Czytelnia / Zbigniew Herbert

Zbigniew Herbert (ur. 1924, zm. 1998)

Poeta, eseista, dramaturg. Z wykształcenia ekonomista, prawnik i filozof. Urodził się we Lwowie. Jego rodzina przybyła na tereny Galicji z Wiednia. Właśnie we Lwowie młody Herbert uczył się w Państwowym VIII Gimnazjum i Liceum imienia Króla Kazimierza Wielkiego. Gdy wojska niemieckie zajęły miasto w czasie drugiej wojny światowej, Herbert kontynuował naukę na tajnych kompletach. Maturę uzyskał w styczniu 1943 roku. Po jej zdaniu podjął studia polonistyczne na konspiracyjnym Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Do przerwania ich zmusił go wyjazd do Krakowa. Herbert opuścił Lwów w marcu 1944 roku niedługo przed wkroczeniem Armii Czerwonej do miasta.

Po przyjeździe do Krakowa podjął studia ekonomiczne. Był słuchaczem wykładów na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz Akademii Sztuk Pięknych. W 1947 roku ukończył ekonomię w krakowskiej Akademii Handlowej. W Krakowie rozpoczął też studia w zakresie prawa, które później kontynuował w Toruniu. Tam też w 1949 roku uzyskał dyplom magisterski. W tym samym roku został przyjęty na studia filozoficzne na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Na tej uczelni po raz pierwszy zetknął się z Henrykiem Elzenbergiem, który w znacznym stopniu wpłynął na rozwój przyszłego poety.

Od końca lat czterdziestych Herbert mieszkał w Sopocie, gdzie przeprowadzili się także jego rodzice. W tamtym okresie początkowo podejmował prace związane ze zdobytym przez niego zawodem ekonomisty. Przez kilka miesięcy pracował w Gdyni w tamtejszym oddziale Narodowego Banku Polskiego. Był także jednym z redaktorów czasopisma „Przegląd Kupiecki”. W latach 1949–1950 pracował w mieszczącym się w Gdańsku oddziale Związku Literatów Polskich. W 1948 roku został członkiem kandydatem związku, ale trzy lata później złożył rezygnację.

Od roku 1949 Herbert mieszkał w Toruniu. Podjął tam pracę w miejscowym muzeum, pracował również w szkole jako nauczyciel.

Na początku lat pięćdziesiątych przeprowadził się do Warszawy, gdzie krótko kontynuował studia filozoficzne.

Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych Herbert pisywał recenzje sztuk teatralnych, wystaw plastycznych oraz muzyczne. Publikował między innymi w „Tygodniku Wybrzeża”, „Przeglądzie Powszechnym” czy „Tygodniku Powszechnym”. Do 1953 roku pisał dla „Dziś i Jutro” (pod pseudonimem Stefan Martha). W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych imał się też różnych prac, niekoniecznie związanych z działalnością literacką, między innymi pracując jako chronometrażysta czy asystent w biurze projektowym. W 1956 roku został dyrektorem biura Zarządu Głównego Związku Kompozytorów Polskich, którym pozostał do roku kolejnego.

W 1956 roku Herbert zadebiutował jako literat tomem Struna światła. Tom ten do dziś uznawany jest za jedno z najważniejszych dzieł literatury polskiej drugiej połowy XX wieku, jak i w dorobku samego poety.

Herbert wiele podróżował. Począwszy od drugiej połowy lat 50., odbywał liczne podróże do Francji, Austrii, Włoch i innych krajów europejskich. Podróże te i rozmiłowanie w europejskiej kulturze stały się dla niego inspiracją do napisania ważnych książek eseistycznych – między innymi Barbarzyńcy w ogrodzie i Martwej natury z wędzidłem. Nigdy jednak nie zdecydował się na definitywną emigrację.

W pierwszej połowie lat sześćdziesiątych mieszkał przez jakiś czas we Francji (w Paryżu), w Grecji i we Włoszech. W drugiej połowie tej dekady częściej przebywał w Polsce. Przez trzy lata, do 1968 roku, był jednym z redaktorów czasopisma „Poezja”. Przez pewien czas był również kierownikiem literackim w Teatrze imienia Juliusza Osterwy w Gorzowie Wielkopolskim. W latach 1966–1968 podróżował po Niemczech, odwiedził również kraje Beneluksu. W 1968 roku mieszkał w Berlinie. To tam w tym właśnie roku wziął ślub z Katarzyną Dzieduszycką, a potem odbył podróż do Stanów Zjednoczonych.

W tym okresie Zbigniew Herbert stał się poetą rozpoznawalnym w krajach Europy Zachodniej oraz w USA, do czego walnie przyczyniły się tłumaczenia jego utworów, między innymi na język angielski (książki Herberta przetłumaczono na prawie 40 języków). Podczas pobytu za oceanem wygłaszał także wykłady w Nowym Jorku, Los Angeles i innych miastach.

W 1972 roku Herbert został członkiem prezydium Związku Literatów Polskich. Na początku lat siedemdziesiątych wstąpił też do PEN Clubu. Jako członek prezydium ZLP, brał czynny udział w wielu działaniach dotyczących walki o demokratyzację życia w PRL, w tym protestów przeciw cenzurze. W 1975 roku był jednym z sygnatariuszy „Memoriału 59” stanowiącego sprzeciw wobec planowanych zmian w Konstytucji PRL.

Od połowy lat siedemdziesiątych do początku lat osiemdziesiątych przebywał za granicą, między innymi w Austrii i Niemczech. Do kraju wrócił w 1981 roku. Został członkiem zespołu redakcyjnego nowo powstałego pisma literackiego „Zapis”. Gdy w kraju wprowadzono stan wojenny, Herbert wspierał działania opozycyjne, biorąc udział w nielegalnych uroczystościach i publikując swoje utwory w drugim obiegu.

W drugiej połowie lat osiemdziesiątych poeta przeniósł się do Paryża. Do Polski wrócił na początku lat dziewięćdziesiątych, już na stałe. Przyjął wtedy postawę krytyczną wobec transformacji ustrojowej, opowiadając się między innymi za dekomunizacją elit, o czym świadczyło poparcie oświadczenia redakcji czasopisma „Arka” na ten temat w 1992 roku. Udzielał się jako publicysta na łamach „Tygodnika Solidarność”, w którym niejednokrotnie dawał wyraz swoim poglądom. W 1994 roku w wywiadzie zamieszczonym właśnie w tym czasopiśmie skrytykował porozumienia Okrągłego Stołu i życie polityczne w III RP.

Poeta zmarł w lipcu 1998 roku w Warszawie. Pochowano go na warszawskich Powązkach.

Zbigniew Herbert był laureatem wielu nagród literackich, między innymi Nagrody Fundacji imienia Kościelskich, którą otrzymał w 1964 roku, Nagrody imienia Herdera czy Nagrody imienia Kazimierza Wyki.

Został także uhonorowany najważniejszymi odznaczeniami państwowymi. W 1989 roku otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski. W 2007 roku pośmiertnie został kawalerem Orderu Orła Białego.

Twórczość:

Poezja:

Struna światła, Warszawa 1956
Hermes, pies i gwiazda, Warszawa 1957
Studium przedmiotu, Warszawa 1961
Napis, Warszawa 1969
Pan Cogito, Warszawa 1974
Raport z oblężonego Miasta i inne wiersze, Paryż 1983
Arkusz, Warszawa 1984
Elegia na odejście, Paryż 1990.
Rovigo, Wrocław 1992
Epilog burzy, Wrocław 1998
Bajki, Kraków 2009

Dramat:

Dramaty, Warszawa 1970
Dramaty, Wrocław 1997
Dramaty, Warszawa 2008

Eseje:

Barbarzyńca w ogrodzie, Warszawa 1962
Martwa natura z wędzidłem, Wrocław 1993
Labirynt nad morzem, Warszawa 2000
Król mrówek, Kraków 2001
Węzeł gordyjski oraz inne pisma rozproszone, Warszawa 2001
Apostoł w podróży służbowej: prywatna historia sztuki Zbigniewa Herberta, Lublin 2006
„Mistrz z Delft” i inne utwory odnalezione, Warszawa 2008

Opracowania twórczości:

A. Lam, Dialogowość utworu poetyckiego (na przykładzie poezji Zbigniewa Herberta), Warszawa 1978
A. Kaliszewski, Gry Pana Cogito, Kraków 1982
S. Barańczak, Uciekinier z utopii. O poezji Zbigniewa Herberta, Londyn 1984
M. Oberc, Rozterki wewnętrzne i trudne wybory w twórczości Zbigniewa Herberta, Kraków 1987
W. Maciąg, O poezji Zbigniewa Herberta, Kraków–Wrocław 1987
A. Kaliszewski, Herbert, Warszawa 1989
M. Krassowski, Zbigniew Herbert «Poezje», Warszawa 2001
Dlaczego Herbert: wiersze i komentarze, red. K. Poklewska, T. Cieślak, J. Wiśniewski, Łódź 1992
B. Myrdzik, Poezja Zbigniewa Herberta w recepcji maturzystów, Lublin 1992
M. Adamiec, Wiersze Zbigniewa Herberta, Gdańsk 1994
Czytanie Herberta, red. P. Czapliński, P. Śliwiński, E. Wiegandt, Poznań 1995
A. Kaliszewski, Zbigniew Herbert, Kraków 1995
J. Łukasiewicz, Poezja Zbigniewa Herberta, Warszawa 1995
M. Adamiec, «…Pomnik trochę niezupełny…» Rzecz o apokryfach i poezji Zbigniewa Herberta, Gdańsk 1996
D. Opacka-Walasek, «…pozostać wiernym niepewnej jasności» Wybrane problemy poezji Zbigniewa Herberta, Katowice 1996
P. Siemaszko, Zmienność i trwanie. O eseistyce Zbigniewa Herberta, Bydgoszcz 1996
A. Franaszek, Ciemne źródło. (O twórczości Zbigniewa Herberta), Londyn 1998
M. Gołębiewska, Świat gotyku w esejach Zbigniewa Herberta. «Barbarzyńca w ogrodzie», Gniezno 1998
L. Wiśniewska, Między biegunami i na pograniczu. (O «Białym małżeństwie» Tadeusza Różewicza i poezji Zbigniewa Herberta), Bydgoszcz 1999
P. Siemaszko, Świat obrazu – obraz świata: przestrzenie pograniczne w pisarstwie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Zbigniewa Herberta, Józefa Czapskiego, Bydgoszcz 2000
Upór i trwanie. Wspomnienia o Zbigniewie Herbercie, Wrocław 2000
Herbert i znaki czasu. Colloquia Herbertiana, red. E. Feliksiak, M. Leś, E. Sidoruk, Białystok 2001
J. Kornhauser, Uśmiech Sfinksa. O poezji Zbigniewa Herberta, Kraków 2001
J. Łukasiewicz, Herbert, Wrocław 2001
J. Mizińska, Herbert – Odyseusz, Lublin 2001
D. Opacka-Walasek, Czytając Herberta, Katowice 2001
J. Salamon, Czas Herberta albo na dom w Czarnolesie, Warszawa 2001
Twórczość Zbigniewa Herberta. Studia, red. M. Woźniak-Łabieniec, J. Wiśniewski, Kraków 2001
Herbert i znaki czasu. Colloquia Herbertiana, tom II, red. E. Feliksiak, M. Leś, E. Sidoruk, Białystok 2002
Herbert. Poetyka, wartości i konteksty, red. E. Czaplejewicz, W. Sadowski, Warszawa 2002
J. Siedlecka, Pan od poezji. O Zbigniewie Herbercie, Warszawa 2002
J. Drzewucki, Akropol i cebula. O Zbigniewie Herbercie, Warszawa 2004
M. Mikołajczak, «W cieniu heksametru» Interpretacje wierszy Zbigniewa Herberta, Zielona Góra 2004
J.M. Ruszar, Stróż brata swego. Zasada odpowiedzialności w liryce Zbigniewa Herberta, Lublin 2004
B. Urbankowski, Poeta, czyli człowiek zwielokrotniony. Szkice o Zbigniewie Herbercie, Radom 2004
Czułość dla Minotaura. Metafizyka i miłość konkretu w twórczości Zbigniewa Herberta, red. J.M. Ruszar, Lublin 2005
Wyraz wyłuskany z piersi. Szkice o twórczości Zbigniewa Herberta. Cz. I: Herbert w oczach zachodnich literaturoznawców. Materiały z Międzynarodowej Konferencji Naukowej Ośrodka Kultury Polskiej przy Uniwersytecie Paris-Sorbonne (jesień 2004)”, red. D. Knysz-Tomaszewska, B. Gautier, Lublin 2006
Wyraz wyłuskany z piersi. Szkice o twórczości Zbigniewa Herberta. Cz. II: «Pamięć i tożsamość». Materiały z Warsztatów Herbertowskich w Oborach (wiosna 2005), red. M. Zieliński, J.M. Ruszar, Lublin 2006
Portret z początku wieku. Twórczość Zbigniewa Herberta – kontynuacje i rewizje, red. W. Ligęza, Lublin 2005
Dialog i spór. Zbigniew Herbert a inni poeci i eseiści, red. J.M. Ruszar, Lublin 2006
T. Garbol, «Chrzest ziemi». Sacrum w poezji Zbigniewa Herberta, Lublin 2006
U. Lementowicz, Poezje Zbigniewa Herberta, Lublin 2006
H. Seweryniak, Medytacje z Herbertem, Płock 2006
Wyraz wyłuskany z piersi. Szkice o twórczości Zbigniewa Herberta. Cz. I: Herbert w oczach zachodnich literaturoznawców, red. B. Gautier, D. Knysz-Tomaszewska, Lublin 2006
Wyraz wyłuskany z piersi. Szkice o twórczości Zbigniewa Herberta. Cz. II: Pamięć i tożsamość, red. J.M. Ruszar, M. Zieliński, Lublin 2006.
Zmysł wzroku, zmysł sztuki. Prywatna historia sztuki Zbigniewa Herberta, red. J.M. Ruszar, Lublin 2006
K. Krasoń, W zwierciadle obcej literatury. Recepcja Zbigniewa Herberta i Tymoteusza Karpowicza w Niemczech, Szczecin 2007
M. Mikołajczak, Pomiędzy końcem a Apokalipsą. O wyobraźni poetyckiej Zbigniewa Herberta, Wrocław 2007
J. Rozmus, Zbigniew Herbert w ogrodzie sztuk. Szkice literackie, Kraków 2007
K. Solecka, Katedra na pustkowiu. Kategoria praeparatio evangelica w świetle twórczości Zbigniewa Herberta, Katowice 2007
M. Berkan-Jabłońska, Wizje sztuki w twórczości Zbigniewa Herberta, Łódź 2008
C. Dobies, Herbert w Toruniu. Przewodnik po latach 1947–1951 dla turystów poezjojęzycznych, Toruń 2008
Z. Fałtynowicz, Podróże z bliska. Zbigniew Herbert i Suwalszczyzna, Suwałki 2008
A. Franaszek, Ciemne źródło: esej o cierpieniu w twórczości Zbigniewa Herberta, Kraków 2008
Herbert (nie)oswojony, red. W. Browarny, J. Orska, A. Poprawa, Wrocław 2008
J. Kopciński, Nasłuchiwanie. Sztuki na głosy Zbigniewa Herberta, Warszawa 2008
A. Mazurkiewicz-Szczyszek, W asyście jakich dzwonów: obrazy miasta w twórczości Zbigniewa Herberta, Lublin 2008
Podróże Pana Cogito. Mr. Cogito’s Travels, oprac. M.D. Pieńkowska, Warszawa 2008
A. Stoff, Herbert. Jak nas kuszono? Dwie interpretacje, Toruń 2008
Strażnik pamięci w czasach amnezji: Węgrzy o Herbercie, wyb. Csaba Gy. Kiss, tłum., oprac., wstęp J. Snopek, Warszawa 2008
Twarze Pana Cogito, red. B. Lekarczyk-Cisek, Wrocław 2008
O. Wójcik, Ku wnętrzu. Rzecz o świetle w poezji Zbigniewa Herberta, Warszawa 2008
D. Zawistowska-Toczek, Stary poeta: ars moriendi w późnej twórczości Zbigniewa Herberta, Lublin 2008
M. Antoniuk, Otwieranie głosu. Studium o wczesnej twórczości Zbigniewa Herberta (do roku 1957), Kraków 2009.
P. Kądziela,Twórczość Zbigniewa Herberta. Monografia bibliograficzna, Warszawa 2009
I. Niekowal, Książę poetów: krótkie, subiektywne rozważania o poezji Zbigniewa Herberta, oraz ogólnie o świecie i człowieku, Krosno 2009
Niepewna jasność tekstu. Szkice o twórczości Zbigniewa Herberta 1998–2008, red. J.M. Ruszar, Kraków 2009
Herbert na językach. Współczesna recepcja twórczości Zbigniewa Herberta w Polsce i na świecie, red. A. Grabowski, J. Kopciński, J. Snopek, Warszawa 2010.
Język dalekosiężny. Przekłady i międzynarodowa recepcja twórczości Zbigniewa Herberta, red. M. Heydel, E. Wójcik-Leese, M. Woźniak, Kraków 2010
R. Żebrowski, Zbigniew Herbert. «Kamień na którym mnie urodzono», Warszawa 2011
M. Zawodniak, Herbert parokrotnie, Toruń 2011
J. Adamowska, Różewicz i Herbert: aksjologiczne aspekty twórczości, Kraków 2012
A. Cieński, Interpretacja utworów Zbigniewa Herberta, Wrocław 2012
A. Grabowski, Herbert-Hermes: konteksty nowoczesności w esejach, dramatach i wierszach Zbigniewa Herberta, Kraków 2013
M. Kopczyk, Pytanie o wspólnotę: w kręgu twórczości Zbigniewa Herberta, Andrzeja Bobkowskiego i Mieczysława Jastruna, Bielsko-Biała 2013
M. Mikołajczak, Światy z marzenia: echa romantyczne w poezji Zbigniewa Herberta, Zielona Góra 2013
M. Śniedziewska, Wierność rzeczywistości: Zbigniew Herbert o postawie wobec świata i problemach jego reprezentacji, Kraków 2013
M. Dzień, Motywy eschatologiczne w poezji Zbigniewa Herberta : studium analityczno-interpretacyjne, Bielsko-Biała 2014
K. Hryniewicz, Cogito i dubito: dyskurs estetyczny w poezji Zbigniewa Herberta i Tadeusza Różewicza, Kraków 2014
J.M. Ruszar, Słońce Republiki: cywilizacja rzymska w twórczości Zbigniewa Herberta, Kraków 2014
Wierność: wspomnienia o Zbigniewie Herbercie, Warszawa 2014
A. Kramkowska-Dąbrowska, Gabinet luster: śmiech w twórczości Zbigniewa Herberta, Warszawa 2015
D. Kulesza, Epopeja: Myśliwski, Herbert, Mrożek, Białystok 2016
W. Ligęza, Bez rutyny: o poezji Wisławy Szymborskiej i Zbigniewa Herberta, Kraków 2016
Liryka i fenomenologia: Zbigniew Herbert i Tadeusz Różewicz w kręgu myśli Ingardenowskiej, Kraków 2016
J.M. Ruszar, Wytarty profil rzymskich monet: ekonomia jako temat literacki w twórczości Zbigniewa Herberta, Kraków 2016
P. Siemaszko, Wehikuł pasji i cnoty: myśl o pięknie w twórczości Zbigniewa Herberta, Bydgoszcz 2016
K. Wyszyńska, Sukcesorzy Pana Cogito, Katowice 2016
R. Bobryk, Koncept poezji i poety w wierszach Zbigniewa Herberta, Siedlce 2017
R. Sioma, Krzesło i zmięta serweta: szkice o twórczości Zbigniewa Herberta, Kraków 2017
Pracownia Herberta: studia nad procesem tekstotwórczym, red. M. Antoniuk, Kraków 2017
A. Franaszek, Herbert: biografia. T. 1: Niepokój, Warszawa 2018
A. Franaszek, Herbert: biografia. T. 2: Pan Cogito, Warszawa 2018
Świat piękny i bardzo różny: szkice o wojażach Pana Cogito, red. J.M. Ruszar, D. Siwor, Kraków 2018