zobaczyć jeszcze raz to wszystko, czy może też słowo „już” dookreśla tę sytuację i wskazuje, że nie chcę doświadczać ani doznawać tego, co już przeżyłam. Może czas skupić się wyłącznie na pisaniu poezji, zapisywaniu ulotnych chwil oraz wrażeń z podróży?

Wyróżnić można w zbiorze dwa wyraźne nurty, które nazwałbym rezygnacyjnym nurtem relacyjnym oraz nurtem afirmującym świat. Te dwa nurty są ze sobą sprzęgnięte. Nurt afirmacyjny to przede wszystkim zachwyt nad światem widzialnym: sernikiem, kawą czy alkoholem. Z kolei nurt rezygnacyjny dotyczy relacji, które zostały w jakiś sposób spisane na straty – zwłaszcza ta najbliższa relacja miłosna zdaje się być zaprzepaszczona, nieco przegrana. Podmiotowi wierszy Kaczmarczyk zdecydowanie bliższy jest nurt afirmacyjny aniżeli rezygnacyjny nurt relacyjny, dlatego w pierwszej kolejności przyjrzę się temu drugiemu. W jego obrębie mamy również do czynienia z wierszami-epitafiami dla swoich rodziców. Jeżeli kogoś kocha się silnie, to się go za wszelką cenę pragnie utrwalić na wszelkie możliwe sposoby, także w wierszu. Przykładem takiego zachowania może być liryk Nocne pociągi:

pamięci Ojca

na trasie Kielce – Częstochowa
otwierał i zamykał
zielone światło pociągom
osobowym towarowym
pośpiesznym

rozjaśniała się jego twarz
na lokomotywy gwizd

czwartego czerwca semafor
uchylił ramię horyzontu

przejechał pośpieszni 
kuszetką bez kontroli

często widzę
nocne oczy mojego Ojca

zawsze w cudzej podróży

śnią mi się czasem
nocne pociągiI. Kaczmarczyk, Już widziałam, Kraków 2022, s. 90.[1] 

To bardzo bogaty semantycznie utwór, wiersz niezwykle osobisty oraz głęboki. Szczególne wrażenie wywołuje we mnie fraza: „często widzę nocne oczy mojego Ojca zawsze w cudzej podróży” i zakończenie: „śnią mi się czasem nocne pociągi”. Całość liryku jest niczym podziemny, Freudowski sen o ojcu przywoływanym za pomocą wyobraźni poetyckiej.

Tematem przewodnim wierszy Kaczmarczyk jest podróż. Nazwałbym ją podróżą do „cudzej ja”. Tak jak podróż ojca jest zawsze cudza, tak podmiot mówiący w wierszach Kaczmarczyk jest jakby nie do końca swój, zawsze patrzący z dystansu, nieco z boku. Jakby obawiał się wejść całkowicie w swoje wewnętrzne lęki – oswajane piórem Kafki, o czym mówi na przykład praski wiersz Złota uliczka. Właściwością podmiotu mówiącego wierszy Kaczmarczyk jest uważny dystans obserwatora, który jednocześnie uczestniczy, ale jakby nie cały, jakby chroniąc siebie poprzez przeźroczystą błonę wiersza, która daje dystans i bezpieczeństwo. Być może podróż Ireny Kaczmarczyk jest tak naprawdę podróżą cudzą – to oczywiście żaden zarzut, wręcz przeciwnie, najbardziej zawsze do twarzy jest w „cudzym pięknie”, o czym pisał już Adam Zagajewski. Czym jest „cudze piękno” podmiotu mówiącego Ireny Kaczmarczyk, w czym lub w kim on się przegląda?

Wektor afirmacyjny służy do oswajania lęków będących efektem doświadczeń odwrotnego wektora (relacyjnego). Zdecydowanie podmiot nastawiony jest na przyjaźń ze światem, chłonięcie lata, plaży, morza, barw, zapachów; lubi nawet zatańczyć na łące. Jakby skupienie się na przyjemnych doświadczeniach, swoiste zatracenie się przyjemnościach doczesnych było receptą na życie, którego rewersem jest oszczędnie przytoczony nurt relacyjny – będący synonimem pewnej porażki. Będący bardziej po stronie niespełnienia aniżeli tego, co nazwałem przygodą poetyckiego serca, które czysto rozbłyskuje głównie w relacji do świata. Należy tu zaznaczyć, że czasem biegun relacyjny wzmaga swoją ostrość, stając się bardziej entuzjastycznym w kontekście bliskości z kimś wymarzonym, a nawet erotycznych zbliżeń.

Innymi słowy, tomik Ireny Kaczmarczyk to talerz pełen rozmaitych potraw, które przeważnie są bardzo pyszne, ale kiedy wszystko już zostało zjedzone, staje się „talerzem samotności”Tamże, s. 114.[2]. Jakby blasku życia nie było do końca z kim dzielić – być może ów upragniony, wyśniony kochanek, mityczny książę na białym koniu pojawia się jedynie w szale poetyckiego marzenia, w zrywanych na łące kaczeńcach albo w łąkowym walcu, który prowadzi do zatracenia i zapomnienia o tym, że codzienność relacyjna wydaje się czasem bardzo trudna.

Bo w końcu czym, jeśli nie receptą na utrapienia codzienności, jest poezja wygrana w tomiku Już widziałam? W jego obrębie możemy dostrzec mięsisty, sensualny język, pożerający, chłonący, zachłystujący się. Między zachłyśnięciem się szaleństwem doświadczenia świata a pustym talerzem samotności rozgrywa się dramat codzienności.

Tomik Już widziałam tworzy również, a może przede wszystkim, swoistą topografię miejsc, co zaznaczyłem na wstępie. Podmiot podróżuje na Jamajkę, do Afryki, Tunezji, Hiszpanii, Włoch, Pragi, potem na dłużej zatrzymuje się w Krakowie, by na koniec powrócić do swojego miejsca urodzenia – Wincentowa koło Kielc. W Krakowie razem z poetką oglądamy Sukiennice, Skałkę, ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim, pijemy kawę i jemy sernik w krakowskiej kawiarni, idziemy przez krętą ulicę Kanoniczą, oglądamy dorożki, słyszmy stukot końskich kopyt o bruk miejski, w cieniu latarni grzejemy swoje rozwibrowane myśli oraz marzenia. Medytujemy wraz z podmiotem nad przemijalnością ludzkiego czasu, oglądając różne arcydzieła sztuki europejskiej, mając świadomość, że pewne dzieła trwać zapewne będą przez kolejne wieki, bo prawdziwy geniusz nie podlega zmianom gustów, prądów, epok, efemerycznych upodobań oraz mód. Przytoczę może w całości wiersz pod tytułem Fresk: 

jak to dobrze Antonio
że nie dokończyłeś Sagrady Familii

wciąż sterujesz ramionami dźwigów

słychać młotek serca

wiesz

pamięć kruszy się
jak fresk

Barcelona, 10.09.2011Tamże, s. 38.[3]
 

Pamięć „kruszy się jak fresk”, ale arcydzieła, które wciąż inspirują nowe pokolenia artystów, pozostają nienaruszone.

W podróżach poetki znaczącą rolę odgrywają nie tylko dzieła monumentalne oraz wiecznotrwałe, ale również te prowizoryczne i tandetne, jak kiczowate pamiątki sprzedawane na przedmieściach Negril w Jamajce – niezbywalne elementy codzienności, która również może stać się czarodziejska i może urzec swoim pięknem, choć przecież tylko pozornym, zwodniczym, prowizorycznym oraz chwilowym.

Bazar w Negril

prowizorycznie
tandetnie

egzotyczni sprzedawcy
przez ziołowe okulary
prowokują zaczepiają

oferują kuse sukienki
cukrową trzcinę

rzeźbią nawet stopy
na zamówienie

kwitnie beztroska

jakby świat nie chorował
i opalał się tylko

w słońcu

Jamajka, Negril 2007Tamże, s. 10.[4]

Widać w cytowanych wierszach dużą samoświadomość poetki, zwłaszcza tajniki warsztatu poetyckiego, stojącą za nim umiejętność dobierania odpowiednich słów, aby stworzyły przekonującą tkankę wiersza. Zwłaszcza to przeciwstawienie w przypadku wiersza Bazar w Negril chorującego świata i beztroskiego opalania się w słońcu wydaje się obserwacją mistrzowską. Wiadomo, że świat z powodu nadmiaru błyskotek (i nie tylko ich) po prostu degeneruje się estetycznie, ale czy warto tak naprawdę o to się martwić? Przecież „kwitnie beztroska”, może jest to ważniejsze aniżeli najszlachetniejsza nawet aksjologia, więc po prostu żyjmy i opalajmy się w słońcu, bo świat musi się wciąż kręcić.

Tomik Już widziałam zatem wciąż naskórkowo opalizuje, zmienia się, zaskakuje nowymi odkryciami. Co jest warte odkrycia w życiu? Może sama możliwość tego, że możemy się nim cieszyć wystarczy do konstatacji tego, że właściwie je przeżywamy? Zatańczmy z poetką walca na łące. Niech lektura tego tomiku będzie prawdziwą przygodą podróży poetyckiego serca.

I. Kaczmarczyk, Już widziałam, tłum. Monique Bronner, Krakowski Oddział Związku Literatów Polskich, Kraków 2022.

Drodzy Czytelnicy i Czytelniczki!

wraz z początkiem grudnia zachęcamy Państwa do sięgnięcia po lirykę, która pomoże się rozgrzać w mroźne wieczory. Główną bohaterką tego numeru tygodnika jest Anna Mochalska, która w Poetyckiej pigułce dla leniuszków przedstawia swoją filozofię pisania. Zachęcamy także do obejrzenia rozmowy z pisarką, którą przeprowadził Krzysztof Szeremeta oraz nagrań, na których odczytuje swój poemat.

Ponadto publikujemy szkic Wojciecha Kruszewskiego o twórczości Anny Kamieńskiej z 14. numeru kwartalnika „Nowy Napis. Liryka. Epika. Dramat”, a także wiersze Mai Mariny Szeremietiewy w tłumaczeniu Józefiny Inesy Piątkowskiej, które również pierwotnie opublikowane zostały w kwartalniku o „Wrażliwości religijnej”. W ramach programu „Tarcza dla literatów” czytelnię portalu wzbogaciły liryki Piotra Lamprechta oraz Jana Strządały.

Zbigniew Chojnowski w swojej odpowiedzi na ankietę dotyczącą Kanonu Polskiego pisze:

Fałszywi krytycy literaccy odrzucają wartościowanie, toteż z ich słownika wykluczone są wyrazy „arcydzieło” i „kanon”, a w ich miejsce wstawiony jest beztrosko brzmiący „bestseller”. Wysiłek wartościowania zastępuje magiczne oraz niezbyt wyszukane słówko „polecam”. Arbitralne sądzenie o książkach (charakterystyczne dla blogów) jest zmorą naszych czasów.

Mamy nadzieję, że przed tym zarzutem obroni się nasz dział recenzji. W tym tygodniu Irena Kaczmarczyk rekomenduje książkę Susany Osorio-Mrożek Przylepka i potwór. Tymoteusz Milas przygląda się Powrotowi Orfeja Ahsan Ridha Hassana. Jakub Rawski recenzuje powieść Vanessy Springory pod tytułem Zgoda. Natomiast Michał Januszkiewicz rekomenduje wznowienie słynnej książki Marii Cieśli-Korytowskiej Te książki zbójeckie…

Ufamy, że tygodnik spełni Państwa oczekiwania oraz rozbudzi apetyt czytelniczy!

Redakcja NNCT!